Elmilik və bədiilik:

paralelliklərin vəhdəti

Çağdaş Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrində uzun müddətdən bəri xüsusi istedadı və çoxcəhətli fəaliyyəti ilə diqqət mərkəzində dayanan görkəmli yazıçı və tanınmış alim Kamal Abdulla universal elmi-bədii düşüncənin geniş imkanlarını nümayiş etdirməkdə davam edir. Onun timsalında ədəbi və elmi-nəzəri qənaətlər vahid düşüncə sisteminin üzvi tərkib hissəsi kimi təqdim olunur. Ədəbi əsərlərində hadisələrə və insanlara, ictimai-mənəvi proseslərə həm də elmi cəhətdən yanaşan Kamal Abdulla belə məqamlarda yeni və fərqli yöndən bədii düşüncənin konkret ifadəsinə nail ola bilir. Həm də, əksinə, ədəbi düşüncədən gələn notlar AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi Kamal Abdullanın elmi əsərlərinə müəyyən obrazlılıq, zənginlik, estetik kamillik əlamətləri bəxş edir. Məsələnin bu cəhəti Kamal Abdullanın sırf dilçilik istiqamətində, nəzəri-qrammatik yöndə yazılmış əsərlərində də müşahidə olunmaqdadır. Dilçi alim kimi Kamal Abdullanı linqvistika məktəbində təsdiq edən sadə cümlənin leksik-semantik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş, ciddi dilçilik faktına çevrilən elmi əsərlərində misal çəkmək üçün bədii əsərdən gətirilən sitatlar, təhlil məqsədilə seçilmiş və üzərində iş aparılan mətnlər həmin funksiyanı yerinə yetirir. Bu mənada onun dilçilik əsərlərində, məsələn, "Azərbaycan dilində sadə cümlə sintaksisinin nəzəri problemləri" monoqrafik tədqiqatındakı (1999) bədii ədəbiyyat layı nəzəri düşüncəni izah edən, yaxud təsdiqləyən əlamət kimi çıxış etsə də, əslində əsərin tam mətnində özünəməxsus yeri olan vacib element səviyyəsində diqqəti çəkir və qrammatik əsəri tamamlamaqla bərabər, həm də onu xeyli dərəcədə zənginləşdirir. Fikrimizcə, linqvistikaya dair tədqiqatlarında Kamal Abdullanın digər dilçi alimlərdən daha çox və məqamına görə üstün səviyyədə, həm də yaradıcı şəkildə bədii ədəbiyyata müraciət etməsinin əsas səbəbi də onun təfəkküründəki bədiilik aktının özünəməxsus enerjisindən gəlir. Aşkar görünür ki, Kamal Abdulla qrammatika kitabları üçün səciyyəvi olan bədii ədəbiyyatdan misal çəkmək xatirinə yox, gerçək mənada Azərbaycan dilinin bütövlüyünü, tamlığını bütün tutumu və sistemi ilə təqdim etmək niyyəti ilə hər iki istiqaməti birlikdə ifadə etməyi vacib sayır. Hələ 1977-ci ildə Moskvada müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyasında "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dilində sintaktik paralelizm" məsələsini araşdırarkən mövzunun tələblərinə görə dastan mətninin dərin linqvistik təhlilini aparmaqla dilçilik yönlü ədəbiyyat siyasətini böyük bacarıqla həyata keçirmişdi. Ona görə də "Dədə Qorqud" dastanlarının dilindən söz açan bu əhəmiyyətli tədqiqat yalnız Azərbaycan ədəbi dili tarixinə deyil, bütövlükdə filologiya elminə aid qiymətli elmi əsər kimi qarşılanmışdır. Bundan başqa, dilçilik istiqamətində yazılmış bu əsər ədəbiyyatşünaslıq mənasında da Qorqudşünaslığa sanballı töhfələrdən biri sayılmaqdadır. Bizə görə, ilk dəfə bu əsərində müşahidə olunan paralellik təkcə Kamal Abdullanın dilçilik tədqiqatlarının deyil, ümumiyyətlə, onun elmi-bədii yaradıcılığının, hətta ictimai-təşkilati fəaliyyətinin də açarıdır. Daha doğrusu, müxtəlifliklərin mahiyyəti və sintezi görkəmli yazıçı kimi də, tanınmış elm xadimi kimi də Kamal Abdullanın bədii yaradıcılığındakı və elmi fəaliyyətindəki özünəməxsusluğu müəyyən edən əsas faktordur. Məhz elmlə bədii düşüncənin ən müxtəlif formalarda yanaşı, paralel, həm də üzvi vəhdət halında təzahür etməsi, xüsusi bir keyfiyyət, harmoniya yarada bilməsi Kamal Abdullanı ədəbiyyatda da, dilçilikdə də özünəqədərkilərdən, müasirlərindən, hətta sonrakı yeni nəsildən də fərqləndirir. O, yazıçı olaraq həm də elmi düşüncənin bədii ədəbiyyatda yerini və mövqeyini müəyyən edə bilmişdir. Dilçilik əsərlərində də ədəbi əsərlərdən və bədii düşüncədən yaradıcı şəkildə bəhrələnməyin öhdəsindən gəlməyi bacarmışdır. Həm də bütün bunlar eyni atanın iki övladı kimi vahid bir ailənin üzvləri təəssüratı yarada bilirlər. fikrimcə, həmin formatda elmi düşüncə və bədii yaradıcılıq ilk öncə qabarıq şəkildə Azərbaycan ədəbi-elmi fikrində Kamal Abdullaya məxsus elmi istiqaməti müəyyən etmişdir. Bu, o qədər yetkin səviyyədə Kamal Abdullanın yaradıcılığında öz əksini tapmışdır ki, hətta onun bir çox əsərlərindən hansının konkret olaraq dilçiliyə, yaxud ədəbiyyatşünaslığa aid olduğunu ayırd etmək çətindir. Məsələn, "Mif və yazı"ya həsr olunmuş silsiləyə folklorşünaslıq, mifologiya baxımından yanaşsaq, Kamal Abdullanı yeni təfəkkürə malik mifoloq kimi önə keçmək zərurəti meydana çıxmış olar. Əksinə, bu qəbildən olan əsərlərində yazı ilə bağlı araşdırmalara xüsusi diqqət yetirsək, onda müəllif nəzərimizdə ümumi dilçilik nəzəriyyəsi üzrə mükəmməl bir mütəxəssis kimi canlana bilər. Ancaq "Mif və yazı" silsiləsində hər iki əlamətlə qaynayıb-qarışmış, biri digərini yüksək səviyyədə elə tamamlamışdır ki, bu tədqiqat əsasında az qala keyfiyyətcə yeni bir elm sahəsi - linqvistik ədəbiyyatşünaslıq yaranmışdır. Və Kamal Abdullanın simasında nəinki Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına, ümumən Qorqudşünaslıq elminə linqvistik poetika sahəsində uğur qazana bilən yeni tipli bir alim gəlmişdir. Doğrudur, bu qəbildən olan tədqiqatlar adətən strukturalizmə yaxınlığı ilə diqqəti cəlb edir. Hətta, bəlkə, Kamal Abdullanın tədqiqatlarını Azərbaycan strukturalizminin elmi ifadəsi kimi dəyərləndirənlər də tapıla bilər. Bizə görə isə linqvistik poetika adlandırdığımız elmi istiqamət daha çox mətnşünaslığa yaxın olan strukturalizmin sədlərini aşaraq dilçiliyin də, ədəbiyyatşünaslıq elminin də geniş məkanını özündə ehtiva edir. Kamal Abdullanın da elmi əsərlərində xüsusən "Gizli Dədə Qorqud" tədqiqatlarında sintez halında olan elmi və bədii düşüncənin paralelizminin əhatə dairəsinin genişliyini görməmək mümkün deyildir. Məşhur "Dədə Qorqud" dastanlarının "gizli" qalmış sirlərini üzə çıxaran bu bənzərsiz əsərlə əslində Qorqudşünaslığın da yeni bir təmsilçisi gizlindən aşkara çıxmışdır. Və "Dədə Qorqud" dastanlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərinin izahı timsalında əslində Kamal Abdulla həm də özünün qayəsini aşağıdakı kimi şərh edir: "Dastana xas olan cəhətlərdən biri harmoniyadır. Dünyanın harmoniyalı çağı idi ki, onun varlığı dastana da hopmuşdu, dastanı da mayalandırmışdı. Oğuz cəmiyyətinə harmoniya xas idi ki, dastanda da harmoniya öz əksini tapmışdı... Yüksək harmoniya - yəni hər bir cəhətin, detalın bir-biri ilə sıx, qarşılıqlı əlaqəsi, birinin digərini şərtləndirməsi dastan üçün, onun zaman ardıcıllığında yaşaması üçün nə deməkdir - bu, aydın məsələdir. Əlaqə olmasa idi, dastanı vahid bir orqanizmdə birləşdirə bilən bütövlük və tamlığa nail olmaq mümkün olmazdı. Özü də sistemli əlaqə əlaqənin yüksək mərhələsi kimi mürəkkəb orqanizmlərdə heç də həmişə göz qabağına keçmir".

