Abbasqulu Ağa Bakıxanov –

milli maarifçiliyimizin banisi

Azərbaycanın tarixi keçmişinin müasir dünya elmi səviyyəsində sistemli tədqiqi mərhələsi Bakıxanovun adı ilə sıx bağlıdır

Musa Qasımlı: «Dil, coğrafiya, tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya və sair elmlərə aid əsərləri onun hərcəhətli bir alim olduğunu göstərir»

Prezident İlham Əliyev 12 fevral 2014-cü il tarixində “Abbasqulu Ağa Bakıxanovun 220 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” sərəncam imzaladı. Sərəncamda bildirilir ki, 2014-cü ildə Azərbaycan ictimai-mədəni fikir tarixinin görkəmli nümayəndəsi, böyük maarifçi, tanınmış alim və şair Abbasqulu Ağa Bakıxanovun anadan olmasının 220 illiyi tamam olur: “Ensiklopedik biliyə və əhatəli dünyagörüşünə malik şəxsiyyət kimi Abbasqulu Ağa Bakıxanov elmin, mədəniyyətin ən müxtəlif sahələrinə aid zəngin bir irs yaradıb. Xalqın həyatında əsaslı dəyişikliklərə yol açmış maarifçilik ideyalarının bərqərar olmasında onun mühüm xidmətləri var. Azərbaycanın tarixi keçmişinin müasir dünya elmi səviyyəsində yeni, sistemli tədqiqi mərhələsi Bakıxanovun adı ilə sıx bağlıdır.

Sərəncamda bildirilir ki, milli ictimai fikrin, elmin və mədəniyyətin inkişafına dəyərli töhfələr vermiş Abbasqulu Ağa Bakıxanovun 220 illik yubileyinin keçirilməsini Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Təhsil Nazirliyi təmin etsin.

Bu günlərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına mükafatın təsis edilməsinə dair qərar qəbul edib.

Mükafat prezidentin sərəncamına uyğun olaraq elmin inkişafına böyük töhfələr verən, tarix, fəlsəfə, sosiologiya, hüquq, beynəlxalq münasibətlər və şərqşünaslıq elmləri sahəsində yüksək səviyyəli tədqiqatlar aparan alimlərin əməyini daha da stimullaşdırmaq məqsədi ilə təsis edilib.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına Tarix İnstitutundan “Bizim Yol”a məlumat verildi ki, A.A.Bakıxanov 1794-cü il iyun ayının 21-də Bakı şəhəri yaxınlığında Əmircan (köhnə adı Xilə) kəndində varlı bir ailədə anadan olub. Onun atası II Mirzə Məhəmməd xan Bakı xanları nəslindən, anası Sofiya xanım isə müsəlmanlığı qəbul etmiş gürcü qızı idi. Bakıxanov səkkiz yaşına qədər Bakıda yaşamış, uşaqlığının ilk dövrünü Abşeronun Əmircan, Maştağa, Balaxanı, Ramana kəndlərində keçirib. 1802-ci ildə atası xanlıq taxtı uğrunda vuruşmalarda öz əmisi oğlu Hüseynqulu xana məğlub olduğuna görə məcburiyyət qarşısında qalaraq Qubaya, vaxtı ilə dayısı Fətəli xanın ona bağışladığı Əmsar kəndinə köçməli olub. Abbasqulu ağa 1819-cu ilədək Qubada, Əmsar kəndində yasamış, yarımçıq qalan təhsilini davam etdirib. 1819-cu ildə Bakıxanov general Yermolovun dəvəti ilə Tiflisə gəlib Qafqaz Baş Hərbi İdarəsində şərq dilləri tərcümanı vəzifəsinə qəbul olunmuş və 26 il bu vəzifədə çalışıb. Ömrünün sonlarında o, Yaxın Şərqi səyahətə çıxıb. 1847-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanov Məkkədən Mədinəyə gedərkən Vadiyi-Fatimə adlanan yerdə vəba xəstəliyinə tutulub vəfat edib və həmin yerdə də dəfn olunub.

