Xanımı və qızı məşhur yazıçının

SENSASİYALI EŞQ SİRLƏRİNİ AÇDI:

"Gözəl xanımları..."

Əlimiz kitaba çatandan onun romantik eşq hekayələrini oxumuşuq. Ən təmiz hisslərimizi, ilk sevginin həyəcanını, ayrılığı, göz yaşını daddırıb bizə… Sədaqəti xəyanətdən onunla birgə ayırd etmişik. Onun kitabları heç vaxt rəflərdə tozlanmayıb, çünki əldən-ələ gəzib. O, Salam Qədirzadədir. Yarpaqların xəzan günlərində 30 ildir dünyadan köçən əziz yazarımızı xanımı və qızı ilə birgə yad etdik.

Publika.az-ın müsahibləri Salam Qədirzadənin xanımı Roza Qədirova və qızı Leyla Qədirzadədir.

- Roza xanım, sevdiyiniz insan uğruna vətəninizi, doğmalarınızı geridə qoyub Azərbaycana köçməyinizdən neçə il ötür?

- 1949-cu il idi. Azərbaycandan 5 nəfər Moskvaya Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna oxumağa gəlmişdi. Nəbi Xəzri, Əli Kərim, İsa Hüseynov, Salam Qədirzadə... bir nəfərin adını xatırlamıram. Yaşlanmışam...Mən də gənc, deyilənə görə, çox gözəl qız idim. Hər gün qatarla işə gedirdim. Bu 5 nəfər də instituta tələsirdilər. Əvvəlcə elə bilirdim ki, təsadüfdən bir vaqona minirik. Sonra gördüm ki, yox, bu beş nəfər hər gün mən olan vaqona minirlər. Salam da həmişə kitab oxuyardı. Heç ondan şübhələnmirdim. Gəlib yanımda əyləşirdilər. Ordan-burdan danışardıq. Bu minvalla da tanış olduq. Moskvada nikah kəsdirdik. Birgə Bakıya qayıtdıq.

Qızı Leyla xanım söhbətə müdaxilə edir.

- Burada ən maraqlı məqam bilirsiniz hansıdır? Atamın Bakıda nişanlısı varmış. Özü də xanım heykəltəraş imiş. Anama bu haqda heç nə deməyib. Moskvada evlənib gəlib. Bakıda ailəsinə deyib ki, artıq evliyəm.

- Maraqlıdır ailəsinin reaksiyası necə olur?

- Atamgil ailədə yeddi övlad idilər. Beş bacı, iki qardaş... Özü də ailənin böyük oğlu idi. Atası dünyasını dəyişmişdi. Evdə ona o qədər böyük hörmət edirdilər ki, qərarları heç vaxt müzakirə olunmazdı. Təbii ki, oturub baş sındırıblar ki, bunu qarşı tərəfə necə deyək, nişanı qaytaraq. Ancaq anama bu barədə heç bir söz deməyiblər.

- Roza xanım, bu məsələdən nə vaxt agah oldunuz?

- Üstündən bir neçə il keçmişdi. Mənə üzərində rəsmim olan boşqab hədiyyə etdi. Təsadüfən gördüm ki, bu boşqabdan biri də var, amma üzərində başqa qızın şəkili həkk olunub. Soruşdum kimdir, dedi ilk nişanlım.

- Bu həqiqət ürəyinizi incitmədi?

- Yox. Əsas odur ki, Salam məni seçmişdi.

- Leyla xanım, bəs siz öyrənəndə reaksiyanız necə oldu?

- Bibimgilə getmişdim. Onların evində də böyük yazı masası vardı, üzərində də atamın çox gözəl büstü dururdu. Soruşdum, bu, kimin əl işidir. Bibim danışdı ki, atamın ilk nişanlısının əsəridir. O xanımla heç vaxt əlaqəmiz olmayıb. Amma onu tanımağı çox istəmişəm.

- Leyla xanım, ananız rusdur, atanız isə hamımızın ilk məhəbbət əlifbasının müəllifi. Evdə hansı dildə danışırdınız?

- Ancaq Azərbaycan dilində danışırdıq. Atam rusdilli deyildi. Bizə də rusca danışmağa icazə vermirdi, bu, qanun idi. Doğrudur, mən rus bölməsində təhsil almışam. Çünki qardaşım Azərbaycan bölməsində oxuyurdu. Anam dərslərilə məşğul olmaqda çətinlik çəkirdi. Mən məktəbə gedəndə atamdan xahiş edib ki, rus bölməsinə yazdırsın. Həm də yazıçıların binasında yaşayırdıq. Yazıçıların övladları ilə birgə böyüyürdük. Hamımız Azərbaycan dilində danışırdıq. Amma 15 yaşım olanda atamın iki hekayəsini Rus dilinə tərcümə etdim. Çox qürurlanmışdı.