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının mahiyyətini açan paralelliklərin harmoniyası prinsipi eyni səviyyədə geniş mənada Kamal Abdullanın yaradıcılıq özünəməxsusluğunu bəyan edir. Kamal Abdulla təkcə Dədə Qorqud tədqiqatlarında deyil, tam olaraq bütün yönləri ilə fəaliyyətində elmlə bədii düşüncənin və ya bədiiliklə elmi fikrin harmoniyasını özündə cəmləşdirən bənzərsiz yaradıcı şəxsiyyətdir. O, yaradıcılıq prosesində bədii düşüncə üstünlük təşkil edəndə yazıçı, tədqiqatçı zəhməti aparıcılıq qazananda isə alim kimi çıxış edir. Onun elmi əsərləri sadəcə olaraq bədiilik faktorundan yaradıcı istifadə ilə meydana çıxan tədqiqatları olmayıb, elmi və bədii düşüncəni birlikdə, sintez halında yaşadan alimin elmi-ədəbi traktatları kimi səslənir. Yaxud da bu əsərlər tanınmış elm xadiminin bədii biçimdə də təqdim edilən elmi baxışlarıdır. O, elmin səbri, yaxud da enerjisi, imkanları tükənəndə ədəbi düşüncəni elmi biçimdə ifadə etməyi bacarır. Bu mənada Kamal Abdullanın yaradıcılığı müstəqillik dövrü Azərbaycan elmi və ədəbi-ictimai fikrində yeni hadisədir. Qeyd olunan prinsiplərdən hər ikisində eyni səviyyədə, həm də sintez şəklində yüksək istedad nümayiş etdirmək hələ ki, hamıdan çox görkəmli yazıçı-alim Kamal Abdullaya müyəssər olmuşdur. Məhz Kamal Abdulla müasir Azərbaycanda alim təfəkkürlü yazıçı, yaxud da əksinə, yazıçı istedadına malik olan alim funksiyalarını yüksək səviyyədə nümayiş etdirir. O, ən yeni dövr Azərbaycan elmini ardıcıl olaraq yazıçı təfəkkürü ilə formalaşan ideyalar və tezislərlə zənginləşdirən bənzərsiz elm xadimidir. fikrimizcə, "Sirr içində Dədə Qorqud" formatındakı tədqiqatında Qorqudşünaslığın hüdudlarını aşaraq və cəlbedici elmi ideyalar irəli sürməsinin, maraqlı elmi nəticələrə gələ bilməsinin əsas səbəbi məsələnin qoyuluşundan tutmuş elmi həllinə qədərki bütün məqamlarda Kamal Abdullanın problemə alim-yazıçı, yaxud yazıçı-alim fəhmi ilə fərqli baxışla müdaxilə edə bilməsinin məntiqi yekunudur.

