“26-lar”ın dəfn olunduğu yer barədə yeni sensasiya...

Tədqiqatçı-alim, Milli Kitabxananın direktor müavini Fazil Məmmədov 23 cəsədin türk əsgərlərinə məxsus olduğunu qətiyyətlə iddia edir

Milli tariximizdə mübahisə doğuran qaranlıq və aydınlaşdırılmamış məqamlar həddən artıq çoxdur. Tariximiz bütün dövrlərdə saxtakarlığa məruz qalıb. Tarixçi alimlər bunu sovet dövründə Azərbaycan tarixini yazan şəxslərin, əsasən qeyri-azərbaycanlı olması ilə izah edir. Dünəndən fərqli olaraq, bu gün qələm öz əlimizdədir, tariximizi olduğu kimi yaza, saxtakarlıqları həqiqətlə əvəz edə bilərik. Vaxtilə 26 Bakı Komissarını Azərbaycan xalqına öz tarixçilərimiz cinayətkar kimi yox, «milli qəhrəman» kimi təqdim etmişdi. Amma illər keçdikdən sonra bu «qəhrəman»ların xalqımızın düşməni və 1918-ci il martın 31-də Bakıda törədilən soyqırımın başında duranlardan biri olduğu üzə çıxdı. 26-lar mövzusu bir neçə dəfə mətbuatın gündəmində olsa da, bununla bağlı davamlı müzakirələr aparılmayıb. Son günlər 26-lar mövzusu yenidən mətbuatın gündəmində əsas yer tutur və bu məsələyə münasibətdə tarixçi alimlər vahid mövqedən çıxış etmir. Məlum olduğu kimi, paytaxtın «Sahil» bağında aparılan yenidənqurma işlərilə əlaqədar olaraq, 1920-ci il sentyabrın 10-da burada dəfn edilmiş 26-ların qalıqları şəhər qəbristanlığına köçürülüb, mərasimdə müsəlman, xristian, yəhudi din xadimləri də iştirak edib. Qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi məhkəmə tibbi-ekspertiza və patoloji anatomiya Birliyinin aparıcı mütəxəssislərinin iştirakı ilə 1918-ci il sentyabrın 10-da Ağcaqumçölündə güllələnən 26-ların qalıqları «Sahil» bağında məşhur heykəltəraş İbrahim Zeynalov tərəfindən hazırlanan 26-lar abidəsinin altından-dəfn edildikləri yerdən çıxarılıb. Bu zaman məlum olub ki, burada 26 nəfər deyil, 23 nəfər dəfn edilibmiş. Skelet sümüklərinin məxsus olduğu şəxslərin 11 nəfərinin 20-29, 10 nəfərinin 30-39, 2 nəfərinin isə 40 yaşdan yuxarı olduğu bəlli olub.

Şahidlər nə danışır?

AMEA-nın Ədəbiyyat və Tarix İnstitutlarının alimləri skeleti tapılmayan üç nəfərdən birinin Bakı Komissarlarının başçısı Stepan Şaumyan olduğunu desələr də, Şaumyanın nəvəsi, Moskva Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun hind araşdırmaları mərkəzinin rəhbəri Tatyana Şaumyan Rusiyanın «Kommersant» qəzetinə verdiyi müsahibədə, babası da daxil olmaqla, 26 Bakı komissarlarının hamısının «Sahil» bağında dəfn edildiyini iddia edib.

Xatırladaq ki, filologiya elmləri namizədi Asif Rüstəmlinin qəzetimizin ötən saylarından birinə verdiyi müsahibədə bildirdiyinə görə, Şaumyan digər komissarlarla birgə Ağcaqum çölündə güllələnməyib, o, Anastas Mikoyanın köməkliyilə güllələnmədən canını qurtarıb. Əksər alimlər Şaumyanın ingilis kəşfiyyatının köməyilə Amerikaya, oradan isə Hindistana qaçdığını deyir. Bəzi şahidlər ısə iddia edir ki, vaxtilə Ermənistan televiziyasında Şaumyan haqqında veriliş hazırlanıb və burada onun Hindistandakı məzarı göstərilib. Şahidlər, həmçinin, Şaumyanın Bakıda 26-ların şərəfinə ucaldılan abidəni ziyarət etdiyini gördüklərini də iddia edirlər. Bunlar bəlkə də adicə bir şaiyədir, elə bir şaiyə ki, onun yalan olduğuna çox az adam inanır. Nə qədər ki, bu mövzu əlaqədar qurumlar, elmi tədqiqat institutları tərəfindən ətraflı araşdırılıb həqiqət üzə çıxarılmayıb, bir o qədər onun ətrafında ehtimallar, şayiələr, söz-söhbətlər dolaşacaq. Fərziyyələr tarixi həqiqətləri üstələməyə çalışacaq.

26-lar abidəsinin altından cəsədləri çıxarılan 23 nəfər kimlərdir?

