Dede Qorqud LogoLəman VAQİFQIZI (SÜLEYMANOVA)

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Folklor İnstitutunun “Dədə Qorqud”

şöbəsinin aparıcı elmi işçisi

 e-mail: lemansuleymanova@rambler.ru

 

TAMBUR[1] HAVALARI

 

Xülasə

Tambur ifaçılığı əvvəllər bütün Azərbaycanda mövcud olsa da, müasir dövrdə öz var­lı­ğı­nı yalnız Zaqatala-Balakən bölgəsində qoruyub saxlaya bilmişdir. Tambur havalarını iki qru­pa bölmək olar:

Hayla ilə oxunan havalar. Belə havalar, adətən, məclislərin əvvəlində ifa olunur. Tam­bur­çu məclis iştirakçılarının kefini açmaq üçün müxtəlif tambur havalarını çalır və havaya uy­ğun haylalar oxuyur. “Çay daşı, çaylax daşı”, “Hacı Murad” və s. belə havalardandırlar. Qeyd edək ki, bu havalarda ürəyi istəyənlər qalxıb rəqs edə bilərlər.

Bir qisim tambur havaları isə, sadəcə, oyun havaları kimi məhşurdur. “Yerli hava”, “Zo­ğala gedən”, “Ay aman, aman” və s. oyun havalarıdır. Oyun havalarında hayla oxunmur, yal­nız musiqi çalınır. Bu havalar, adətən, rəqs zamanı ifa olunur. Oyun havaları daha çox məc­li­sin sonuna yaxın çalınır.

Bu gün bölgədə tambur havalarının bir qismi mövcud olsa da, bir qismi yalnız xa­ti­rə­lər­də qorunub saxlanıb. “Pəhləvan havası” tam halda qalmayıb. Vaxtilə bölgədə pəhləvanlar (Pəh­lavan dedikdə, ip üstündə oyun göstərən kəndirbaz nəzərdə tutulur) oyanayarkən “Pəh­ləvan havası” adlı tambur havası ifa olunar və havaya uyğun haylalar oxunarmış. Ancaq bu gün böl­gədə kəndirbaz tamaşaları sıradan çıxdığı üçün bu hava da artıq unudulmaq üzrədir. Söy­lə­yic­lər “Geberqula” adlı bir tambur havasından da bəhs etdilər, amma havanı yaxşı ifa edə bil­mə­dilər, eləcə də, rəqsin ifa qaydalarını tam izah edə bilmədilər.

Belə hallar bölgədə tambur ifaçılığının yavaş-yavaş zəifləməyə döğru getdiyinin gös­tə­ri­ciləridir.

Açar sözlər: tambur havaları, “Çay daşı, çaylax daşı”, “Ay aman, aman”, “Hacı Mu­rad”, “Qərib hava”, “Köhnə hava”, “Yerli hava”, “Pəhləvan havası”

 

TANBUR SONGS

 

Summary

Tambur existed in all regions of Azerbaijan in the past. But now tanbur lives only in Za­ga­tala-Balakan region. We can divide tanbur songs into two groups:

The songs performed with hayla. These songs, usually, are performed at the beginning of the ceremony. Tamburchu perform different tambur songs, sing according songs for giving par­ticipants a good motivation. . “Chay dashı, chaylakh dashı”, “Hacı Murad” are songs like that. Note that, during the performance of these songs who wants, can play.

Some qroup tambur songs are known just dance songs. “Yerli hava”, “Zokhala gedən”, “Ay aman, aman” are dance songs. In dance songs is not performed hayla, only performed mu­sic. These songs, usually are performed during the dance. Dance songs are performed in the end of the ceremony.

Some part of tambur songs are living in the region now, but some lives in the memory. “Pah­lavan havası” does not exist in full today. At the time when pahlavans (pahlavan – person who can walk on a rope) struggled in the region, it was performed “Pahlavan havasi” tambur song and haylaes according songs. But these songs are forgotten today, because kandirbaz per­for­mances does not already exist in the region. Regions people also talked us about “Ge­ber­gu­la” tambur song, but they could not perform this song well. They also could not explain the ru­les of performance of the dance.

Such situations shows that, tambur performance is erased from memory in the region.

Key words: tambur songs, “Chay dashı, chaylakh dashı”, “Ay aman, aman”, “Hajı Mu­rad”, “Garib hava”, “Kohna hava”, “Yerli hava”, “Pahlavan havasi”

 

ТАМБУРСКИЕ МЕЛОДИИ

 

Резюме

Если раньше тамбурское исполнительство существовало во всём Азербайджане, то в современном периоде своё существование сохранило лишь только в Закатало-Бе­ло­канс­ком регионе. Тамбурские мелодии можно разделить на две группы.