Bizə görə, Kamal Abdullanın mifdən yazıya qədərki dövrün tədqiqi və təqdimindəki yeniliyi də məlum arxeoloji materialların, yaxud etnoqrafik elementlərin təhlilinin sərhədlərini keçə bilməsi, daha doğrusu, məsələyə yaxşı mənada bir qədər də kənardan baxa bilməsinin nəticəsidir. Bu məqamda Kamal Abdullanın mifdən yazıya qədərki düşüncələri yazıçı-linqvist; folklorşünas-dilçi-yazıçı baxışlar sisteminin sintezindən yoğrulmuş düşüncələrinin məhsuludur. Hətta onun tədqiqatlarında cəmiyyətşünaslıqdan gələn fikirlər də özünə şahmat taxtasında olduğu kimi, uyğun yer tapa bilir. Heç şübhəsiz, Kamal Abdullanın cəmiyyətşünaslıq baxışları daha çox onun yazıçılığından doğur. Amma bu da aydın görünür ki, Kamal Abdullanın cəmiyyətşünaslıq baxışları sosioloji xarakter daşımır. O, bədii əsərlərində olduğu kimi, cəmiyyətə dair düşüncələrində də həyatın dərinliklərinə enmək, görünməyən qatlara işıq salmaq kimi vəzifələri bacarıqla həyata keçirir.