- Atanızın əsərlərində sovet çərçivələrinə sığmayan müasirlik, romantika vardı. Bu, bir obraz idi?

- Atamın valideynləri Maştağa kəndindən idilər. Özü isə "Sovetski" məhəlləsində böyümüşdü. Doğrudur, dostları ilə birgə olanda olduqca şən, deyib-gülən idi. Amma ailədə çox zəhmli insan idi. Məsələn, mən evə yarım saat gec gələ bilməzdim. Oturub gözləyərdi. Qardaşı olan rəfiqələrimin ad günlərinə getmək qadağan idi. Yəni, ailədə çox sərt qanunlar hökm sürürdü. Ona görə mən atamın romantikliyinə şahidlik etməmişəm (gülürük).

- Yəni, deyirsiniz ki, yazıçı Salam Qədirzadə Salam ata ilə bir-birinə tam zidd idi...

- Elədir...

- Atanızın hansı əsərini daha çox sevirsiniz?

- “Kəndimizdə bir gözəl var”... Çünki bu əsəri mənə ithaf edib. “Sevdasız aylar”i isə qardaşıma həsr edib.

- Yəqin ki, bütün əsərlərində Roza xanımdan bir parça var...

- Deməzdim. Çünki o, sənətinin ailəsinə təmas etməyinə imkan vermirdi. İndi şou adamları ailələrini reklam etməyi çox sevirlər. O zamanlar belə deyildi. Heç avtobioqrafik əsərlərində də anamla bağlı heç bir məqam yox idi. Yeganə əsəri “Qar üstündə qızıl gül”ü anam üçün yazılıb.

Roza xanım:

- Amma orada da mən təsvir olunmamışam.

Leyla Qədirzadə:

- Bilirsiniz, ümumiyyətlə, atam gözəl xanımları çox sevirdi, ürəyi geniş idi. Pərəstişkarları da çox idi. Yəqin ki, bir sıra əsərlərində öz sərgüzəştlərini qələmə alırdı.

- Roza xanım, bəs həyat yoldaşınızı qısqanmırdınız?

- (Əminliklə) Əlbəttə yox. Anlayırdım ki, o, yaradıcı insandır, azadlığını əlindən ala bilmərəm. Hətta tədbirlərə birgə gedirdik. Heç unutmuram. Bir dəfə Səməd Vurğun məni görcək "Sevgisi vətənə qalib gələn qız"dedi.

- Salam Qədirzadə dövrünün şəhər həyatından yazan ən maraqlı yazıçılarından idi. Amma müasirlərindən bir pərdə geridə qalıb. Bunun səbəbini izah edə bilərsiniz?

Leyla Qədirzadə:

- Bunun səbəbi var. O vaxtlar Yazıçılar Birliyinin sədri Əlfi Qasımov atamın adını fəxri ad alacaq yazıçıların siyahısına daxil etmişdi. Buna baxmayaraq, Salam Qədirzadənin heç bir fəxri adı yoxdur. Çünki atam “Kirpi” jurnalının baş redaktoru idi. O vaxt da "Kirpi"də kimin haqda yazı yazılırdısa, həmin şəxs vəzifəsindən azad edilirdi. Bir məmur vardı. Xaricdən gələn bütün mallara nəzarət edirdi. “Kirpi” jurnalında onun haqda felyeton çıxmalı idi. Mərkəzi Komissiyada işləyən bir şəxs atama zəng vurub dedi ki, o məqaləni çap etdirmə, həmin adam mənim qohumumdur. Tapşırığa baxmayaraq, o felyeton çap olundu. Sonra həmin adamı Mərkəzi Komitədə daha da böyük vəzifəyə qoydular. Atam “Kirpi” jurnalından çıxdı, əsərləri dərc olunmadı. Hətta qeyd etdiyim kimi adı dəfələrlə fəxri ad alacaq yazıçıların siyahısından çıxarıldı. “Kirpi”nin loqotipini də atam düşünmüşdü. İndiyədək jurnal o loqotiplə dərc olunur.

- Sovet dövrü üçün kifayət qədər cəsur yazıçı olub.

- Bilirsiniz, atamı daha çox lirik kimi tanıyırlar. Mənsə düşünürəm ki, o, satirik kimi güclü idi. Atam Çexovu çox sevirdi. Böyüdükcə mən də Çexovdan, Zoşenkodan bəhrələndim. Bu qənaətə gəldim ki, Azərbaycanın Çexovu da, Zoşenkosu da atam olub.