Мелодии исполняемые с хаем. Такие мелодии исполняются обычно в начале медж­лисов. Исполнитель, для того чтобы поднять настроение участникам меджлиса иг­рает различные тамбурские мелодии и исполняет соответствующие данной мелодии хай­лар: "Чай даши, чайлах даши" (“Çay daşı, çaylaq daşı”), "Гаджи Мурад" (“Hacı Murad”) и т.д., являются образцами таких мелодий.

А другая часть тамбурских мелодий известны как танцевальные:

"Ерли Хава" (“Yerli hava”), "Зогала геден" (“Zoğala gedən”), "Ай аман аман" (“Ay aman, aman”) и т.д., являются танцевальными мелодиями. Танцевальные мелодии не ис­пол­няются с хайем, только играет мелодия. Обычно,эти мелодии исполняются не за­дол­го к концу меджлиса.

Хотя и доступны в наше время в регионе некоторое количество тамбурских ме­ло­дий, некоторые из них всё же остаются сохранёнными в воспоминаниях. "Пехливан ха­ва­сы" (“Pəhlivan havası”) целиком не сохранён. В своё время при выступлениях пех­ли­ва­нов (имеются в виду канатоходцы на веревке), исполнялись сопровождающие их там­бурс­кие мелодии под названием "Пехливан хавасы" и в соответствии данной мело­дии читались хайлалар. Но сегодня в регионе спектакли с канатоходцем по причине вы­хо­да с арены, утратили свою актуальность. Сказители говорят о тамбурской мелодии "Ге­бергула" (“Geberqula”), мелодию которой однако не удалось им хорошо исполнить, а так же не смогли описать, исполнить правила танца.

Такие случаи являются показателем угасания тамбурского исполнительства.

Ключевые слова: тамбурские мелодии, "Чай даши, чайлах даши", "Ай аман, аман", "Гаджи Мурад", "Гериб хава", "Кёхне хава", "Ерли хава", "Пехливан хавасы"

 

Dambır ifaçılığı əvvəllər bütün Azərbaycanda mövcud olsa da, müasir dövr­də öz varlığını yalnız Zaqatala-Balakən bölgəsində qoruyub saxlaya bilmişdir. Böl­gədə bu gün məhşur olan dambır havalarından “Çay daşı, çaylax daşı”, “Ay aman, aman”, “Hacı Murad”, “Qərib hava”, “Köhnə hava”, “Yerli hava”, “Pəh­lə­van havası”, “Uzun Aslanın havası”, “Ata Bilalın havası”, “Ay gülüm, bülbülüm” (Da­baxov Nizami İsmayıl oğlunun dediyinə görə, Zalxa arvad[2] daha çox bu ha­va­nın üstündə hayla deyərmiş.), “Can, aman”, “Qo, qoqo” (Hava nəqarətində iş­lə­di­lən sözlərə görə belə adlandırırlır.), “Balası”, “Cütçü”, “Araba, kəl boynun­da” və ya­xud da “Kal, arabanın boynunda” (Bu havanı kəl arabası ilə gedərkən ifa edir­lər­miş. Hava da adını buradan götürüb.), “Gəlin gətirən” (Bu hava gəlin qapıdan çı­xar­kən çalınır. Rəhmanov Əfqan Zeybəddin oğlunun dediyinə görə, Sovet döv­rün­də bu havaya “Kolxozçu” da deyərmişlər. Yenə də həmin söyləyicinin verdiyi mə­lu­mata görə, bu hava “Yerli hava” da adlanırmış.), “Sıçrama” (Söyləyicilərin di­li ilə desək, daha çox dəlihuy adamların havası idi, çünki bu havaya oynayan adam hər­dənbir sıçramalı idi) “Tərəkəmə” (Bu havanı avarlar “Takıma” adlan­dı­rırlar. Rəh­manov Əfqan Zeybəddin oğlunun fikrincə, bu hava dambır havası deyil. Dam­bır­da bu havanı çalmaq yox, oxşatmaq olar.), “Aqquş” (Bu havaya avarlar Ək­­koş de­yirlər. Rəhmanov Əfqan Zeybəddin oğlunun fikrincə, bu hava sintiza­torda daha yax­şı alınır.), “Nargilə” (Rəhmanov Əfqan Zeybəddin oğlunun dediyi­nə görə, bu ha­vanı Kortalalı Rəşidov Küfrəddin[3] yaxşı çalırmış.) və başqalarının adlarını qeyd edə bilərik. Dambır havalarını iki qrupa bölmək olar: ağır havalar və oynaq havalar. Da­baxov Nizaminin verdiyi məlumata görə, o, məclisləri daha çox ağır havalarla açır. Səbəbini isə məclis iştirakçılarının zövqü ilə əlaqələndirdi. Onun dediyinə gö­rə, məclislərdə ağır havalar daha şox sevilir, belə havalarla auditoriyanı daha yaxşı ələ almaq olur. Sonra isə sifarişə uyğun havalar çalmağa başlayır.  

