“Vətənində bir dalana da adı verilməyən

Böyük Azərbaycanlı…”

Bir insana ən dəqiq dəyəri öz evinin içində yox, kənarda verirlər. Evin içində verilən dəyər subyektiv yanaşmadan doğduğundan bir çox hallarda həqiqəti ifadə etmir, hər kəs öz ayranına turş deməməyə çalışır. Evdən kənarda, xüsusilə qürbət ölkələrdə verilən qiymət isə subyektivlikdən uzaq olduğundan insanın əsl ləyaqət göstəricisi sayıla bilər.

Bu mənada azərbaycanlı geoloq alim Fərman Salmanovun ölümündən sonra belə Rusiya tərəfindən yüksək qiymətləndirilməsi, ölkəmizdən min km-lərlə uzaqda yerləşən Surqut aeroportuna onun adının verilməsi hörmətli alimin hələ də unudulmayan nüfuzunu göstərir.

Mən bu böyük insanı şəxsən tanımış, onunla dostluq etmiş biriyəm. Bizim dostluğumuzun yaranmasının isə çox maraqlı bir tarixçəsi var. 1990-cı ildə SSRİ Prokurorluğunda işə dəvət olunanda bir müddət “Moskva” mehxanasında yaşayırdım. Bir gün işdən mehmanxanaya qayıdanda Fərman Salmanovla foyedə qarşılaşdım. O zaman Fərman Salmanov bütün SSRİ miqyasında şöhrət qazanan, qəhrəman adı alan, haqqında televiziyalarda, mətbuat orqanlarında geniş informasiyalar yazılan şəxs idi və bu səbəbdən həmyerlimizi tanımaq mənim üçün çətin olmadı. Fərman Salmanov isə uzun illərdən bəri Rusiyada yaşadığından, təbii ki, məni tanımırdı. Mən mehmanxananın foyesində qarşılaşdığım bu qürur mənbəyimizə yaxınlaşıb salamlaşdım və kimi gözlədiyini soruşdum. O da öz cavabında “İlyas İsmayılovu” deyəndə, gözlədiyi şəxsin qarşısında dayandığını bildirdim. Beləcə, bizim bu ilk tanışlığımız başladı və qısa zaman ərzində əsl dostluğa çevrildi.

Fərman Salmanovu SSRİ Prokurorluğunun şöbə rəisi işlədiyim illərdə daha yaxından tanımaq fürsətim oldu. Həmyerlimizin o zamanlarda bütün SSRİ miqyasında, o cümlədən Moskvada böyük nüfuzu vardı. Mən bunu şəxsən görür və sevinirdim. Təsəvvür edin ki, Sovet İttifaqının dağılma prosesi yaşadığı o illərdə SSRİ Baş Prokurorluğunun məsul şəxslərindən biri olmağıma baxmayaraq, ev ala bilməmişdim. Mehmanxanada yaşayırdım. Fərman Salmanov bir gün bunun səbəbini məndən soruşdu, olduqca mühüm vəzifə daşıyan həmyerlisinə paytaxtda ev verilmədiyini eşidincə qəzəbləndi və Moskva şəhər hökumətinin müavininə (milliyyətcə tatar idi) zəng edib, xeyli ötkəm və tələbkar şəkildə “niyə İlyas İsmayılova ev vermirsiniz? Bu, milli ayrıseçkilik deyilmi?” deyə soruşdu. Onun Moskvada səlahiyyətli şəxslərlə bu tərzdə danışması məni daxilən sevindirirdi. Bir neçə gündən sonra məni Moskva şəhər Sovetinə çağırıb adımı ev növbəsində ən yuxarı siyahıya yazdılar. Bir neçə aydan sonra isə 3-otaqlı evlə təmin etdilər. Bir sözlə, mənə Moskvada ev verilməsi Fərman Salmanovun xidmətinin nəticəsi idi.

Fərman Salmanov özü barədə bir çox əhvalatları da mənə danışmışdı. Onun barədə yazılan bioqrafik məlumatlarda qeyd olunur ki, həmyerlimiz Şəmkir rayonun Morul kəndində anadan olub. Amma əslində o, Qazax rayonundandır. Sadəcə ailəsinin qarışdığı bir qan davasına görə öz yerlərindən didərgin düşüblər. Səhv etmirəmsə, atasının əmisi oğlu bir adam öldürmüş və bundan sonra Salamanovlar ailəsi Qazaxı tərk etməli olmuşdur. Qətldə iştirak edən şəxs Rusiyanın Başqırtıstan vilayətinə qaçıb, orada ailə həyatı qurubmuş. Həmin qohumunun bir oğlu o zaman Rusiya ordusunda general-polkovnik vəzifəsinə qədər yüksəlmişdi. Adını indi xatırlamasam da, hamı onu general Salmanov kimi tanıyırdı.

