Poeziyamızın Bəxtiyarı

Bu gün Batıdan Doğuya, Doğudan Batıya - hər bir türkün sevdiyi şairlərdən biri də Bəxtiyar Vahabzadədir... Bu fikrin isbatına və təsdiqinə heç bir ehtiyac yoxdur. Bunu desək də, deməsək də, tarix özü bu həqiqəti təsdiq edib. Bəxtiyar Vahabzadə hər hansı bir türkün yaddaşında "şair", "poeziya", "şeir" sözlərinin ardınca gələn ilk beş-on sözdən biridir: Nizami, Füzuli, Nəsimi, Rumi, Xətai, Yunus İmrə, Vaqif, Sabir, Hadi, Müşfiq, Səməd Vurğun, Şəhriyar, Nazim Hikmət, Rəsul Rza ...Bu müqayisədə heç bir mübaliğə görmürəm. Şairlərin böyüklüyünü xalq bilir, xalqın yaddaşı onun sevgisi kimidir.

On beş il öncə - B.Vahabzadənin anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə belə bir kitab nəşr olunmuşdu: "Poeziyamızın Bəxtiyarı". O kitabda B.Vahabzadənin yaradıcılığı, keçdiyi ömür yolu və şəxsiyyəti barədə məqalələr, resenziyalar toplanmışdı. Dünyanın, Azərbaycanın tanınmış sənətçiləri poeziyamızın Bəxtiyarına ən səmimi, ən duyğulu ürək sözlərini izhar edirdilər.

Sovet ədəbiyyatının klassiklərindən sayılsa da, ruhən müasir bir yazıçı olan, dilimizin, mədəniyyətimizin qorunmasında böyük xidmətləri olan Mirzə İbrahimov yazırdı: "Bəxtiyar Vahabzadə şerimizin Füzuli, Vaqif, Sabir, Səməd Vurğun, Aşıq Ələsgər, Şəhriyar bulağından su içmişdir. O, sözü elə gözəl oynadır, elə parlaq təzadlar yaradır, fikri gözlənilmədən elə döndərir, elə dərinləşdirir və fəlsəfi ümumiləşdirmələr səviyyəsinə elə qaldırır ki, oxuyanda valeh olursan, hədsiz sevinc və mənəvi, estetik ləzzət duyursan".

Ustad Rəsul Rza deyirdi: "Bəxtiyar Vahabzadə sözün əsl mənasında şairdir. Onun poetik fırçasının çəkdiyi lövhələr rəngarəng və maraqlıdır. Bəxtiyar Vahabzadənin poeziyası - düşüncələr poeziyasıdır."

Unudulmaz yazıçımız İlyas Əfəndiyev: "Bəzən od tutub yanır, bəzən Prometey kimi üsyankar, bəzən məsum uşaq kimi kövrək olur və bu zamanlar da onun lirası insanın qəlbini sarsıdan, ruhi aləmini təlatümə gətirən ülvi bir avazla səslənir. Və biz ona şair deyirik".

Bu seçmələri yan-yana düzməkdə məqsədim nədir? Əcəba, Bəxtiyar poeziyasına, bu poeziyanın Doğudan Batıya, Batıdan Doğuya çatacağına bir şübhəmi qalır? Qətiyyən! Əsla!

Hələ mən B.Vahabzadə haqqında yazılan namizədlik və doktorluq dissertasiyalarını, neçə-neçə monoqrafiyanı və sayı-hesabını sağlığında heç özünün də bilmədiyi yüzlərlə məqalələri demirəm. Onların əksəriyyəti məhəbbətdən, Bəxtiyara sevgidən doğub? Bu sevgiyə bir şübhəmi var?

Bəxtiyar Vahabzadə poeziyası onun şəxsiyyətindən ayrılmazdır. Əslində, hər hansı bir şeir şairdən kiçik bir zərrədir. Şair havadan poeziya yarada bilməz. Poeziya onun ruhu, iç aləminin bəlirtiləridir.