Hayla ilə oxunan havalar. Belə havalar, adətən, məclislərin əvvəlində ifa olu­nur. Dambırçı məclis iştirakçılarının kefini açmaq üçün müxtəlif dambır ha­va­larını çalır və havaya uyğun haylalar oxuyur. “Çay daşı, çaylax daşı”, “Hacı Mu­rad” və s. belə havalardandırlar. Qeyd edək ki, bu havalarda ürəyi istəyənlər qal­xıb rəqs edə bilərlər.

Bir qisim dambır havaları isə, sadəcə, oyun havaları kimi məhşurdur. “Yer­li hava”, “Zoğala gedən”, “Ay aman, aman” və s. oyun havalarıdır. Oyun ha­valarında hayla oxunmur, yalnız musiqi çalınır. Maraqlıdır ki, söyləyicilərin bə­ziləri “Zoğala gedən” havasında hayla oxunmadığını desələr də, Rəhmanov Əf­qan Zeybəddin oğlu bu havanın da üstündə xeyli hayla dedi. O, bu havanın həm də “Ağır hava” adlandırıldığını da qeyd etdi.

Oyun havaları, adətən, rəqs zamanı ifa olunur. Oyun havaları daha çox məc­lisin sonuna yaxın çalınır. Bu havaların özünü də iki yerə ayırmaq olar; qa­dın və kişilərin birgə oynadıqları havalar və yalnız kişilərin oynadıqları ha­va­lar. Məsələn, “Yerli hava” qadın və kişilərin birgə iştirakı ilə oyananılır. Sürətli oyun tələb edən havalarda qadınlar oyunu tərk edər, yalnız kişilər oynayarlar. Böl­gədə vaxtilə çox məhşur olmuş “Zoğala gedən” adlı havanı söyləyicilərin de­diklərinə görə, ancaq kişilər oynayarmışlar.

Yerli hava. Rəqsə əvvəl qızlar çıxardı. Qız birinci dövrəni vurmamış o qı­zı tanıyan, ya o qızdan xoşu gələn, ya da sadəcə oynamaq istəyən bir oğlan bir­dən ortalığa atılaraq oynamağa başlayardı. Əhmədova Səyyarə Molla qızı oğ­la­nın rəqsə çıxmasını “çox qəribə şəkildə ortaya atılmaq” adlandırdı. Bəzən eyni za­manda iki oğlanın ortaya atılması ucbatından dava da düşərdi. Qızla oğlan heç vaxt yanaşı oynamazdılar, aralarında müəyyən məsafə olardı. Qadın elə fır­la­nardı ki, qarşısındakı kişi çaşmasın. Kişi oynayan zaman gözünü qadın­dan çək­məz, baxışları ilə onun hərəkətlərini izləyərmiş. Qadın isə kişiyə deyil, aya­ğı­nın altına baxar, sağ əlini isə gözünün üstə tutar, üzünü sanki gizlədərmiş. Qa­dın fırlanar, fırlanar, sonra qəfildən istiqamətini dəyişərdi. Bütün diqqətini qa­dının üstündə cəmləşdirən kişi rəqsini qadının hərəkətlərinə uyğun qurur, qa­dın istiqamətini dəyişdiyi zaman kişi də elə etməli idi ki, arxası qadına tərəf düş­məsin. Kişi oyunçunun arxasının qadına tərəf düşməsi onun pis rəqs etməsi de­məkdir. Bu rəqsdə qadınla kişi üzbəüz oynamalı idilər. Bu oyun o qədər uzun çəkmir, yəni saatlarla oynanılan oyun deyil, bütün elementlər göstərilən­dən sonra əvvəlcə qadın dayanır, iki dəfə əl çaldıqdan sonra çıxırdı. Dambırçı Qa­rayev İbadullah Zeynalabdin oğlunun dediyinə görə, Bəxtiyar “Yerli hava” rəq­sini özünəməxsus şəkildə, yaxşı, amma bir qədər dəyişilmiş şəkildə çalar­mış. Səyyarə müəllim onu da qeyd etdi ki, “toylarda görürsən diyir ki, bizim yer­li havanı çal, Bəxtiyarınkını yox. O deməhdi ki, düzgün yerli hava çal”.

