Türk xanımlarının ləyaqət simvolu

– “ŞÜKRİYYƏ” tamaşası

Bir neçə gün öncə Akademik Milli Teatrda hadisəyə çevrilən ‘’Şükriyyə ‘’ tamaşasını izlədik. Gənc yazar Cavid Zeynallının eyni adlı pyesi əsasına quruluşçu rejissor Bəhram Osmanovun təqdimatıyla səhnə həyatı verilən tamaşa Azərbaycanın tarixinə milli dövlət qurucusu, milli istiqlal şairimiz, adı çəkiləndə ruhumuzun qidası himnimizi xatırladığımız Əhməd Cavadın həyat yoldaşı Şükriyyə xanımın Qazaxstan məmləkətindəki sürgünlük həyatını əks etdirən tamaşa.

Əsər Şükriyyə xanımın timsalında repressiya qurbanı olmuş ailələrin taleyi və bu ağır yükü zərif çiynlərində qeyrətlə sona qədər daşıyaraq sədaqət,ləyaqət simvolu olan qadınların şərəfinə ucaldılan abidə adlandırardım. 37 -ci ilin məsum Şükriyyələri, Dilbərləri, Müşkünazları və daha neçə-neçə məşəqqət dolu işgəncələr görmüş ANALARIMIZ.....

Tamaşanı iki dəfə izlədim və gənc yazıçının bu mövzuya belə yanğıyla müraciət etməsi içimi tərpətdi,həm də necə..... Qərara aldım ki mütləq görüşüb düşüncələrimi paylaşmalıyam....Tamaşanın sonunda səhnəyə qalxaraq alqışlara sayğıyla baş əyən Cavid bəyi yaxından görə bilməsəm də müsbət aurasını elə uzaqdanca hiss etdim. Yanılmamışdım. Elə ilk anda diqqətimi çəkən ağıllı, səmimi baxışları məni ürəkləndirdi.

- Cavid bəy, sizinlə tanışlığa şərait yaratdığınız üçün təşəkkür edirəm.. Tamaşaboyu eləcə də sonda sürəkli alqışlar göstərdi ki bu əsər hələ uzun müddət yaddaşlardan silinməyəcək. Elə ordan başlayım ki tamaşanı bu dörd gün ərzində iki dəfə izlədim və etiraf edim ki hələ o təsir qüvvəsi içimdə səngimir.Repressiya mövzusuna çox yazarlarımız müraciət etmir və bunun bir çox səbəbləri var. Tarixi hadisələri doğru-düzgün qələmə almaq üçün ən vacib şərtlərdən biri arxiv sənədləridir və bu da hamının asanlıqla əldə edə biləcəyi iş deyil. Ancaq mənim düşüncəmə görə ən önəmlisi o ki belə mövzular insanı o qədər tərpətməlidir ki qələmə alasan. Bunları deyirəm ona görə ki bizim ailəmiz daha doğrusu babam beş övladıyla minlərlə günahsız ziyalılar kimi Qazaxstan diyarına sürgün olunmuşdu. Atam illər sonra bəraət alıb ömrünün sonuna qədər ləkəsiz yaşasa da mən bir övladı kimi o qanlı illərin izini həm üz cizgilərində, həm də müəyyən vərdişlərində silinməyən izlər gördüm. Sizin belə gənc yaşınızda sürgün mövzusuna müraciətinizin səbəbini bilmək istərdim.