Mənim fikrimcə, Bəxtiyar Vahabzadə Mirzə Ələkbər Sabirdən sonra dövranla, dünya ilə ən amansız müxalifətdə olan şairlərimizdən birisidir. Dahi Sabirin "Hophopnamə"si göz yaşları içində qəhqəhə idi, üz tutduğu xalqa "özünü dərk et" harayını, fəryadını çatdırırdı. Bəxtiyarın "Bəxtiyarnamə"si isə nə göz yaşlarıdı, nə də qəhqəhə. Müdrik bir şair-filosofun bəzən çılğın, bəzən qəzəb, hiddət, üsyan dolu çağırışlarıdır. "Ey xalqım, özünü dərk et və düşün… əsrlər boyu səni izləyən və qəhr edən bu bəlalardan özün çıxış yolu ara, tarixdən ibrət al!"

Törədi Koroğlu dəlilərindən

Savadlı, bilikli "ağıllılar" hey.

Bu ağıl hünərə deyil, bəs nədən

Kölə ehtiyata səcdə qılır hey?

Dayaq olmalıykən öz elinə sən,

Elin kürəyində bir bıçaq oldun.

Sən igid olmalı, ər olmalıykən,

Özgənin əlində oyuncaq oldun.

Bəxtiyar poeziyasında yüzlərlə belə ittiham, qınaq və kinayə dolu misralarla rastlaşa bilərik. Və bu misralar, bəzən bütöv-bütöv şeirlər, poemalar insan-vətəndaş-şəxsiyyət Vahabzadənin yaşadağı dünya ilə, həyat və mühitlə, quruluşla müxalif olmasından doğurdu.

Əllinci illərin sonları... Sovet imperiyasının hələ heç sarsılmadığı, daha da güc topladığı o illərdə Bəxtiyar Vahabzadə "Gülustan" poemasını yazdı. Bircə elə bu fakt kifayətdir deyək ki, o taylı-bu taylı yatmış millətin içində huşyar insanlar da vardı, biri də Bəxtiyar idi. Ötən illərdə yazılan bir məqalədə oxumuşdum ki, guya bu poemanı yazmaqla Bəxtiyar Vahabzadə özü haqqında ucuz şöhrət, illüziya yaratmaq istəyirmiş... Bəlkə də həmin müəllif poemanın yazıldığı illərdə ali məktəbdə marksizm-leninizm kursu keçirdi və təpədən dırnağa komsomolçu idi. Cürət, qeyrət, milli amal insana heç də əlli, altmış yaşında bəxş olunmur, insanla birgə doğulur, qanda, ilikdə yaranır bunlar.

Kağıza həvəslə o da qol atdı,

Dodağı altından gülümsəyərək.

Bir qələm əsrlik hicran yaratdı,

Bir xalqı yarıya böldü qılınc tək.

Öz sivri ucuyla bu lələk qələm,

Dəldi sinəsini Azərbaycanın.

Başını qaldırdı,

Ancaq dəmbədəm

Kəsdilər səsini Azərbaycanın.

Xalqın, millətin sevimli şairinə ilk mənəvi zərbə də elə bu poemadan sonra dəydi. Amma Bəxtiyar sarsılmadı, bəziləri kimi etirafda bulunmadı.

Bəxtiyar Vahabzadənin həm şəxsiyyəti, həm də yaradıcılığı onu millətin, xalqın böyük şairi anlamına gətirir. Onun üçün dünya Azərbaycandan başlayırdı, Azərbaycanla da bitirdi. Bu xalqın dəli-divanəsiydi .

Bəxtiyar Vahabzadə poeziyamızda milli birliyin, vahid azərbaycançılığın lideri idi. Bu fikri söyləməklə onun poeziya tarixində xidmətlərini şişirtmək fikrində deyilik. Ancaq həqiqət budur ki, milli birlik, Azərbaycanı vahid görmək ideyası sovet dönəmində Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasından başlayır. Bu başlanğıc Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, Söhrab Tahir, Sabir Rüstəmxanlı kimi şairlərə də təsirsiz qalmadı.