- Leyla xanım, davamlı təzyiqlər, layiqli dəyərinin verilməməsi atanızı yaradıcılıqdan soyutmurdu?

- Soyudurdu...Bir müddət ümumiyyətlə, əli qələmdən soyumuşdu. Özü də gərək yazıçı işləsin ki, bəhrəsini görsün. O vaxtlar yazıçılara qonorar veriləndə həmin pula maşın da ala bilirdilər. Üstəlik, bir il ərzində kifayət edirdi. Amma bir müddət maddi sıxıntı yaşadı. Doğrudur, bunu bizə göstərməməyə çalışdı, amma indi anlayıram ki, həqiqətən ağır günlər keçirdib. Ən sevmədiyi şey də kimdənsə borc almaq idi. Bizə də bu xüsusiyyəti aşılamışdı. İndiyədək məndə bu xarakter var. Borc, kredit, ipotekadan qaçıram. Son kitabı “Hər gün ömürdən gedir” adlanırdı. Hətta məzar daşının üzərində də o sözləri yazdırmışıq.

- Salam Qədirzadənin sənət dostları barədə danışa bilərsinizmi?

Leyla Qədirzadə:

- Ən yaxın dostu yazıçı deyildi. Böyük sənətkar Mehdi Məmmədovun qardaşı Teymur Məmmədovla lap kiçik yaşlarından dostluq edirdilər. Dostluqlarının 40 illiyini restoranda təmtəraqlı qeyd etmişdi.

Roza xanım:

- Mən da incimişdim ki, heç bizim toy il dönümümüzü belə qeyd etməmisən (gülürük).

Leyla Qədirzadə:

- Düşünürəm ki, bəzi məqamlarda dostluq onun üçün ailəsindən də üstün idi. Əliağa Kürçaylı, Qabil və atam möhtəşəm üçlük idilər. Əli Kərimlə, Şıxəli Qurbanovla yaxın dostluqları vardı. Hətta atamın kabinetində həmişə Şixəli Qurbanovun şəkili dururdu. Ümumiyyətlə, yazıçıların məhəlləsində bütün qonşular çox mehriban idilər. Qapı qonşumuz Abdulla Şaiqin oğlu idi. Heyf ki, indi həmin mühitdən heç nə qalmayıb.

- Sizə, yaxud qardaşınıza atanızın sənət irsi keçibmi?

- Qardaşım tam başqa sahə üzrə çalışır. Mənsə, uzun müddət reklam çarxları üçün ssenarilər yazmışam, sənədli filmlər üzərində çalışmışam. Xarici şirkətlərlə əməkdaşlıq etmişik. Hazırda "Mədəniyyət" kanalında verilişlər hazırlayırıq. Dolayı yolla, atamın sənətinin davamçısıyam.

- Valideynlərimizlə bağlı sonsuz sayda gözəl xatirələrimiz olduğu halda, nədənsə son nəfəsləri qalır yadımızda...

- (Kövrəlir) Doğrudur. Ölümü göz önümdən getmir. 1987-ci il idi. Ailə qurmuşdum artıq. Son nəfəsində danışa bilmirdi. Üzümdən öpdü, gözündən bir damla yaş axdı və əbədi susdu...Pis xatirədir...

- Sizi üzdümsə bağışlayın.

- “Qanun” nəşriyyatı atamın kitablarını yenidən nəşr etdi. İnanırsınızmı, kitablar böyük sürətlə alındı. Çox sevindirici haldır. O qədər fəxri ada layiq görülmüş yazıçılarımız var ki, kitabları mağazaların rəfində toz atır.

- Düşünürəm ki, abşeronlu olub, rəsm çəkməyi bacarmamaq mümkün deyil.

- Elədir, atam çox gözəl rəsm də çəkirdi. Hətta bir ara rəssam olmaq istəyib. Musiqini çox sevib, amma musiqi duyumu heç olmayıb. Bir aralar tarda ifa etmək sevdasına da düşüb. Gedib Üzeyir Hacıbəyova imtahan verib. Üzeyir bəy də deyib ki, yox bala, sən tar çalma. Başqa işin qulpundan yapış. O da gəlib yazıçı olub. Atam deyirdi ki, başqalarının kədərini, sevincini onlardan artıq yaşamayan yazıçı sənətkar deyil. Bu baxımdan, o əsl sənətkar idi.

Bizim Yol.- 2018.- 5 oktyabr.- S.15.