Mir Cəfər Bağırovun siyasi bioqrafı (yəni siyasi şəxsiyyətlərin həyatını tədqiq edən şəxs), tədqiqatçı-alim Fazil Məmmədov redaksiyamızla əlaqə saxlayaraq, mövzu ilə bağlı fikirlərini oxucularımızla bölüşmək istədiyini bildirdi. F.Məmmədov «Bakı-Xəbər»ə açıqlamasında «Sahil» bağından çıxarılan 23 cəsədin 26 Bakı Komissarlarına aid olmadığını bildirdi. F.Məmmədov ehtimal edir ki, bu cəsədlər 1918-ci ildə Bakının daşnaklardan azad edilməsi uğrunda döyüşlərdə şəhid olan türk əsgərlərinə məxsusdur. «Əvvəla onu deyim ki, 26-larla bağlı səsləndirilən məlumatların hamısı yanlışdır. Yəni abidənin altından çıxarılan 23 cəsədin 26-ı Bakı Komissarına aid edilməsi doğru deyil. Ona görə ki, faktlar bunu başqa cür izah və sübut edir. Mən sizə oxuduqlarımı, eşitdiklərimi və şahidi olduqlarımı çatdırmaq istəyirəm. 1918-ci ilin sentyabr ayında həqiqətən də 26-lar Ağcaqum çölündə güllələnib. Onların güllələnməsilə bağlı məlumatlar Leninə çatdırıldıqdan sonra məsələni araşdırmaq məqsədilə xüsusi komissiya yaradılıb. Həmin komissiya 26-ların bir nəfər kimi Ağcaqum çölündə güllələndiyini müəyyən edib. Şaumyan da daxil olmaqla, onların hamısı 26 Bakı Komissarı adı altında güllələnib. 1919-cu ilin mart ayına qədər onların cəsədləri Ağcaqum çölündə qalıb. Mart ayında Leninin göstərişilə komissiya onları dəfn edib. 1920-ci ildə Şərq Xalqları qurultayı ərəfəsində 26-ların qalıqlarının Bakı şəhərinə gətirilərək burada dəfn edilməsi məsələsi qaldırılıb. İş burasındadır ki, 26-lar, iddia edildiyi kimi, sökülən abidənin altında deyil, bağın aşağı başında - Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrına gedən yola paralel (səhv etmirəmsə, o küçə Səməd Vurğun küçəsidir - F.M) olan yerdə basdırılıb. Özü də bir nəfər kimi. Həmin dəfn mərasimilə bağlı lent də var.

O lent bizim arxivlərdə qorunub saxlanılır. 26-ların qalıqlarının dəfn edildiyi yerdə eni 10 metr, uzunluğu 12 metrdən artıq olan «Hüzn sütunu» adlı bir abidə də ucaldılmışdı. Bu abidə cəbhəçilərin dövründə söküldü. Mən bu hadisənin canlı şahidiyəm. Bu «Hüzn sütunu» çoxlarının gözü qarşısında dağıdıldı. Hansı ki, həmin sütunun yanında 26-ların Ağcaqum çölündən gətirilən cəsədləri basdırılmışdı. 26-ların qalıqlarını abidənin altında deyil, orada axtarmaq lazımdır. Çox ehtimal ki, «Sahil» bağından çıxarılan 23 cəsəd o vaxt Bakıda öldürülən türk əsgərlərinə məxsusdur».

«Həqiqət budur ki, Şaumyan 26-ların cərgəsində güllələnib»