Bəxtiyarın poeziyasında qanımızla, kökümüzlə, ruhumuzla bağlı olduğumuz xalqın mənəvi dünyasını, böyüklüyünü, zənginliyini, hətta ifrat humanizmini və səhvlərini də bir bədii tarix kimi oxuyursan. Onun bu xalqın fikri-mənəvi intibahına səsləyən harayına qoşulanda istər-istəməz fikirləşirsən: yalnız öz xalqını sevən bir şair, onun tarixi keçmişiylə qürrələnən, həm də faciələrini görən bir insan bir böyük ərklə onu qınaya bilər, həm də ona qarşı hər hansı haqsızlığa dözümsüzlük göstərər.

Dünya quru bir səs,

Qəm çəkməyə dəyməz.

Yüz-yüz itən olsun,

Min-min də bitən var.

Şükr eyliyəlim ki,

Bizlərdən həm əvvəl,

Həm sonra Vətən var.

Bəxtiyar poeziyasında həmişə zamanın ahəngi, ritmi, hətta addım səsləri aydınca duyulmuşdur. Zaman onun poeziyasında həm konkret mənada - dəqiq ayı, ili, əsri ilə məlum çərçivədə, həm də bütün keçmişləri, indiyə və gələcəyə sığışdırılan bir dairədədir. Zamanın ayrı-ayrı bölümlərini ifadə edən yazılarında Bəxtiyar Vahabzadə "Gülüstan", "416", "Şəhidlər", "Yollar-oğullar" şairidir. Yəni konkret tarixi hadisələrin konkret zaman bölümündə əksi... Amma unutmaq olmaz ki, burada konkretliyin özündə də bir şərtilik var. "Gülüstan" bir xalqın tarixi faciəsinin ibrət dərsidir, bir zamanın başqa bir zamanda ehyası, sonrakı zamanın da əbədi ağrısıdır. "Şəhidlər" də həmçinin.

Amma elə şeirlər, poemalar var ki, orada zaman dəyişməz və bütövdür, konkret bir ayla, əsrlə məhdudlaşmır. Məsələn, "İnsan və zaman" silsiləsindən olan bir sıra şeirlər, "Latın dili", "Gəl, ana təbiət", "Muğam", "Mənə nə var?", "Özümdən narazıyam", "Həyat, sən nə şirinsən", "Ana dili" və s. bu qəbildən olan poetik nümunələr. Bu filoloji fərqləndirməyə son qoyub bir də onu deyə bilərəm ki, Bəxtiyar şerində zamanı hiss etmək onun şair xarakterinin sosial keyfiyyətindən yox, ümumiyyətlə, fitri narahatlığından doğur.

Min-min illər bu dünya beləcə fırlansa da,

Bir yuvanın bülbülü min budağa qonsa da,

Aylar, illər, fəsillər bir-birini dansa da,

Dəyişməzdir əqidəm, çox da dünya fırlanır.

Mərhum tənqidçi Aydın Məmmədov yazırdı: "Bəxtiyar Vahabzadə poeziyası əzabkeş fikrin, dünya, insan, sevgi və azadlıq haqqında çırpıntıların poeziyasıdır. Bu poeziya tarixin şah damarını axtarır, bir sözün, bir obrazın maqnit sahəsində keçmiş, bu günü və gələcəyi qovuşdurur. Hər dəfə də dünyanın taleyinə bir nöqtədən-bütün mənəvi qüdrətini insanların yolunda sərf etməyə hazır olan fədakar humanizm zirvəsindən yanaşır". Şairin "İnsan və zaman" silsiləsi onun bütün yaradıcılığı boyu davam edən lirik-fəlsəfi düşüncələrinin ifadəsidir. Bu silsilədə dünyada baş verən hər hansı yeni olaya, hadisəyə həssas şair münasibəti hiss edilir. fikir axtarışı Bəxtiyar poeziyasının əqli - intellektual yönünü müəyyənləşdirən başlıca amil idi.