“Sərəncam A.A.Bakıxanovun

irsinin öyrənilməsi ilə bağlı

tətqiqat işlərini genişləndirəcək”

“Elə dahi şəxsiyyətlər, qüdrətli simalar var ki, onlar mənsub olduqları xalqın, millətin, məmləkətin tarixini yuxusuz gecələri, enişli-yoxuşlu ömür yolları ilə yazır. Yüz il bundan öncə dünyaya gələn, gəlişi ilə məmləkətinin maarifçilik ideologiyasında yeni səhifələr yazan Abbasqulu ağa Bakıxanov milli maarifçiliyin rüşeymlərini yaradandır”. Bu sözləri “Bizim Yol” qəzetinə Milli Məclisin deputatı, tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımlı bildirdi. O, A.A.Bakıxanovla bağlı sərəncamın verilməsini yüksək dəyərləndirdi: “Cənab Prezidentimiz İlham Əliyevin A.A.Bakıxanovun yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı sərəncam imzalaması bir daha göstərir ki, dövlət başçısı Azərbaycan tarixinə, ədəbi, mədəni irsinə, tarixi şəxsiyyətlərin fəaliyyətinin təbliğinə və tanıdılmasına müstəsna əhəmiyyət verir. Bu onu göstərir ki, cənab prezidentimiz Azərbaycan tarixinə xüsusi qayğı göstərir. A.A.Bakıxanov böyük bir nəslin nümayəndəsidir, Azərbaycanın peşəkar tarixçisi, maarifçisi, ədəbiyyatçısı, tərcüməçisi və ictimai xadim olum. Onun “Gülüstani-İrəm” əsəri Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün mühüm bir mənbədir. Mən cənab prezidentimizin bu sərəncamını müsbət addım hesab edirəm. Düşünürəm ki, bu addımdan sonra A.A.Bakıxanovun irsinin öyrənilməsi ilə bağlı yeni tətqiqatlar işləri genişlənəcək”.

M.Qasımlı bildirdi ki, Abbasqulu ağa Bakıxanovun elmi fəaliyyəti və pedoqoji xidmətləri var: “O Azərbaycan elmi tarixində mühüm rolu olan böyük alimdir. “Qanuni-Qüdsi”, “Əsrarül-mələküt”, “Təhzibül-əxlaq”, “Eynül-mizan”, “Gülüstani-İrəm” kimi əsərləri ilə böyük şöhrət qazanıb. Abbasqulu ağa Bakıxanovun dil, coğrafiya, tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya və sair elmlərə aid əsərləri onun hərcəhətli bir alim olduğunu göstərməkdədir. Onun birinci elmi əsəri fars dilinin qrammatikasına aid yazdığı “Qanuni-Qüdsi” əsəridir. Fars dilinin qanunlarını öyrədən bu əsər müəllifin kiçik, lakin dərin məzmunlu girişindən, “Hərflər”, “Kəlmələr” və “Cümlə” adları altında ayrı-ayrı üç fəsildən ibarətdir. Girişdə müəllif dilin yığcam elmi tərifini verdikdən sonra, bu əsəri nə münasibətlə, nə kimi şəraitdə və hansı prinsiplər əsasında yazdığı haqqında qısa və aydın elmi izahat verir. Həmin girişdən yenə aydın görünür ki, müasir dilçilik elminin tələbləri nöqteyi-nəzərindən çıxış edən alim bu əsərini yazarkən fars dilinin qanunlarını kitablardan deyil, canlı danışıq dilindən öyrənib.

Coğrafiya elminə aid onun iki əsəri var. Bunlardan biri “Kəşfül-qəraib”, o birisi “Ümumi coğrafiyadır”dır. Hər iki əsər fars dilində yazılıb. İki fəsildən ibarət olan “Kəşfül qəraib” Amerikanın Xristofor Kolumb tərəfindən kəşf olunmsından və Yer kürəsinin qərb hissəsini təşkil edən bu qitənin vəziyyətindən bəhs dir. Yarımçıq qalan “Ümumi coğrafiya” əsəri farsca olub, dünyanın riyazi, təbii və siyasi əhvalından, əcramın vəziyyətlərindən, ünsürlərin xassələrindən, məvalidin məhsulatından, iqlimlərin hüdüdunu təyin etmək və Yer kürəsi əhalisinin siniflərini müəyyən etməkdən və hər bir ölkənin yaşayış tərzindən bəhs edir.