«Fazil müəllim, sizin dediyiniz kimi, 26-lar abidənin altında deyil, «Sahil» bağının aşağı tərəfində dəfn edilmişdisə, bəs onda nə üçün abidə həmin yerdə deyil, bağın ortasında qoyulmuşdu?». F.Məmmədov sualımızı belə cavablandırdı: «Sadəcə, yer münasib deyildi, abidə bir kənarda qoyula bilməzdi. Abidə düşünülmüş şəkildə bağın ortasında qoyulub. Yadımdadır ki, abidə qoyulan zaman həmin yer 10 metrə qədər qazılmışdı. O zaman orada heç bir şey yox idi». F.Məmmədovdan o yer qazılarkən oradan 23 nəfərin cəsədinin hansı səbəbdən tapılmadığını da soruşduq. F.Məmmədov «o vaxt onlar buna fikir verməyiblər. Onlar ortanı qazmayıblar, kənarları 2-3 metr qazıblar. Bəlkə də onlar burada dəfn olunanlar türk əsgəri olduğuna görə qəsdən bunu açıb-ağartmayıblar. İndi mənim dediyim yerdə qazıntı işləri aparsalar, 26 Bakı Komissarının 26-ların da cəsədini oradan tapacaqlar. 1918-ci ilin may ayında Şaumyanın Qubaya göndərdiyi quldur dəstəsi Qubada çox böyük cinayətlər törətmiş, qətliamlar həyata keçirmişdi. Bu zaman Mir Cəfər Bağırov Qubada idi və o, bu vəhşiliklərlə əlaqədar olaraq Xaçmaz şəhərindən Bakıya-Caparidzeyə teleqram göndərərək, buna öz etirazını bildirmişdi. Bu fakt tarixdə öz əksini tapıb. Orada göstərilib Amazaspın dəstəsi dinc əhalini qırıb məhv edir. Amazasp isə deyib ki, ona bu barədə Şaumyan göstəriş verib». Stepan Şaumyanın nəvəsi Tatyana Şaumyanın Ömründə birinci dəfədir düz danışdığını deyən F.Məmmədovun sözlərinə görə, T.Şaumyan da babasının Stalin və Mir Cəfər Bağırov tərəfindən qəbul edilmədiyini müsahibəsində qeyd edib: ”Həqiqətən də Stalin və Bağırovun 26-ları, xüsusən də Şaumyanı görməyə gözü yox idi. Tatyana ömründə birinci dəfədir ki, həqiqəti danışır... Şaumyanın cəsədinin, qalıqlarının indi Bakı torpağında dəfn edilməsinin elə də bir əhəmiyyəti yoxdur. Həqiqət budur ki, Şaumyan 26-ların cərgəsində güllələnib və Bakıda, mənim dediyim yerdə dəfn edilib». Bəzi tarixçilərin Şaumyanın Mikoyanın köməkliyilə güllələnmədən canını qurtarması məsələsinə aydınlıq gətirən F.Məmmədov bunun uydurma olduğunu deyir. «Şaumyan doğrudan da Hindistanda gizlənmişdisə, sovet hökuməti üçün onu tapıb aradan götürmək problem deyildi. Necə ki, vaxtilə Trotskini öldürtdülər. Şaumyanın o vaxt sağ qalması ilə bağlı deyilənlər kəşfiyyat dairələrinin uydurmasından başqa bir şey deyil... Yeri gəlmişkən, bir məqamı qeyd etmək istəyirəm. 1926-cı ildə 26-ları güllələyən əsgərlərin başçısı Funtikovun Bakıda məhkəməsi olub. Həmin məhkəmədə Məşədi Əzizbəyovun anası, Şaumyanın böyük oğlu Suren və başqa qohumları da iştirak edib. Burda Əzizbəyovun anası tərcüməçiyə müraciət edərək (Funtikova xitabən), deyib ki, bu namərddən soruşun görək, qoy həqiqəti desin, mənim oğlum güllələnərkən onlardan imdad istəmişdimi? Funtikov isə cavabında «nə sizin oğlunuz, nə də başqaları bizdən heç bir imdad istəməmişlər»-demişdi. Bu zaman Məşədi Əzizbəyovun anası böyük bir qürurla üzünü zala tutaraq «Mən fəxr edirəm ki, Məşədi kimi oğlum olub» deyib.

«Komissiyanın çıxardığı qərar tələsik hazırlanıb»

F.Məmmədov bizimlə söhbətində Bakıda bolşevizm ideoloqlarının heykəllərinin götürülməsinə də münasibət bildirdi və birmənalı olaraq buna mənfi yanaşdığını dedi. Onun sözlərinə görə, bu heykəllərin şəhərin görkəmli yerlərində ucalmasını istəmirlərsə, xüsusi bir yer ayırıb bu heykəlləri ora qoysunlar. F.Məmmədov AMEA, Səhiyyə Nazirliyi və Milli Arxiv idarəsi əməkdaşlarından ibarət komissiyanın işini qənaət-bəxş hesab etmədiyini də bildirdi. «Mən onların gəldiyi qənaətlə razılaşmıram. Fikrimcə, onlar 23 cəsədin 26-lara məxsus olduğunu deməklə tələskənliyə yol veriblər. Bu komissiyanın çıxardığı qərar tələsik hazırlanıb. Bunə görə onlar belə qərara gəliblər ki, Şaumyan burada dəfn olunmayıb. Onların məzarı, dediyim kimi, vaxtilə «hüzn sütunu» ucaldılan yerdədir. Orada axtarış aparsalar, onların cəsədini taparlar. Söz yox ki, Şaumyan xəyanətkardır, amma o, ölümdən canını qurtara bilməyib. Onu da digər komissarlarla birgə «satıb»lar. Özü də 26-ları Mikoyan yox, Şaumyanın Pavesyan soyadlı daşnak dostu satıb» - deyən F.Məmmədovun bildirdiyinə görə, Stalin və Mır Cəfər Bağırovun Şaumyana nifrət etməsinin ciddi səbəbləri olub: «Buna Şaumyanın Azərbaycanda ilk dəfə sosialist bayrağı qaldıran Quba şəhərinə hücum etməsi səbəb olmuşdu. O, bolşevik ideyalarına xəyanət etmişdi. Xalqları bir-birilə birləşdirmək əvəzinə qətliam törətmiş, onları bir-birinə düşmən etmişdi...»

İradə Sariyeva.

Bakı xəbər.- 2009.- 2 fevral.- S. 7.