Azərbaycan Elminin və jurnalistikasının fəxri

Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində yaxşı tanınan, elmi dairələrdə və media ictimaiyyətində adı hörmətlə çəkilən Qulu Məhərrəmlini hələ ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarından tanımışam. Həmin vaxtdan da Qulu müəllim, elə indiki kimi, cavan, səmimi, sözündə-danışığında diqqət çəkən bir gənc kimi mənim xatirimdə parlaq iz buraxıb.

Qulu Məhərrəmli onda Azərbaycan televiziyasında "Xəbərlər" proqramında çalışırdı. Dövr çox keşməkeşli idi, insanlar səksəkə içində Qarabağ hadisələrini izləyirdilər, bir tərəfdən də xalq hərəkatı başlanmışdı. Hamının diqqəti ekranlarda idi. Adamlar efirdə görünən hər kəsdən doğru, vicdanlı söz eşitmək istəyirdi. Qulu müəllim xeyli cavan olmasına baxmayaraq, həmin mürəkkəb vaxtlarda gedən proseslərdə vicdanının səsinə qulaq asa bilir, ekrandan söz deməyin məsuliyyətini dərk edir, hər cəhdlə həqiqətə yaxın olmağa çalışırdı. Elə buna görə də geniş auditoriyanın hörmətini qazanırdı.

Avtoritar jurnalistikadan nisbətən mülayim sistemə keçidi hərə bir cür anlayırdı. Kimisi şəxsi maraqlarının təmin edilməsi, kimisi yarınmaq fürsəti, kimisi yalanlar üçün yeni dalğa kimi qəbul edirdi bu dəyişiklikləri. Amma yeni mühitdə jurnalistikanı yeni, demokratik dünyada qəbul edilmiş norma və standartların dirçəlməsi kimi duyanlar da, hər hansı məlumatı təbliğat və yalandan ayırıb efirə verənlər də var idi. AzTV-də bu dəst-xəttin ən parlaq nümayəndəsi Qulu Məhərrəmli idi. Bir reportyor, xəbər aparıcısı və şərhçi kimi o, fakt və hadisələrə balanslı və qərəzsiz yanaşmağı bacarır, pafosu və yalanı yaxına buraxmırdı. Qulu müəllim reportyor kimi cəbhə bölgələrindən, o cümlədən, mühasirədə qalmış Xocalıdan reportajlar verəndə də, xəbər aparıcısı kimi ekranlara çıxanda da, mürəkkəb siyasi prosesləri şərhçi kimi təhlil edəndə də minlərlə tamaşaçının yaddaşına özünün obyektiv, dürüst və vicdanlı jurnalist obrazını həkk edirdi. Onun hadisələrə yanaşması, xəbəri çatdırma tərzi yeni, oxu və danışıq manerası təbii, tamaşaçı ilə ünsiyyəti səmimi idi. Məhz bu keyfiyyətləri, həmçinin həqiqətə sadiqliyi və yüksək peşəkarlığı sayəsində Qulu müəllim milli jurnalistikamızda öz zirvəsini ucalda bildi. Bu, mənəvi-əxlaqi dəyərlərlə yüksək peşəkar standartların birləşdiyi bir zirvədir.

O zaman Azərbaycan dilinin təbliği ilə bağlı mən də tez-tez televiziya və radio verilişlərinə dəvət olunurdum. Elə Qulu müəllimlə ilk tanışlığımız da bu verilişlərdən birinə çıxışa gedəndə oldu. Teleşirkətin həyətində hal-əhval tutduqdan sonra verilişlərdən söhbət düşdü, ayaqüstü fikir mübadiləsi apardıq, məlum oldu ki, o mənim qatıldığım proqramları izləyir, mətbuatda dilimizin problemləri haqqında yazılarımdan, xüsusən tənqidlərimdən yaxşı xəbərdardır. Qulu müəllim özünəməxsus bir əminliklə bildirdi ki, bu dəqiqə sizin radiodakı verilişiniz dilimizin bir çox problemlərinin həlli üçün televiziyadan daha çox iş görür.

Həqiqətən, həmin dövrdə ana dilimiz, onun normaları və işlənmə dairəsinin genişlənməsi uğrunda cəmiyyətdə ciddi mübarizə başlanmışdı və mən də Azərbaycan radiosunda müəllifi və aparıcısı olduğum "Ana dili" verilişində ciddi problemlər qaldırır, rus dilindən qurtulmağın yollarını axtarıb tapmağa çalışırdım. Xatırlayıram ki, məşhur radiojurnalist, mərhum Mailə xanım Muradxanova, İbrahim Göyçaylı , Şəfəq Sultan Əlixanlı, gənc jurnalist Tahir Paşa da bu işə xeyli zəhmət sərf edirdilər. Bu yaxınlarda mən o dövrün çabalarını ayrıca bir kitabda - "Ana dili: Azərbaycan dili efirdə" adı altında çap etdirdim və bu kitaba çox müsbət reaksiya verənlərdən biri, məhz professor Qulu Məhərrəmli oldu.