Dünya-axtarış evi...

Kimi sərvət axtarır,

Kimi fikir axtarır.

Kimi də ürəklərin axtarış həvəsində

Sirr görür, sirr axtarır.

Sərvət, fikir!

fərqə bax!

Sərvət - fikir deyilsə,

fikir - sərvətdir ancaq.

B.Vahabzadənin bu fikir axtarışlarını onun bir çox şeirlərində, poemalarında və pyeslərində izləyə bilərik. Burada bu xüsusda geniş söz açmağa ehtiyac duyulmur. Ancaq qısaca deyim ki, B.Vahabzadə müasir Azərbaycan poeziyasında bir tendensiya xarakteri daşıyan fəlsəfi lirikanın gözəl nümunələrini yaratmışdır. Vaxt, zaman, ölüm-olum, gözəllik, təbiət və urbanizisaya, xeyir və şər... bütün bu anlayışlar Bəxtiyar poeziyasında öz fəlsəfi-poetik həllini tapırdı. Əzəldən bu böyük şairin daxilində narahat və ağıllı bir filosof yaşayırdı. O, heç bir vaxt ateist olmadı, dinimizi inkar etmədi.

Allah! Bilirik, cism deyil, bəs nədir Allah!

Ən yüksək olan haqda, həqiqətdədir Allah.

Dondunsa təkamül və gözəllik qabağında,

Dərk et, bu təəccübdə, bu heyrətdədir Allah.

Bəxtiyar şerinin bütün parametrlərində, hətta onun kiçik çalarında belə qüvvətli şəkildə hiss edilən, duyulan, hətta bir çox məqamlarda bu poeziyanın aparıcı füquruna çevrilən Bəxtiyar obrazıdır. Çağdaş poeziyamızda belə bir görünüş, yəni şair obrazının onun poeziyasında bu dərəcədə aparıcı rol oynaması ilk növbədə, bu obrazın xarakterindən doğur. Belə demək mümkünsə, bütün şeir və poemalarında poetik duyğunun, hissin mərkəzində şair obrazı durur. Həyat, ölüm, insan məhəbbəti, həqiqət uğrunda mübarizə, istiqlal düşüncələri, kədər, nifrət, tarixə baxış, müasirlik - bütün bu problemlər Bəxtiyar-şair obrazında təmərküzləşir. Ancaq elə güman eləmirəm ki, hansı bir şeirə, ya bir kitablıq şeirə boylanıb "bax, bu şeirdə" ya "bu kitabda Bəxtiyar bir insan və şəxsiyyət kimi tamdır" fikri ortaya çıxsın. Yox, olsa-olsa, hər şeir Bəxtiyar dünyasının kiçicik zərrəsi ola bilər. Təbii ki, bəzi şeirlərində zərrə ümmanı, an əbədini daha parlaq əks etdirə bilər. Yenə də elə güman eləmirəm ki, şeirlərində görünən Bəxtiyar obrazı sırf Bəxtiyar obrazıdır. Bu cür düşünüş də Bəxtiyar poeziyasının aparıcı qəhrəmanının missiyasını daraltmağa gətirib çıxarardı. Məncə, Bəxtiyar obrazında XX əsr insanının - düşünən, düşündürən, əsrin təzadları və mürəkkəblikləri qarşısında həyəcanlanan, əsəbi hallar keçirən, bəzən heyrətlənən, hər hansı gözəllik önündə səcdə qılan, əcdad, kök, ilkinlik duyğusunu qanında yaşadan, doğma ana dilini, xalq mənəviyyatını hər şeydən uca tutan, azadlıq mücadiləsində, xalqının istiqlal savaşında sözü gülləyə çevirən və təbii ki, sevən, sevilən, əzab çəkən bir aşiq canlanır. Bu aşiq sözünü xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Azadlıq aşiqi, təbiət aşiqi, Vətən aşiqi, gözəllik aşiqi, poeziya aşiqi.