1941-ci ildə Balakən rayonunun Şambul kəndində doğulmuş dambırçı Qa­ra­lov Əli Həbullah oğlunun dediyinə görə, “Yerli hava” üç mərhələdən iba­rət­dir. Bi­rinci rəqsdə yalnız bir nəfər oğlan çıxır oynayır. O, bir neçə dövrə vur­duqdan son­ra tamaşaçılar dambırçıdan tələb edirlər ki, bəsdir, ikincini çal. Dam­bırçı ikin­ci havanı çalır, ikinci havada da tək-tək rəqs edirlər. Üçüncü havada isə cüt-cüt oynayırlar. Yəni oyuna çıxan gənc bəyəndiyi qızı da oyuna dəvət edir və on­lar birgə rəqs edirlər. Bəzən isə bu mərhələni də oğlan özü tək oynayır.

1939-cu il təvəllüdlü Hacıyev Ərəbiddin Molla Teyyub oğlunun dediyinə gö­rə də “Yerli hava” üç mərhələdən ibarətdir. Birinci havada qadınla kişi oy­na­yır. Oyuna əvvəl kişi çıxır, sonra qadın. Oynayarkən qadın baxışları ilə kişinin ayaq­larının hərəkətini izləyir, kişi də qadının ayaq hərəkətlərini izləyərək öz hə­rə­kətlərini ona uyğun qurur. “Yerli hava” əsl Balakən havasıdı. Bu mərhələdə ki­şi həmin havada oynamağı bacaran hər hansı qadını oyuna dəvət edir. Qadın rəq­sə çıxa da bilər, çıxmaya da. “Yerli hava”nın bu mərhələsini “Ər-arvad” oyunu da adlandırırlar. İkinci hava çalınanda tək kişi oynayır. Bu mərhələyə “Tək-tək” də deyirlər. Muradov Abduləli Rahmat oğlunun dediyinə görə, bu mərhələnin ifa­sı zamanı nağaraçı nağaraya tək çubuqla vurarmış. Əvvəllər bu havanı dambır, mey və nağara çalandan ibarət qrup ifa edərmiş. Tək kişi oynayıb qurtarandan son­ra deyirlər: “Ə, bir “Gemiqulu” çal”. Bunun adına “Sıçrama” da deyirlər. Bu­nu axsaya-axsaya oynayırlar. Üçüncü havada isə cüt kişi oynayır. Bu zaman da na­ğaraçalan nağaraya cüt çubuqla vurarmış.

Rəhmanov Əfqan Zeybəddin oğlunun dediyinə görə, “Yerli hava”ya həm də “Gəlin havası” da deyirlərmiş. “Tək-tək” mərhələsində oyuna ancaq kişi çı­xır və tək oynayır. Ona görə də bu mərhələni “Tək-tək” adlandırırlar. İkinci mər­hələdə dambırçıya “Cütlə” deyirlər. Bu zaman meydana bir qadın da çıxır. Bu qadının kişi ilə qohum olması şərt deyil, kimin ürəyi istəsə, meydana çıxa bi­lər. Hətta kişi bu zaman meydana heç tanımadığı bir qadını da dəvət edə bi­lər. Kişinin istədiyi qadının qarşısında dayanıb oynamağı rəqsə dəvət etmək de­mək­dir. Dəvət olunmuş qadın isə oynaya da bilər, oynamaya da. O dəvəti qəbul et­məzsə, bu zaman başqa qadın rəqsə çağırılır. Rəqsin bu mərhələsi “Cüt-cüt” ad­lanır. Rəqs zamanı qadınla kişi üz-üzə gəlmirlər, qadın sanki kişidən “qaçır”, müx­təlif manevrlərlə üzünü gizləməyə çalışır. Sonrakı mərhələdə isə qol-bo­yun oynamalar, müxtəlif əl hərəkətləri, ayaq götürmələr var. Bu hərəkətlər bir­gə icra olunur. Hatıyev Eldar Ömər oğlunun dediyinə görə, rəqs edən şəxs di­gə­rinin oynamasına şərait yaratmaq üçün özü dayanar və əl çalardı. Bu hərəkət oy­namaq istəyən şəxslərə yol vermək demək idi. O za­manlar indiki kimi hamı bir­dən rəqsə daxil olmazdı. Söyləyicilərin dediklərinə görə, yaşlı insanların sa­yı azaldıqca rəqslərin ifasında dəyişiklər baş verir.

Muradov Abduləli Rahmat oğlunun dediyinə görə, bu hava daha çox imə­cilərdə ifa olunarmış. Dilə gətirilməsə də, əsas məqsəd oynayanların bir-bi­ri­ni yorması idi. Rəqs zamanı kimin uzun müddət yorulmadan rəqs edə bil­mə­si­ni müəyyənləşdirməyə çalışardılar. Kim yorulurdusa, çatdıra bilmirdisə, tərəf mü­qabilinə təşəkkür edərək oyundan çıxırdı. Bu təşəkkür də yavaşca baş əyə­rək, əl çalaraq oyundan çıxmaqdan ibarət idi. Bu hərəkət həm də uduzduğunu boy­nuna almaq demək idi. Ona görə də bu rəqsə daha bacarıqlı olanlar, get­dik­cə sürətlənən havaya yorulmadan oynaya bilənlər çıxardılar.