***

Qulu həmişə cəmiyyəti narahat edən, müəyyən məqamlarda insanları qıcıqlandıran, ölü nöqtələri dirildən, canlandıran, məsuliyyət gətirən bir peşənin sahibidir. Başqa bir yöndən jurnalist sənəti daha çox bizim mənəviyyatımızı istiqamətləndirən, dilimizi, ədəbiyyatımızı, tariximizi, müəyyən mənada düzləndirən, nizamlayan bir sənətdir. Məhz bu sənətdəki uğurlarına görə çoxları Qulu müəllimi parlaq bir jurnalist, siyasi şərhçi, publisist və ictimai xadim kimi tanısa da, onun dilçiliklə bağlı araşdırmalarından, yazdığı sanballı əsərlərdən, monoqrafiya, lüğət və dərsliklərindən xəbərsizdir. Halbuki o, Azərbaycan dilinin böyük təəssübkeşi kimi bütün ömrü boyu ana dilimizin tərəqqisi üçün çalışıb, indi də bununla nəfəs alır. O, xəbər proqramlarının aparıcısı olanda da (1991-1993), məzmunca müxtəlif proqramları hazırlayıb aparanda da, "Səhər" informasiya proqramına (1995-2007), Müəllif proqramları departamentinə (2007) rəhbərlik edəndə də dil problemini öndə saxlayıb. Eləcə də Xəzər TV-də apardığı verilişlərdə bütün ağlını, zəkasını və enerjisini Azərbaycan dilinin təbliğinə yönəldə bilib.

Jurnalist həm tarixçi, həm dilçi, həm də ədəbiyyatçı üçün müəyyən mənada yol göstərəndir. Qulu müəllimin xoşbəxtliyi ondadır ki, o, dilçi jurnalistdir, cavan vaxtlarından radio, televiziya dili üzərində işləyib, çox gözəl tədqiqatları, orijinal elmi işləri var, dissertasiyalar müdafiə edib. O, öz sənətinin elmi ilə də məşğuldur. Öz doğma dilinin yaşaması və yayılması yolunda yorulmadan çalışan, bütün çətinliklərə mərd-mərdanə sinə gərən Qulu müəllim təkcə sözdə yox, həm də əməldə dilə sadiq olduğunu daim nümayiş etdirib. 1989-cu ildə uğurla müdafiə elədiyi namizədlik dissertasiyası ("Radiodramaturgiya dili"), 2004-cü ildə doktorluq işi də ("Televiziya dili: funksiya və struktur") jurnalistikanın əzəli və əbədi problemi olan dil məsələsinə həsr olunmuşdur. Birinci mövzu nə qədər konkret və praktik olsa da, ikinci mövzu bir o qədər nəzəriyyə əsaslıdır, amma eyni zamanda müasirdir, geniş bilik və dünyagörüş tələb edən tədqiqatdır. Həm də bu mövzu təkcə televerilişlər üçün yox, bütövlükdə, dilimiz və dilçiliyimiz üçün də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çünki funksiya və struktur təkcə müasir dilçiliyin onurğa sütununu təşkil edən problem deyil, heç birbaşa jurnalistika ilə də bağlı deyil, daha çox fəlsəfənin və dilçiliyin obyektidir. Bir sözlə, dilçiliyimiz üçün yeni olan belə bir mürəkkəb problemin öhdəsindən gəlib ortaya sanballı bir iş qoymaq yalnız Qulu müəllim kimi praktik zəkalı alimlərin işidir.