Bəxtiyar obrazının məramnamə xarakteri daşıyan ifadəsini bircə şeirdə canlandırmaq istəyi məni rahat buraxmadı. Müxtəlif şeirlərinə üz tutdum, hansı şerindənsə bu misraların üzərində dayandım:

Uçmaq istəyirəm,

yalnız zirvədən

Seyr edim bu günü, ötən çağları.

O qədər ucalım, yüksəlim ki, mən

Görməyim yerdəki xırdalıqları.

Uçmaq istəyirəm,

əsəblərimi,

Əsrin öz kökündə çəkib tarıma.

Uçmaq istəyirəm,

dərdi-sərimi

Dərmana yetirən nağıllarıma.

Ucalıq və yüksəklik! Genişlik və səmavilik! Xəyal və romantika! Məncə, Bəxtiyar poeziyasının bütün pafosunu bu sözlər təyin edir.

...İki ildir Bəxtiyarsız yaşayırıq. Onun səsini eşitmirik, təzə şeirlərini oxumuruq. Ancaq Bəxtiyar Vahabzadə elə bir ədəbi irs qoyub ki, əsrlərə yetər. Nədir bu əbədiyaşarılığın sirri?

Birincisi, XX əsr və XXI əsrin ilk illərinin Azərbaycan ədəbiyyatını B.Vahabzadənin yaradıcılığı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Azərbaycan xalqının mənəvi dünyasını, mübarizələr tarixini, intellektual aləmini, keçmişindən bu gününə uzanan yolu, bu yolun şərəfli-şanlı səhifələrini, həmçinin faciəli, dramatik mənzərəsini biz digər böyük sənətkarlarımızın yaradıcılığı ilə bir sırada - Bəxtiyar poeziyasında da izləyə bilərik.

O, Azərbaycan sözünün canlı əfsanələrindən idi. Sözlə insanı heyrətləndirməyin ustası idi.

"Heyrət, ey büt!" dedi dünyaya qələm,

Aləmi bir seyrim yüz heyrətimdir.

Mən heyran olmasam yaza bilmərəm,

Mənim nəğmələrim - öz heyrətimdir.

Həmişə qorxmuşam biganəlikdən,

Yaşa heyran-heyran, öl heyran-heyran!

Məni soyuq-soyuq dindirincə sən,

"Can" deyib canımı al, heyran-heyran!

Bəxtiyar Vahabzadə poeziyası klassik və müasir Azərbaycan poeziyası arasında bir körpü idi. Onlarla misallar göstərə bilərəm ki, B.Vahabzadə klassik poeziyadan yaradıcı şəkildə necə təsirlənirdi. Xüsusilə, Füzuli poeziyası onun üçün bir məktəb idi. O, dünya poeziyasına dərindən bələd idi, amma Azərbaycan poeziyası onun üçün sevimli və doğma idi, milli şeir ənənələrinə xor baxanlara qarşı mübarizəni elə şeirlə aparırdı. Burada onun Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatının bir sıra problemlərinə, həmçinin sevdiyi sənətkarların yaradıcılığına həsr etdiyi onlarla məqalələrini xatırlayırsan. B.Vahabzadə füzulişünas deyildi, lakin onun Füzuli poeziyası və ölməz "Leyli və Məcnun" poeması haqqında yazdığı məqalə fikrimcə, füzulişünaslığın incilərindən biri sayıla bilər. O, C.Məmmədquluzadə yaradıcılığının tədqiqatçısı deyildi, amma Mirzə Cəlil sənəti barədə yazdığı məqalə heç bir tədqiqat əsərindən geri qalmır. Müasirlərindən kimin haqqında yazmadı ki? Səməd Vurğunun ömür yolu və yaradıcılığı haqqında ilk monoqrafiyanın müəllifi də o oldu. Yeri gəlmişkən deyim ki, B.Vahabzadə S.Vurğun ədəbi məktəbinin ən istedadlı nümayəndəsi idi, S.Vurğunun ölməz poeziyasından çox şey əxz elədi, lakin sənətdə, poeziyada öz yolunu tapdı və ondan sonra ədəbiyyata gələn bir çox şairlərimiz üçün də Bəxtiyarın poeziyası örnək oldu. O, S.Rüsətmi də, R.Rzanı da, M.Arazı da, N.Həsənzadəni də, Ə.Kərimi də sevirdi və onların yaradıcılığına ürəkdən gələn məqalələr həsr edirdi. Cavan şairlərin yazdıqlarına da biganə deyildi.