- Mən əvvəla tamaşa haqqında eləcə də ünvanıma söylədiyiniz xoş fikirlər haqqında söylədiklərinizə görə təşəkkür edirəm. Çox xoşdur ki bizim belə tamaşaçılarımız, teatrsevərlərimiz var və bu bir təsadüf deyil. Siz artıq özünüz haqda,ailəniz haqda həm də teatra bu qədər bağlılığınız haqda danışdıqlarınızı dinlədikcə aydın oldu ki bütün bunlar gendən gəlir,ailə ənənəsidir və teatra bu qədər bağlılığınız başlanğıcını,mənbəyini elə ordan götürür. Bir işin ərsəyə gəlməsində zəhməti olan insanlar var borc bilirəm ki ilk növbədə o insanlara,o təşkilatlara təşəkkürümü bildirim. Mədəniyyət nazirliyinə,Akademil milli teatrına, bizim teatrın möhtəşəm kollektivinə əziyyəti keçən hər birinə təşəkkürümü bildirirəm . Mənə deyirlər ki bu tamaşa alındı və bu tamaşa çox təsirli tamaşadır. İnsanların alqışı göstərir ki bu tamaşa repertuarda olacaq, baxılacaq,seviləcək. Əlbəttə hər bi müəllif bunu özü üçün arzulayır. O ki qaldı sizin sualınıza necə oldu ki mən bu mövzuya müraciət etdim və bu tamaşa ərsəyə gəldi. Əvvəla düşünürəm ki yazıçı üçün mövzu sərhəddi yoxdur. Yazıçı İstənilən mövzuya müraciət edə bilər,istənilən mövzunu işləyə bilər, yalnız o şərtlə ki o mövzuya daha dərindən bələd olsun, onu daha yaxşı araşıdra bilsin, öz içindən keçirdə biısin və istedadla ortalığa ədəbi material qoya bilsin üstəlik heç kimi təkrarlamasın... Bunlar çox vacib prinsiplərdir. Ancaq nə qədər nail olmuşam deyə bilmərəm. Ancaq tamaşaya qədər bu pyesi oxuyanlar, səhnəni gözəl bilən adamlar, səhnə aadamları da müsbət fikirlərini demişdilr və məni də inandırmaşdılar ki nə vaxtsa tamaşa olacaqsa baxılan, sevilən tamaşa olacaq.

- Demək, fikrimdə yanılmışam, belə ki, sizin ailənin taleyində sürgün həyatı olmayıb...

- Xeyr. Bizim nəslimizdə belə aqibəti yaşayan olmayıb. Şükriyyə xanım mövzusuna necə başladığımı yaxşı xatırlayıram. Bir dəfə təsadüfən İnternetdə qarşıma bir yazı çıxdı Şəmkirdə bir kitabxanaçı xanım Şkriyyə xanımın çox az təsadüf olunan şəklini paylaşaraq altda sözlər yazmışdı O şəkil Şükriyyə xanımın yaşlı dövrünün şəkli idi və üzündə əzabın, çətinliyin ifadələri var idi və o şəkil, onun Qazaxstandakı həyatı və başına gətirilənlər mənə çox təsr etdi ,məni möhkəm silkələdi. Düşdüm o yazının izinə daha başqa yazılar tapdım. Əməkdar incəsənət xadimi Mehriban Ələkbərzadənin “Xural”qəzetində (səhv etmirəmsə 2010 cu ildə) yazdığı böyük gözəl bir yazısını tapdım, mənim təsəvvürüm daha genişləndi. Daha sonra Əli Saləddinin Əhməd Cavad haqqında böyük bir kitabı var Kitabın sonunda böyük bir hissə “Əhməd Cavad və Şükriyyə dastanı” adlanır. Əli Saləddin Seyfəlli kəndində Şükriyyə xanımla görüşmüşdü Kitabda Şükriyyə xanımın öz dilindən verilən fikirlər məni çox təsirləndirmişdi və bütün bunlar yazmaq üçün böyük material verdi. Bundan başqa Şükriyyə xanımın sonbeşiyi oğlu Yılmazın 1993 cü ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində “Atam gedındən sonra” adlı bir yazısını Milli kitabxananın arxivindən tapdım. Bu ailənin başına gələn müsübətlər qardaşının və ailəsin necə yaşayıblar necə ayaqüstə dura biliblər,Yılmaz ata-anası getdikdən sonra Şəmkirdə Seyfəlli kəndində qohumlqrı Anaxanım adlı bir qadının 8-9 yaşına qədər himayəsində yaşayıb . Anası sürgündən qayıtdıqdan sonra kənd adamları atası haqqında söylədiklərini qələmə alır. Mən o xatirələri göz yaşları içərisində oxudum . Bütün bunlar eləcə də o dövrdə sürgün həyatı yaşamış milliyyətcə müxtəlif bir çox xanımıarın sürgün həyatıyla bağlı xatirələri oxudum. Burda Ukraynadan,Moldaviyadan,Gücüstandan olan hansı ki Akmonski vilayətində əmək koloniyasında yerləşən o beynəlmiləl kolaniya idi Keçmiş sovetlər ittifaqının müxtəlif yerlərindən sürgün olunan xanımlar idi. Hər kəsin də öz taleyi, öz acı həyat hekayəsi var idi Mən də zərrə-zərrə,qram-qram o hadisələrdən nələrsə götürdüm özümküləşdirməyə çalışdım bacardığım qədər səhnələrdə istifadə etməyə çalışdım. Məsələn tamaşadan xatırlayırsınızsa orda bir dovşan əhvalatı var . Belə ki müəyyən ərazidə əkilmiş alma ağaclarının dibini qazıyaraq qurumasına səbəb olan dovşanları qovmaq üçn qadınlar növbə ilə keşik çəkməli idilər . Məlum olub ki quruyan ağaclara görə sürgündəki qadınlar güllənərmiş Bu olmuş əhvalat idi. Bir yazıçı kimi çoxlu fantaziyalarım var. Pyesdə mənim İvan Aleksandroviç kimi verdiyim personajı Fyodr Aleksandroviç kimi dəyişdirdim ,ümumiyyətlə elə adamın olub -olmadığını bilmirəm .Ancaq mənə lazım olan onun öz diliylə dediyi fikirlər ,və etirafları idi ki tamaşçıya çatdırmaq istədiyim də bu idi.