Professor Q.Məhərrəmli dilə münasibət mənasında bizim görkəmli müəllim-jurnalistimiz Tofiq Rüstəmovun ən yaxşı tələbələrindən biri və onun davamçısıdır. Tofiq müəllim radio, televiziya, mətbuat dili haqqında, demək olar ki, ilk ciddi "Ədəbi redaktə" kitabını yazmışdır. Mən Qulu müəllimi bu ənənəni davam etdirən ən layiqli varis hesab edirəm. Düzdür, bu işlə məşğul olan ayrı-ayrı dilçi alimlərimiz və jurnalistlərimiz var. Onların da zəhmətini itirmədən, bu varisliyin Qulu müəllim tərəfindən daha ciddiyyətlə və birmənalı şəkildə daşındığını, irəli aparıldığını qətiyyətlə söyləyə bilərəm. Bunu deməyə bir dilçi alim kimi, müəyyən mənada mənim də haqqım var. Mən Tofiq müəllimlə Qulu müəllim arasında ayırıcı bir düz xətt çəkər, onları birləşdirərdim. Qulu müəllimin ədəbi dilimizin KİV sistemində tətbiqi ilə bağlı davamlı araşdırmaları, ekran-efirin, nitq mədəniyyətinin özəllikləri, şifahi ədəbi dilimizin qanunları və qanunauyğunluqları haqqında gəldiyi elmi nəticələr bizim üçün çox önəmlidir.

***

Filosoflardan biri deyib ki, sənə pislik eləyənlərdən incimə, çünki onlar bununla sənin daha da səfərbər olmağına, fərdi qabiliyyətini daha parlaq şəkildə üzə çıxarmağına təkan verdiklərinin fərqinə varmayıblar, yoxsa ciddi şəkildə buna pəl vurardılar. Bu mənada, hesab edirəm ki, Q.Məhərrəmli kimi parlaq bir telejurnalistin 2007-ci ildə AzTV-dəki qaynar jurnalistika həyatından uzaqlaşmağa məcbur olması onun elmi karyerasının tamamlanmasına kömək etdi. O, jurnalistika fəaliyyətini Xəzər TV-də ağayana bir şəkildə davam etdirməklə yanaşı, bir-birinin ardınca "Radio dərsləri" (2007), "Mediada işlənən alınma sözlər" (2008), "Mediada debatlar" (2009), "Radioteatr dəvət edir" (2010), "Radio verilişlərinin dili və üslubu" (2011), "Jurnalistikanın əsasları" (2012), "Radio jurnalistikası: təməl biliklər" (2013), "Məktəblinin alınma sözlər lüğəti" (2014) kimi qiymətli kitablarını nəşr etdirdi. Bu əsərlərdən də göründüyü kimi, Q.Məhərrəmli adi jurnalist, publisist, dilçi, sənətşünas deyil, həm də bu sahələrin elmi problemlərini yüksək səviyyədə araşdıran tədqiqatçıdır. Diqqəti cəlb edən budur ki, o təkcə ənənəni qoruyan və yaşadan yox, həm də özü ənənə yaradan bir mütəxəssisdir. Bu mənada çox çətin və çoxşaxəli bir missiya yerinə yetirən Qulu müəllim bizim jurnalistika elmimizin əsasını qoyanlardan, bu sahənin elmi-nəzəri əsaslarını yaradanlardan biridir.

***

Təbii ki, ekrandan jurnalist, teleaparıcı, şərhçi kimi tanınması, məşhurlaşması, adının jurnalistika dairələrində daha tez-tez çəkilməsi, bəzən Qulu müəllimi bir dilçi alim kimi müəyyən qədər kölgədə saxlayır. Halbuki onun kitablarının, apardığı araşdırmaların xeyli hissəsi dil məsələləri, dilin kommunikasiya sistemində tətbiqi problemləri və lüğətçiliklə bağlıdır.

Mən Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışanda (2012-2013), səhv eləmirəmsə, publisistika dilindən bəhs edən bir doktorluq dissertasiyasına opponentləri təsdiqləyəndə Qulu Məhərrəmlini təklif etdim. Təklifə bir-iki adam ağız büzdü, arqumentləri də bu oldu ki, axı o, jurnalistdir. Mən də bu adamlara cavab verdim ki, gedin, Qulu müəllimin müdafiə elədiyi dissertasiyalarla yaxından tanış olun, teleradio dili, nitq mədəniyyəti ilə bağlı kitablarını, məqalələrini oxuyun, onda bilərsiniz ki, nə qədər yanılırsınız.

Doğrudan da, müdafiədə Qulu müəllimin çıxışını dinləyəndə çoxları qarşılarında əsl elm adamını, bir növ jurnalistika şöhrətinin kölgəsində qalmış parlaq dilçi alimi gördülər. Mühakiməsi aydın və sərbəst, cümlələri sərrast, əsərə verdiyi qiymət obyektiv idi, tənqidi fikirləri elmi cəhətdən ciddi əsaslandırılmışdı. Bütün bunlarla yanaşı, həm də çoxlarının alışdığı şablon təhlildən uzaq, maraqlı və cazibədar bir çıxış idi. Ona görə də mən prof. Q.Məhərrəmlinin simasında təkcə Azərbaycan jurnalistikasında deyil, dilçiliyimizdə də çox mötəbər bir alimi görürəm.