Zoğala gedən. Əhmədova Səyyarə Molla qızının dediyinə görə, “Zoğala ge­dən” havasında ancaq kişilər oynayardılar. Dörd kişi meydana çıxardı. Əvvəl ha­mısı eyni cərgədə oynayar, sonra iki-iki ayrılardılar. Bir qədər oynadıqdan son­ra, sonra yer dəyişdirərdilər, yəni cütlüklər ayrılardı. Onların yer dəyişməsi də çox qəribə olarmış, onların necə yer dəyişdiyini müşahidə etmək çox çətin olar­mış. Kimin kimlə oynayacağı əvvəlcədən müəyyən olunmurdu, çünki ön­cə­dən məşq etmirdilər. Söyləyicinin dediyinə görə, “Zoğala gedən” nadir rəqs idi, az-az hallarda oynanılardı, çünki o havanı hamı oynaya bilmirdi.

Onu da qeyd edək ki, oyun havalarında hayla oxunmaz, oyun havaları sa­də­cə, oynamaq üçündür. Yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz havaların bir qismi (“Tə­rəkəmə”, “Yerli hava”, “Sıçrama” və s.) oyun havaları, bir qismi isə hayla oxu­maq üçün çalınan havalardır (“Çay daşı, çaylaq daşı”, “Qərib hava”, “Köh­nə hava” və s.). Oyun havalarında, adətən, hayla deməsələr də, hayla deyilən ha­valarda həm də oynayırlar. Dambırçılar ifa edərkən çox zaman ifa etdikləri mah­nıların adlarını bilmir, sadəcə, çalıb oxuyurdular. Bəzən də havaları dam­bır­çıların adları ilə adlandırırdılar. Məsələn, “Ata Bilalın havası”, “Ata Ka­ma­lın havası”, “Sənəmin havası”[4], “Uzun Aslanın havası” və s. Bu havalardan bə­zi­ləri dambırçıların adları ilə adlandırılsa da, bəziləri dambır havalarını çox se­vən azarkeşlərin adları ilə yaddaşlarda qalıb. Ata Bilalla Ata Kamal Balakən ra­yonunun Tülü kəndində doğulub boya-başa çatmış, məşhur dambırçılardırlar. Bu dambırçılar qardaş idilər. Hər iki dambırçı dünyalarını ötən əsrin 70-ci il­lə­rin­də dəyişiblər. Amma onların məclis aparmaları, dambır ifa etmələri, de­yiş­mə­ləri ilə bağlı bü gün də bölgədə çoxlu xatirələr mövcuddur. Uzun Aslan isə Ata Bilal və Ata Kamaldan fərqli olaraq dambırçı olmayıb. O, bu havanı çox se­vir­miş, bütün məclislərdə oxutdurar və oyanayarmış. Uzun Aslanın bu ha­va­ya aşırı sevgisi sonralar həmin havanın əsl adı yaddan çıxarmış, hava yad­daş­lar­da “Uzun Aslanın havası” kimi qalmışdır.

Haylaların birinci misrası ilə də havaları adlandırdıqlarını müşahidə et­dik. Məsələn, “Çay daşı, çaylaq daşı” havasının adı haylanın birinci mis­ra­sın­dan götürülmüşdür:

Çay daşı, çaylax daşı,

Çaylağın yasdı daşı.

Getmişdik iməcliyə,

Verdilər lobya kaşı[5].

Dabaxov Nizami İsmayıl oğlu dambırda şən havaların[6] da olduğunu söy­lədi, şən havaların içində “Can aman-aman” adlı havanı xüsusi qeyd etdi. “Can aman-aman” ifadəsi haylanın sonunda deyilən nəqarətdir. Bu nəqarəti dambıra qu­laq asanlar xorla oxuyurlar. Qarayev İbadullah Zeynalabdin oğlu “Can aman-aman” havasının Şəki havası olduğunu qeyd etdi:

Baxçadan gülü dərdim,

Can aman yar, yar aman yar.

 

Ay aman, aman,

Yar aman, aman.

Na na na na nay nay.

 

Yumurtanın sarısı,

Yar aman, aman.

Yedim qaldı yarısı,

Qoy sana qurban olsun,

Ay aman, aman.

Bu qızların hamısı.