İkincisi, Bəxtiyar poeziyası o taylı-bu taylı hər bir azərbaycanlı üçün Vətən dərsi idi. Onun şeirlərini, poemalarını oxuyub Vətəni sevdik, onun torpağını, daşını sevdik. Xalqımızın tarixini vərəqlədik, fiziki Azərbaycanın parçalandığını görsək də, mənəvi Azərbaycanımızı bütöv gördük. Onun poeziyası bütövlükdə tarixi keçmişimizə və XX əsr Azərbaycanına tutulan saf, ləkəsi, təmiz bir güzgüdür deyirik. Poeziyamızda cəsarətin necə boy atdığını, müstəbidləri necə titrətdiyini hiss etdik. Qanlı Yanvar faciəsindən bir neçə gün sonra Bəxtiyar Vahabzadənin rus generalının üzünə tüpürdüyünü dedilər, amma o öz şerlərində çox-çox əvvəl imperiyanın üzünə tüpürmüşdü.

Bəxtiyar şeiri düşüncə, idrak yoluna işıq saçır. Bu işıqdan hələ neçə nəsil faydalanacaqdır.

Vaqif YUSİFLİ

P.S. Bəxtiyar Vahabzadə mənim müəllimim olub. BDU-nun filologiya fakültəsində, IV kursdə o, bizə "Sovet ədəbiyyatı tarixi" fənnindən mühazirələr oxuyurdu. Əslində, bizə milli mənlik, qeyrət dərsi keçirdi.Mövzular bir yana qalırdı, bizə Mirzə Cəlildən, Hadidən, Sabirdən, Üzeyir bəydən söz açırdı, o zaman deyilməsi yasaq olan mətləblərdən söz açırdı. Bir gün, mühazirələrin birində Səməd Mənsurun "Rəngdir" şerini oxudu. Bu şeir mənə elə təsir elədi ki, mühazirədən sonra həmin şeri istədim. Bəxtiyar müəllim, məni boş auditoriyaların birinə apardı, misra-misra onu mənə köçürtdü. O zaman çox az oxucunun bu şeirdən xəbəri vardı.

…İllər keçdi.Mən ədəbi aləmə qoşuldum. "Azərbaycan" dərgisində işə başladım və Bəxtiyar müəllimlə dönə-dönə rastlaşdım, evində oldum, onunla iki dəfə müsahibə apardım, haqqında bir neçə məqalə yazdım. Günlərin birində ona "Tənqid yarpaqları" adlı kitabımı hədiyyə etdim. Bir aydan sonra "Xalq qəzeti"ndə həmin kitab haqqında Bəxtiyar müəllimin məqaləsi çap olundu. Bu, mənim həyatımda ən xoşbəxt günlərdən biri idi.

Ustad şair redaksiyaya şeirlərini göndərəndə bir neçə dəfə mənə zəng edib, rəyimi soruşub. Günlərin birində oğlum Vidadi telefonu götürdü. Zəng edən Bəxtiyar müəllim idi. "Ata, səni telefona çağırırlar" - dedi. Bəxtiyar müəllimin mənə telefonda sözü bu oldu: "Oğlum, sənə "ata" deyən o uşağın dilindən öp". Bilirdim ki, Bəxtiyar müəllimin "papa", "mama" sözlərindən xoşu gəlmir.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 20 avqust.- S.3.