- Fyodr Aleksandrobiç obrazıyla türklərə,türk dilinə olan şiddətin bariz nümunəsini gördük.

- Ümumiyyətlə Şükriyyə xanım heç vaxt heç kəslə bölüşməyib. Mən Şükriyyə xxanımın nəvəsi Cavad bəylə dostam. Cavadın adını da Şükriyyə xanım qoyub və 11 yaşına qədər anası ilə birgə o baxıb. Cavad deyir ki mən bir dəfə soruşdum ki’’ Stalin kim olub , onun haqqında bilmək istəyirdim”. Nənəm Şükriyyə tez ağzımdan tutub “Onun haqqında danışma” dedi. Bax belə, əslinə bu mövzuya müraciətim,məni belə silkələməsi belə olub. Uzun müddət idi bu tamaşanı gözləyydim. Tamaşa 2118-ci ildə yazılıb. Və çox şadam ki Akademik milli teatrının rəhbərliyi mənim bu sənət ocağında çalışdığıma görə deyil məhz əsəri qiymətləndirərib əsər üzərindən çıxış edərək bu tamaşanı hazırlayıblar.

- Cavid bəy, bu tamaşada gözəl aktyor ansanblı, səslənən musiqi,həmçinin gürcü dilində səslənən cümlələr, musiqi, səhnə tərtibatı çox möhtəşəm idi. Sizdən məni düşündürən bir məsələyə də münasibətinizi bilmək istərdim. Tamaşaya hazırlıq mərhələsində,tamaşadan sonra yəni indi “Kaş bu məqamda belə olsaydı, yaxud bu hissəsində bunu da göstərə bilsəydik”düşüncələriylə özünüzə sual verirsinizmi? Mənim də içimdən keçən bəzi məqamlar oldu. Öncə sizi dinləmək istərdim və sonra mən də paylaşacam.