Jurnalistika şöhrəti dilçilik sahəsindəki işlərini nə qədər üstələsə də, özü nə qədər təvazökarlıq etsə də, Q.Məhərrəmlinin dilçiliyimizin inkişafındakı xidmətləri danılmazdır. O, dilçilik elminə Aydın Məmmədov və Kamal Abdulla kimi görkəmli alimlərimizin tövsiyəsi ilə gəlib, lap əvvəldən bu sahənin problemlərinə fərqli prizmadan yanaşıb, buna görə də dilçiliyimizin vərdiş etdiyi ənənəvi mövzulardan kənar problemləri araşdırıb, media və dil əlaqələri sahəsində yeni səhifə açıb. Onun ardıcıl araşdırmalarının məhsulu olan "Radiodramaturgiya dili" (1990), "Hadisələr mikrofon qarşısında" (1998), "Audiovizual nitq" (2000), "Televiziya dili" (2002), "Kütləvi kommunikasiya və dil" (2004), "Radio verilişlərinin dili və üslubu" (2011) kimi əsərlərində, həmçinin bir sıra məqalələrində qəzetin, kinonun, radio və televiziyanın, bütövlükdə kommunikasiyanın dil problemləri tədqiq edilmişdir. Təkrar edirəm ki, professor Qulu Məhərrəmli bu araşdırmaları ilə dilçilik elmimizdə tamamilə yeni istiqamətin əsasını qoymuşdur.

Qulu müəllimin leksikoqrafiya, xüsusən lüğət yaradıcılığı sahəsindəki fəaliyyəti haqqında ayrıca söz açmaq lazımdır. Audiovizual sənət sahələrinin inkişafı ilə bağlı dilimizdəki tendensiyaları əhatə edən "Kino, televiziya, radio terminləri" (2002) izahlı lüğəti bu sahədə hələlik yeganə sanballı izahlı sözlüyümüzdür. Onun "Mediada işlənən alınma sözlər" (2008) lüğəti də hazırda mətbuatda və teleradio verilişlərində tez-tez nəzərə çarpan yanlışlıqları, xüsusən məna, vurğu və tələffüz səhvlərini aradan qaldırmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu baxımdan Qulu müəllimin yenicə çapdan çıxmış "Məktəblinin alınma sözlər lüğəti"nə də (R.İsmayılovla birgə) ciddi ehtiyac vardır. Ümid edirəm ki, onun çapa hazırladığı "Frazeoloji birləşmələr" və "Qısa siyasi lüğət" kimi sözlükləri də dilçiliyimizə mühüm töhfə olacaqdır. Çünki bu lüğətlər Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq etdiyi Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində düzgün tətbiqi və işlədilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramının, həmçinin cəmiyyətimizin atrmaqda olan sosial-mədəni tələbləri ilə üst-üstə düşür.

Azərbaycan dilinin və nitq mədəniyyətimizin inkişafı sahəsində göstərdiyi əhəmiyyətli xidmətlərə görə bu gün Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Monitorinq şöbəsinə məhz Qulu müəllimin rəhbərlik etməsi tamamilə məntiqə uyğundur. Əminik ki, dilçilik sahəsində həm nəzəri, həm də daha çox praktik təcrübəsi olan professor Qulu Məhərrəmli ana dilinin inkişafı ilə bağlı adını çəkdiyimiz "Dövlət proqramı"nın uğurla gerçəkləşdirilməsi işinə öz layiqli töhfəsini verəcəkdir.

Qulu müəllim, əziz dostum və həmkarım, sənin nə yaşın var ki! Sən hələ neçə-neçə problemin həllinə möhür vuracaqsan, elimizin-obamızın sevimli alimi, publisisti, cəmiyyətimizin layiqli vətəndaşı kimi gəncliyimizə örnək olacaqsan, yazdığın və yazacağın əsərlərlə, tələbə auditoriyasında və müxtəlif məclislərdə iti ağlınla, əsl vətəndaş mövqeyinlə və qətiyyətli sözünlə neçə-neçə insana yol göstərəcəksən, həqiqəti dərk etməkdə xalqımıza yardımçı olacaqsan. Bu alim və vətəndaş missiyasını uğurla yerinə yetirə bilməyin üçün sənə cansağlığı və səbr arzulayıram.

Fəxrəddin VEYSƏLLİ

Filologiya elmləri doktoru, professor

Bizim yol. – 2014.- 17 dekabr. S. 13.