Fərmanın atası isə Şəmkirə köçmüş, rayonun Morul kəndində məskunlaşmışdı. Fərman da bu kənddə böyüyüb boya-başa çatıb, ali məktəbə girmişdi. Sonra tale onu uzaq Tumenə aparmışdı.

Bir ailədən özü də belə qürbət ellərdə iki böyük şəxsiyyətin çıxması Salmanovlar ailəsinin genetik olaraq qabiliyyətindən xəbər verirdi.

Sözsüz ki, Fərman Salmanov bu nüfuzunu elə-belə qazanmamışdı. Özünün etirafına görə, indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasını bitirdikdən sonra həmyerlimiz neft axtarmaq üçün Kuzbasa göndərilir. Kuzbasın relyefini incələrkən, bu ərazilərdə neft ola bilməyəcəyini anlayır və qənaətini rəhbər şəxslərlə bölüşür. Onun fikrincə, neft və qaz kimi maddələr əraziləri geniş yerlərdə ola bilərdi. Kuzbasın relyefi isə bu standartlara cavab vermirdi.

Bütün israrlarına baxmayaraq, səsinin eşidilmədiyini görən Fərman Salmanov rəhbərliyin razılığını almadan öz briqadası ilə Surquta yollanır. Onun bu cəsarətli qərarı rəsmi dairələri qəzəbləndirir. Haqqında cinayət işi qaldırmaq istəyirlər. Fərman Salmanovu və daha sonra isə Rusiyanı rəhbərlik etdiyi kəşfiyyat qrupunun cəsarətli addımları xilas edir. İşçiləri Fərman Salmanovun həbs olunacağı təqdirdə tətilə çıxmaq barədə qərar qəbul edirlər. SSRİ rəhbərliyi kollektivin bu addımının öz beynəlxalq imicinə zərbə vuracağından çəkinir və geri addım atmalı olur. Beləcə, Fərman Salmanovun qarşısında öz neft möcüzəsini reallaşdırmaq üçün əlverişli fürsət yaranır. O, 1961-ci ilin 21 mart tarixində “Megiyon” yatağını kəşf edir. Həmin yataqda qazılmış ilk kəşfiyyat quyusu neft fontanı verir. Salmanov əleyhdarlarına belə bir məktub yazır: “Möhtərəm yoldaşlar, Megiyonda 2180 metr dərinlikdən neft fışqırır. Aydındırmı?”

Salmanovun SSRİ Geologiya Nazirliyindəki əleyhdarları onun bu uğuruna kölgə salmağa çalışır, kəşfin adi bir təsadüfün nəticəsi olduğunu vurğulayırlar. Əleyhdarlarının fikrincə, təbii anomaliya olan bu fantan tezliklə tükənəcək və çəkilən əziyyətlər heçə gedəcək. Halbuki, Fərman Salmanovun o zaman qazdığı quyu indi də Rusiyanın ən böyük neft yatağı sayılır. Həmin quyudan gündə 200 min barrel “qara qızıl” çıxarılır ki, bu da bəzi ölkələrin gündəlik neft hasilatının yarısına bərabərdir.

Bütün dedi-qodulara, maneələrə baxmayaraq, həmyerlilimiz öz elmi metodlarını tətbiq etməkdən çəkinmir, qısa müddətdə növbəti uğuruna imza atır. O, Üst-Balıqda ikinci neft-qaz quyusunun kəşfindən sonra zəhmətinin bəhrəsini özünəməxsus qürur və qələbə sevinci ilə qeyd edir. Sov. İKP-nin 22-ci qurultayına və şəxsən sovet lideri Nikita Xruşova ünvanladığı iki cümləlik teleqram da Salmanovun həm sevincinin, həm də rəhbərlik qarşısında əzmli duruşunun ifadəsi idi: “Mən neft kəşf etmişəm. Bax belə!”

Sovet geoloqları Salmanovun bu kəşfindən sonra onunla hesablaşmalı olurlar və və Sibir qısa müddət ərzində ölkə iqtisadiyyatının aparıcı qüvvəsinə çevrilir.

Barəsində müasir dövrümüzün ensiklopediyası sayılan Wikipediada yazılmış aşağıdakı sözlər də həmyerlimizin Rusiya iqtisadiyyatına qazandırdığı gücün qısa ifadəsidir:

“Fərman Salmanov ömrünün 50 ilini Sovet İttifaqı vı Rusiya Federasiyasının neft-qaz sənayesinə həsr etmiş, 100-dən artıq nəhəng neft-qaz yatağını kəşf və ya onların kəşfində iştirak etmişdir. Belə nəhəng yataqlardan Mamontov, Megiyon, Pravdinsk, Üst-Balıq, Surgut, Urengoy, Yamburq və s. misal göstərmək olar. 1978-ci ildən 1987-ci ilə qədər Salmanov Tümen vilayətinin neft-qaz kəşfiyyatı idarəsi “Qlavtumengeologiyaya” rəhbərlik etmişdir. 1987-1991-ci illərdə SSRİ Geologiya nazirinin birinci müavini işləmişdir. Ölümünə qədərki dövrdə isə Rusiyanın “İtera Qaz Şirkəti” prezidentinin məsləhətçisi kimi çalışmışdır.