Bu bölgənin əhalisi arasında bəzi havaların necə yaranması ilə bağlı xa­ti­rə­lər də dolaşmaqdadır. “Məşədi havası”nın necə yaranması ilə bağlı bizimlə xa­tirə­lə­rini bölüşən dambırçıların dediklərinə görə, Balakən rayonunda Məşədli ad­lı bir şəxs 1930-cu illərdə hökumətdən qaçaq düşmüş, bir müddət sonra Ba­la­kən çayının yanındakı calğaların[7] dibində öldürülmüşdür. Bu havanın üs­tün­də oxunan haylalar həmin münasibətlə deyildiyi üçün hava “Məşədi havası” ad­lanır. Bu hadisə ilə bağlı oxunan haylalar bu gün də balakənlilərin yad­da­şın­da qorunub saxlanıb:

Samavarı qurdular,

Ax aman, aman, can aman, aman,

Qurğusunu burdular.

Calğaların divində,

Ax aman aman, can aman, aman,

Məşədini vurdular.

 

Aşa[8] bacı neyləsin,

Ax aman aman,

Dərdi kimə söyləsin.

Məşədini vurdular,

Ax aman aman, can aman, aman.

Allah rəhmət eyləsin.

 

Qara at qurşundadı,

Can aman, aman, yar aman, aman.

Dağların başındadı.

Məşədinin papağı,

Ax aman aman, can aman, aman.

Sadığın başındadı.

 

Saçmaları sancıbdı,

Ax aman aman,

Baş götürüb qaçıbdı.

Sadığın həmən dostu,

Can aman aman,

Türkiyəyə qaçıbdı.

Dambırçı Qarayev İbadullahın dediyinə görə, Balakəndə əvvəllər “Pəhli­van havası”[9] da məşhur imiş. O, bu havadan yadına sala bildiklərini oxudu:

Dur görüm, dur görüm, dur görüm, pəhlivan,

Oyna görüm, oyna görüm, oyna görüm, pəhlivan.

Qalx görüm, qalx görüm, pəhlivan.

Bu havanın musiqisi insanı sanki cəld olmağa, hərəkətdə olmağa təhrik edir. Hal-hazırda təəssüf ki, bu hava ifa olunmur. Görünür, bölgədə vaxtilə məş­hur olan kəndirbazlıq sıradan çıxınca bu mərasim zamanı ifa olunan hava­la­rın, o cümlədən də “Pəhlivan havası”nın da unudulmasına səbəb olmuşdur. Bu­nu tamamilə təbii hal saymaq olar. Mərasim keçirilmirsə, orada oxunan mah­nılar da, icra olunan ayinlər də unudulmağa məhkumdur. Dabaxov Nizami İs­mayıl oğlunun dediyinə görə, bu hava güləş yarışları zamanı güləşçiləri hə­vəs­ləndirmək üçün də çalınarmış. Ondan havanın sözlərini oxumağı xahiş et­dik­də yalnız bu misranı deyə bildi: “Pəhlivanım, pəhlivanım, pəhlivan”.

Bölgədə zamanında çox məşhur olmuş dambır havalarının və rəqslərinin bir qismi artıq unudulmaq üzrədir. Belə havaları hətta bu günün ustad dam­bır­çı­ları sayılan şəxslər belə tam xatırlaya bilmirlər. Belə havalardan biri “Geber­qu­la”dır. Hacıyev Ərəbiddin Molla Teyyub oğlu “Geberqula” adlı dambırda ifa olunan bir rəqsin adını çəkdi, amma oynama formasını təsvir edə bilmədi. Dam­bırçalanlar bir sıra xalq mahnılarını, eləcə də digər mahnıları da dambırda ifa edə bilirlər. “Sarı gəlin”, “Qaragilə” kimi xalq mahnılarını, Molla Cümənin “Ya bir olar, ya iki” mahnısını, “Cücələrim” uşaq mahnısını, Türkiyəli müğən­ni­lərin ifa etdikləri “Bul gətir” adlı bəstəni də dambırçıların ifalarında dinləyə bil­­dik. Dediklərinə görə, onlar həmin mahnıların musiqi hissəsini olduğundan qı­sa gətiridlər, yəni notları qısaldırlar. Onlar bəzən müəyyən məşhur mahnıları gö­türür, zarafatla sözlərini dəyişərək ifa edirdilər. Rəhmanov Əfqan məşhur “Çay” adlı mahnının musiqisini olduğu kimi çalaraq sözlərini belə dəyişdirdi:

Təkər içi ox idi,

Yiyib qarnım tox idi.

Süfrəyə çay gəlmişdi.

Çaaaaay.

Mürəbbəsi yox idi.

Çaaaay.

Çay, çay, çay.