Abbasqulu ağa Bakıxanov pedaqoji məsələlərlə bir alim kimi məşğul olub, uşaqların və gənclərin tərbiyəsi ilə əlaqədar olan iki əsər yazıb ki, bunlardan biri “Təhzibül-əxlaq”, digəri isə “Kitabi-nəsihət”dir. “Təhzibül-əxlaq” əsəri Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsas əxlaqi-fəlsəfi əsəri hesab etmək olar. Bu əsərdə o, cəmiyyət haqqındakı fikirlərini bir sistem şəklində şərh edərək, gənclər arasında nəcib əxlaq normalarını, onun gözəl cəhətlərini təbliğ edir. Əsər müqəddimə və xülasədən başqa 12 fəsildən ibarətdir”.

Deputat bildirir ki, “Gülüstani-İrəm” əsəri Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının tarixinə aid olan Abbasqulu ağa Bakıxanovun ən böyük elmi əsəridir: “Əsər müəllifin uzun illər bu sahədə apardığı ciddi tədqiqatın nəticəsində yazılıb. Müəllif bu əsərini yazarkən bir neçə dəfə arxeoloji tədqiqat işləri aparıb, tarixi abidələrdən, köhnə binaların qalıqlarından, sikkələrdən, padşahların və xanların fərmanlarından, milli əfsanələrdən, dini kitablardan, “Avesta”dan, qoca kişilərin nağıl və rəvayətlərindən, səyyahların verdiyi xəbərlərdən, gürcü və ləzgi salnamələrindən, çoxlu şərq mənbələrindən, qədim yunan, Roma, Azərbaycan, erməni və rus alimlərinin əsərlərindən istifadə edib. Bu əsəri də Abbasqulu ağa Bakıxanov müqəddimə ilə başlayır. Müəllif yığcam, lakin dolğun məzmunlu bu müqəddimədə tarix elminə qısa bir tərif verir, onu cəmiyyət və xalq üçün ən faydalı elmlərdən sayır. Tarixə müasir elmin tələbləri nöqteyi-nəzəri ilə yanaşan müəllif bəşəriyyətin keçmiş həyatını təcrübə adlandırır. Hal-hazırdakı və gələcək həyatı yaxşı qurmaq üçün, bu təcrübədən istifadə etməyi lazım bilir.

“Gülüstani-İrəm”in müqəddiməsində Azərbaycanın və Dağıstanın qısa coğrafi təsviri, qədim yunan, erməni, ərəb və rus mənbələrinə istinad edilərək bu ölkələrin xalqlarının mənşəyi, dili və dinləri haqqında maraqlı məlumat verilir. Azərbaycan və Dağıstan xalqlarını tarixini Abbasqulu ağa Bakıxanov bu xalqların öz daxili həyatlarına və tarixin ümumi inkişafına görə deyil, mühüm tarixi hadisələrə görə 5 dövrə ayırıb və buna əsasən də əsərini 5 fəslə bölüb”.

“Dövlətin tarix elminə qayğısı var”

“Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına Tarix İnstitutu milli tarixin öyrənilib doğma xalqa çatdırılması sahəsində böyük uğurlarla zəngin inkişaf yolu keçib. Azərbaycan tarixinin kompleks şəkildə araşdırılmasına və tarixi tədqiqatların məqsədyönlü surətdə təşkilatlandırılması işinə hələ 1923-cü ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin yaradılması ilə başlanılıb. Bununla, əslində, Azərbaycan tarixi problemlərinin elmi surətdə araşdırılması və ümumiləşdirilməsi işini həyata keçirə biləcək akademik elmi tədqiqat institutunun - bu günkü A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun özülü qoyulub.

Azərbaycan dövlətinin tarix elminə qayğısı var. Belə ki, Tarix İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi haqqında Prezident sərəncam imzalayıb. 2013-2015-ci illərdə Azərbaycan tarixinə dair tədqiqatların daha da genişləndirilməsi və səmərəliliyinin artırılması üçün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına Azərbaycan Respublikasının 2012-ci il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan 3 milyon manat ayrıldı”, deyə bu sözlər Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına Tarix İnstitutundan bildirildi.

Ramid

Bizim Yol.- 2014.- 13 iyun.- S.13.