Fərman Salmanov eyni zamanda geologiya-minerologiya elmləri doktoru, Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü olmuşdur. Görkəmli geoloq 160-dan artıq monoqrafiya və elmi əsərlərin müəllifidir. O Xanti-Mansi və Yamalo-Nenets Muxtar dairələrinin, Surgut şəhəri və Texas ştatının fəxri vətəndaşı seçilmişdir. 2018-ci ilin dekabrından Rusiyanın Surqut şəhərinin hava limanı Salmanovun şərəfinə adlanacaq. Bu ölkə daxilində hava limanlarının adlandırılmasına dair ümumxalq səsverməsinin nəticəsidir”.

Bu sətirlərdən də göründüyü kimi, Surqut hava limanının Fərman Salmanov adını daşıması hansısa siyasi qərarın deyil, Rusiya xalqının ümumxalq səsverməsinin nəticəsidir. Elə bu faktın özü də həmyerlimizə Rusiyada bəslənən hörməti, sayqını göstərir. Onun öz məmləkətindən uzaqlarda, həm də ölümündən 11 il sonra rus xalqının yaddaşında yaşaması, böyük ehtiramla yad edilməsi Fərman Salmanov şəxsiyyətinə və dühasına verilmiş ən böyük qiymət olmaqla yanaşı, təsadüfi deyil. Həmyerlimiz böyük uğurlara imza atdığı illərdə SSRİ-nin Baş naziri olmuş, ittifaq iqtisadiyyatının böyüməsində, bir çox mühüm islahatların həyata keçirilməsində önəmli rol oynamış Aleksey Kosiginin Fərman Salmanov barədə dediyi bir cümlə onun Rusiya üçün nə dərəcədə qiymətli olduğunu gözlər önünə sərir: “Salmanov olmasaydı, Rusiya xalqı Böyük vətən müharibəsi illərindəki kimi indi də çörək talonları ilə yaşayacaqdı”.

Doğrudan da bu fikirlərin altında böyük həqiqətlər gizlənir. Son zamanlar ABŞ-ın böyük basqılarına Rusiyanın sinə gərə bilməsi Fərman Salmanovun bu ölkəyə bəxş etdiyi neft və qaz yataqları ilə əlaqədardır. Rusiya həmin quyuların hesabına dünyanın ən böyük “qara qızıl” hasilatçısına və Avropanın faktiki qaz inhisarçısına çevrilib. Bu sərvətdən əldə edilən gəlirlərin hesabına Rusiya öz hərbi qüdrətini gücləndirib, dünyanın super gücləriylə ölüm-dirim savaşına girməyi bacarır.

Fərman Salmanovun Azərbaycan xalqına da böyük xidmətləri olmuşdur. Öz timsalımda yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, o, Rusiyanın müxtəlif dairələrində həmişə Azərbaycan və azərbaycanlıların hüquqlarını qorumağa çalışıb, ölkəmizin neft və qaz sektorunun inkişafında əlindən gələni əsirgəməyib, ölkəmizin adını bütün beynəlxalq qurumlarda uca tutub. Təsadüfi deyil ki, onun neft-qaz geologiyasına verdiyi töhfələr hətta Rusiyanın düşmənləri tərəfindən də etiraf olunur. Bircə onu demək kifayətdir ki, Fərman Salmanov öz intellektual gücü nəticəsində ABŞ-ın əsas neft bölgəsi kimi tanınan Texas ştatının fəxri üzvü adını qazanmışdı.

Di gəl ki, Rusiyanın Surqut şəhərinin hava limanına öz adını verməyi bacaran, ABŞ-ın Texas ştatının fəxrü üzvü statusunu qazanan Fərman Salmanovun adına öz vətənində isə bir dalan belə yoxdur. Bunun əvəzində eyni rayon ərazisində yerləşən iki parka belə bir adamın adını veriblər.

Mən istərdim ki, Bakının görkəmli yerlərindən birində bu böyük insana əzəmətli bir heykəl qoyulsun.

İlyas İSMAYILOV

Hüquq elmləri doktoru,

Ədalət Partiyasının sədri

Bizim Yol.- 2018.- 26 dekabr.- S.13.