- Bilirsiz, müəlliflə rejissor arasında olan yaradıcı münasibət həmişə hər ikisinin ortaq məxrəcə gəlməsi ilə alınır. Rejissorun borcu deyil ki müəllifin yazdığı bütün sözləri, bütün səhnələri orda saxlasın. Çünki mən artıq öz işimi bitirmişdim, başqa sözlə desək mən əsəri yazdım,nöqtəni qoydum təqdim etdim. Artıq tamaşa rejissoru hansı şəkildə istəyirsə tamaşanı o şəkildə qura bilər. Əgər siz pyesi oxumuzsunuzsa görəcəksiniz ki orda Əhməd Cavad var,tamaşada Əhməd Cavad yoxdur. Tamaşada Şükriyyə xanımın qayıdarkən Anaxanım var, Yılmaza qovuşmağ var. Ancaq tamaşada bunlar yoxdur. Tamaşanın rejissoru Bəhram müəllim uşağın göstərilməsini vermədi. Pyesdə gördüyünüz oğlan tamaşada Lali adlı qızcığazla əvəz olunub. Əslində bu elə bir ciddi, funksional dəyişiklik də deyil. Lalini canlandıran Aylin çox istedadlı qızdır və artıq teatr səhnəsində bu onun ikinci roludu. Bundan öncə “Zəfər yolu” tamaşasında məharətini göstərmişdivə çox sevinmişdi. Biz də qərara gəldik ki elə qızcığaz olsun. Bəhram müəllim eyni zamanda pyesdə olmayan ancaq özünün bir rejissor kimi vacib hesab etdiyi Şükriyyə xanımla atası Sülüyman bəyin xəyalı görüşünün verilməsini təklif etdi və mən də böyük məmuniyyətlə əlavə etdim. Deyim ki belə yanaşma çox normaldır və demək olar ki bütün tamaşalarda baş verir.Bəhram müəllim mənə çox təsirli məqamalara toxunaraq peşəkar rejissor kimi müəyyən əlavələr etməyi vacib bildi. Şükriyyə xanımın ata xeyr-duası almadan ailə qurması, atanın illər sonra peşmançılığı, özünü mühakimə etməsi, qızının acı taleyinə yanıb-yaxılması, peşmançılıq səhnələrinin olmasını təklif etdi. Pyesdə olmayan daha bir təsirli,dramatik səhnə Stalinə xanımların ünvanladığı məktub və bu məktubların xorla səsləndirilməsi səhnəsi də Bəhram müəllimin təklifi idi və bütün bu əlavələr mənim də ürəyimcə oldu.

QEYD: Cavid bəy danışdıqca artıq hiss edirdim ki özümü ələ ala bilmirəm. Atamın anası Keysu nənəmin sürgün illərindəki qoşduğu bayatıları, Stalinə məktub yazan xanımların xorla səsini eşidirdim..

Kəndimizə ün düşdü,

Taleyim düyün düşdü.

Mən kimə neyləmişdim,

Ömrümə sürgün düşdü.

----

Ər kişilər satıldı,

Zindanlara atıldı.

Bircə onu bilmədim,

Bu daş hardan atıldı.

----

Dağda lalama dəymə,

Gözü alama dəymə.

Nə edirsən et, fələk,

Təkcə balalarıma dəymə.

- Mənə də çox maraqlı gəldi və həqiqətən qeyd etdiyiniz səhnələrdə tamaşa zalından eşidilən hıçqırtıları duymamaq mümkün deyildi. O ki qaldı içimdən keçən istəyimə tamaşanın sonunda Əhməd Cavadın bu gün də türk dünyasında məhşur,türkçülüyün simvollarından sayılan “Çırpınırdı Qara dəniz” mahsından bir parça səslənsin. Şükriyyə xanım dönə-dönə atasına “Mən min dəfə də dünyaya gəlsəm ancaq Cavadı sevərdim” kimi çözlərinin bir cümlə də əlavə olaraq “Mənim Cavadınm həm də əqidəsinə sayğım sonsuzdur” deməini istərdim. Ancaq əslində bir neçə dəfə soyadının dəyişdirməsinə, boşanmasına qətiyyətlə rədd cavabı verməsi elə mənim istəklərimin əks tapması deməkdir. Bu gün göz yaşlarıyla baxdığımız “Şükriyyə” tamaşası əminəm ki qan yaddaşımız olan o illəri gələcək nəsillərə tanıtmaq üçün çox möhtəşəmdir. Bu tamaşa qardaş türk dövlətlərində eləcə də dünyanın bir çox ölkələrində səhnəyə qoyulmağa layiq əsərdir və əminəm ki biz o günü də görəcəyik.

Jalə Cəfərova

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, jurnalist.

PS. Cavid bəy də hiss edirdi ki bir az söhbət etsək artıq göz yaşlarıma hakim ola bilməyəcəm. Sürgün mövzusu mənim üçün nə qədər ağır olsa da, gözəl tamaşa haqqında danışmaq içimə bir huzur verdi. Bu mənəvi rahatlıqı yüksəltmək üçün dayanacağa qədər böyük istiqlal şairimiz Əhməd Cavadın “Çırpınırdı Qara dəniz” şerini zümzümə edərək yoluma davam edirəm:

Çırpınırdı Qara dəniz,

Baxıb Türkün bayrağına.

“Ah...” deyərdim, heç ölməzdim,

Düşə bilsəm ayağına...

Bakı Xəbər.- 2023.- 6 iyul.- S.15.