Onu da qeyd edək ki, dambırçılar eyni havanı müxtəlif hayalaların üs­tün­də oxuyurlar. Hətta eyni dambırçı da bu gün hansısa havanın üstündə oxuduğu hay­laları sabah yenə o havanın üstündə oxumur. Sabah yenə eyni havanı çalır, am­ma bu dəfə oxuduğu haylaların böyük əksəriyyəti fərqlidir, sadəcə nəqarət his­səsi eynidir. Bunun səbəbi haylaların bədahətən, yerinə, məclisinə görə de­yil­məsi və deyilən haylaların yerindəcə qeydə alınmadığı üçün məclislər bitər­kən bir çoxunun unudulmasıdır. Dambırçılar özləri də etiraf edirlər ki, məc­lis­dən sonra dedikləri haylaların böyük əksəriyyətini unudurlar. Bu bölgədə hay­la­lar fasiləsiz istehsal olunur. Hər gün dambırçıların və haylaçıların ifasında say­sız-hesabsız hayla yaranır, qeydə alınmadığı üçün də elə oradaca da unu­du­lur. O haylaların çox azı, tək-tük sayda olanı yadda qalır. Məsələn, Haylaçı Sə­nəm kimi azman sənətkarın dediyi haylalardan bu gün Balakən camaatının yad­da­şında 3-4 dənə ancaq qalıb. Onlar da hansısa əhvalatlarla bağlı yarananlardı. Ümu­miyyətlə, yalnız Sənəmin deyil, bütün keçmiş dambırçı və haylaçıların yad­daşlarda qorunub saxlanılan haylaları müxtəlif hadisələrlə əlqaqədar olaraq de­yil­miş haylalardır.

Söyləyicilər dambırın ifa texnikası haqqında da məlumat verdilər. Ha­tı­yev Eldar Ömər oğlu “Eldarın havası”[10] adlı dambırda ifa etdiyi havadan bəhs edər­kən, həmin havanın çalınması zamanı sağ əlin iki barmağından – şəhadət və orta barmaqdan istifadə olunduğunu qeyd etdi. Söyləyicinin dediyinə görə, be­lə havaların ifası zamanı (sürətli oyun havalardan biri idi) digər barmaqlarla iş­ləmək çətin olur. Çünki o biri barmaqların iştirakı qolu çox hərəkət etdirir ki, bu da damburçunun tez yorulmasına səbəb olur. “Yerli hava”nın, “Gürcü ha­va­sı”[11]nın, orta templi rəqs havalarının ifası zamanı əsasən, şəhadət barmaq iş­lə­yir. O biri barmaqlardan isə havaya, dambırçının dili ilə desək, “gözəllik qat­maq üçün” istifadə olunur. Keçmişdə yaşlı dambırçıların bəziləri barmaqlarını dam­bıra çırpa-çırpa oxuyardılar. Bu, ritm tutmaq məqsədi daşıyarmış. Bu za­man hava ilə yanaşı, çırtıq səsləri də gələrmiş ki, bu da dinləyicilərə xoş gə­lər­miş. Digər dambır ifaçıları ilə müqayisədə çox gənc olmasına baxmayaraq hal-ha­zırda bölgədə məşhur dambırçı kimi ad çıxarmış Rəhmanov Əfqan Zey­bəd­din oğlunun fikrincə isə, dambır havalarını hansı barmaqla çalmağın fərqi yox­dur. Barmaqlar yorulduqca dəyişdirilə bilər. Yəni şəhadət barmağı ilə ifa olun­ma­ğa başlayan havalar o barmaq yorulunca digər barmaqlarla əvəz oluna bilər. Əv­vəllər dambır musiqi alətində iki sim varmış. Son zamanlar isə dambıra üçün­cü sim də artırılmağa başlanıb, amma dambır ifaçılarının çoxu hələ də beş pər­dəli iki simli dambır çalmağa üstünlük verirlər.

Dambır havalarının, bu havaların ifa texnikasının, ifa zamanı oxunan söz­lə­rin araşdırılması bu gün lokal bir ərazidə mövcudluğunu qoruyub saxlamış dam­bırçılıq sənətinə, bu sənətin aid olduğu Azərbaycan folklorununn öy­rə­nil­mə­sinə töhfədir. Bu sənətin öyrənilməsi yalnız folklorşünaslıq üçün deyil, eyni za­manda dambırın çalındığı mərasimlərin araşdırılması baxımından etnoqrafiya el­mi üçün, dambır musiqisinin öyrənilməsi baxımından isə Azərbaycan mu­si­qi­si üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

 

Söyləyicilər

1.  Qarayev İbadullah Zeynalabdin oğlu. 1948-ci ildə Balakən rayonunun Tülü kən­dində anadan olub. Orta təhsillidir. Milliyyəti Azərbaycan türküdür. Yaxşı dambır ifa­çısı idi. 2015-ci ildə dünyasını dəyişib. Qazmalı Yetim Ərəbiddinlə (Hacıyev Ərə­bid­din Molla Teyyub oğlu ilə) dəfələrlə deyişməsinin şahidi olmuşuq.

2.  Qaralov Əli Həbullah oğlu. 1941-ci ildə Balakən rayonunun Şambul kən­din­də anadan olub. Deyilənlərə görə, vaxtilə yaxşı dambır ifaçısı imiş. Sonralar isə mol­la­lıq etdiyi üçün dambır çalmağı dayandırıb. Milliyyəti avardır.

3.  Dabaxov Nizami İsmayıl oğlu. 1963-cü ildə Balakən rayonunun Tülü kən­din­də doğulub. Orta təhsillidir. Dambır ifaçısıdır. Milliyyəti Azərbaycan türküdür.

4.  Əhmədova Səyyarə Molla qızı. 1939-cu ildə Balakən şəhərində anadan olub. Əs­li Qax rayonunun İlisu kəndindəndir. Ali təhsillidir. Dil-ədəbiyyat müəllimidir. Hal-ha­zırda təqaüddədir. Milliyyəti Azərbaycan türküdür.

5.  Rəhmanov Əfqan Zeybəddin oğlu. 1982-ci ildə Balakən rayonunun Hənifə kən­dində doğulub. Orta təhsillidir. Dambır ifaçısıdır. Milliyyəti Azərbaycan türküdür.

6.  Hacıyev Ərəbiddin Molla Teyyub oğlu. 1939-cu ildə Balakən rayonunun Qaz­ma kəndində anadan olub. Orta təhsillidir. Dambır ifasçısıdır. Milliyyəti Azər­bay­can tür­kü­dür.

7.  Hatıyev Eldar Ömər oğlu. 1975-ci ildə Balakən rayonunun Mahamalar kən­din­də anadan olub. Orta təhsillidir. Usta işləyir. Yeri gəldikcə dambır ifa edir. Həm­çi­nin dambır aləti də düzəldir. Milliyyəti avardır.

8.  Muradov Abduləli Rahmat oğlu. 1961-ci ildə Balakən şəhərində doğulub. Mu­siqi müəllimidir. Əsli Güney Azərbaycandandır. Babası 1946-cı il 12 dekabrda Gü­ney Azərbaycanda Milli Hökumətin devrilməsindən sonra Arazın bu tayına keçən de­mok­ratlardandır. Milliyyəti Azərbaycan türküdür.

 

Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Ramazan Qafarlı

 


[1] Bölgədə tambur musiqi alətinə dambır deyirlər. Biz də yazıda bu cür verməyi məqsədəuyğun saydıq.

[2] Dövrünün məşhur hayla deyənlərindən biri olub.

[3] O, 70 yaşına çatanda dünyasını dəyişib. Rəşidov Küfrəddin cavan vaxtı Nargilə adlı qızı se­vir­miş. Qızla əhd-peyman edib hərbi xidmətə gedən Küfrəddin qayıdanda sevgilisinin artıq iki uşaq anası olduğunu öyrənir. Sevgilisi hərbi xidmətdə olan Nargilə nisbətən imkanlı biri ilə ailə qu­rubmuş. “Nargilə” havası həmin qıza həsr olunur. Mahnının sözlərində həsrət, qınaq var. Rə­şi­dov Küfrəddinlə Rəhmanov Əfqanın deyişmələri varmış. Bu deyişmələrin məzmunu da hə­min nakam sevgi üzərində qurulub. Küfrəddin kişi sevgilisindən şikayət edir, Əfqan isə buna gö­rə onu qınayır. Həmin deyişmələrdən bəzi hissələri Rəhmanov Əfqan bizə oxudu. 

[4] Sənəm haqqında daha geniş məlumat üçün bax: Ləman Süleymanova. Haylaçı Sənəmin hə­ya­tı və yaradıcılığı – “Dədə Qorqud” jurnalı. 2016/1. Səh. 86-95

[5] Kaş – Balakənlilər supa kaş deyirlər.

[6] Şən hava – oynaq hava

[7] Calğa – iri tut ağacı. Calaq edilmiş tut ağaclarına Şəki-Zaqatala bölgəsində calğa deyilir.

[8] Aşa – Ayişə adının Balakən variantıdır. Bu ad Şəkidə Aşə kimi tələffüz edilir.

[9] Pəhlivan deyəndə ipdə oynayan kəndirbaz nəzərdə tutulur.

[10] Söyləyici özünün yazdığı şeiri müəyyən bir dambır havasının üstündə ifa etdi və havanın adı­nı bilmədiyi üçün onu zarafatla “Eldarın havası” adlandırdı.

[11] Bu havanı gürcülər çalırlar. Söyləyici havanın gürcülərdə necə adlandırıldığını bilmədi. Bi­zim­ki­lə­rin bu havanın adını bilmədikləri üçün “Gürcü havası” adlandırdığın qeyd etdi. Onlar bu havanın böl­gədə yaşayan ingiloylar tərəfndən daha uzun formada ifa olunduğunu qeyd etdilər.