İndiki mərhələdə Kamal Abdullanın elmi fəaliyyətindəki ədəbiyyat faktoruna ən səciyyəvi və uğurlu nümunə sayıla bilən "Dilçiliyə səyahət" əsəri özünün xarakterinə görə Azərbaycan dilçilik elminin qeyri-adi əhvalatıdır. Müəllifin "dilçi olmayanlar üçün dilçilik" adlandırdığı bu maraqlı kitab təkcə yanaşma tərzi etibarilə yox, əhatə etdiyi dilçilik məkanının genişliyinə, elmi informasiyalarının yeniliyinə görə professional dilşünaslar üçün də əhəmiyyətli əsərdir. Bu, Azərbaycan dilçilik elminin tarixinə dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, fəlsəfə və bədii yaradıcılıq müstəvisində yaradılmış orijinal əsər kimi daxil ola biləcək dəyərli və sanballı elmi nümunədir. "Dilçiliyə səyahət" əsəri Kamal Abdullanın bütün yaradıcılıq yolu boyunca ardıcıl olaraq davam etdirdiyi müxtəlifliklərin harmoniyasının ümumiləşmiş yekunu olan qiymətli elmi əsəridir. Bu, müəllifin eyni məqsəd naminə ən müxtəlif elmi və bədii yaradıcılıq sahələrinə səyahət etmək səriştəsinin mükəmməl göstəricisidir. "Dilçi olmayanlar üçün dilçilik" əsəri ixtisasca dilçi olan Kamal Abdullanın dilşünaslıq aspektində yazılmış elmi-ədəbi səyahətnaməsidir. "Dilçiliyə səyahət" əsəri Azərbaycan dilçilik elminin ilk romanıdır. Azərbaycan dilçiliyində birinci dəfədir ki, elmi əsərdə həm də kamil bədii obrazlar yaradılmışdır. Kamal Abdullanın "Dilçiliyə səyahət" adlı elmi əsərindəki bədii təxəyyülün məhsulu olan Zalxa və Əhməd obrazları hekayə, yaxud povest personajları kimi yadda qalırlar. Əsərdə onlar müəllif tərəfindən ədəbi qəhrəmanlar kimi səciyyələndirilir: "Vaxt yetişdi. Bizim qəhrəmanlara qayıdaq. Onları az qala lap unutmuşduq. Zalxa və Əhməd "bəs" deyənəcən bir-birilə xeyli danışdılar. Onlar artıq susublar. Nəhayət (bu asan iş olmadı), Əhməd Zalxaya hər şeyi başa sala bilib. Zalxa da ona inanıb. İnanıb ki, Əhməd qayıdacaq. Hara, nə zaman, necə, nə ilə getsə də, hökmən qayıdacaq... Əhməd və Zalxa ilə birlikdə mətləbdən-mətləbə adlayıb, adadan-adaya üzdükcə bir-birimizə alışdıq, heç bilmədik vaxt necə keçdi.

Və nəhayət, adalar, yelkənli gəmi, Əhməd və Zalxa... Yəqin ki, oxucu məni obrazbazlıqda günahlandırmaz. Çünki hər xalqın, hər adamın olduğu kimi, hər kitabın da "öz dili" var və ya olmalıdır. Əhmədlə Zalxanın mənə çox köməyi dəydi. Onlar bu kitabın dilini, dilçi olmayanlar üçün (bəlkə həm də dilçilər üçün) daha görüntülü etdilər".

Bundan başqa, "Dilçiliyə səyahət" əsərində bir çox görkəmli alimlərin - Sokratın və Platonun, Artur Rembo və Mahmud Kaşğarinin, Məmmədağa Şirəliyev, Muxtar Hüseynzadə və Əbdüləzəl Dəmirçizadənin də elmi xidmətləri ilə yanaşı, bədii obraza xas cizgiləri də görünür.

Kamal Abdulla özü də "Dilçiliyə səyahət" əsərində yazdıqlarının "özünəməxsus şəkildə məlum və naməlum hissələrin qarışığından ibarət olduğunu" büruzə verməklə üslubundakı harmonik paralelizmi etiraf etməli olmuşdur. Bu keyfiyyət paralelliklərin harmoniyası, müxtəlifliklərin birliyi elmi əsərlərində olduğu kimi, Kamal Abdullanın bədii yaradıcılığı üçün də xarakterikdir. Tarazlıq - harmoniya haqqında aşağıdakı fikirləri onun elmi yaradıcılığında da, bədii əsərlərində də eyni səviyyədə nəzərə çarpır: "Bütün zamanların çox ədalətli və dəqiq bir qanunu var - tarazlıq. Bu tarazlıq qanunu demək olar ki, hər şeyi tənzim eləyir. Hər bir sənətkar öz yaradıcılığında bəzən sövqi-təbii bu tarazlığı gözləyir..."

Kamal Abdullanın bədii yaradıcılığı sirr içində həyatın orijinal vasitələrlə bədii yozumundan yoğrulmuşdur. Keçmiş sovet ədəbiyyatı üçün səciyyəvi olan tarixi nikbinlik və ideoloji ümumiləşdirmələr onun yaradıcılığı ilə qətiyyən uzlaşmır. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı çərçivəsində keçən əsrin altmışıncı illərindən başlayaraq böyük çətinliklərlə olsa da, genişlənməkdə olan tənqidi realizm o zamankı mövcud ədəbiyyat siyasətinin ideoloji buxovlarını yıxıb dağıtmış, insan və həyat üzərində köklənmiş təbii bir ədəbi prosesin yaranmasını və inkişaf etməsini şərtləndirmişdir. Postsovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında həmin ədəbi xətt ən müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf edərək yeni meyllərin formalaşmasına şərait yaratmışdır. Kamal Abdullanın bədii yaradıcılığı həyatın dərinliklərinə və qəribəliklərinə doğru hərəkatın milli ədəbiyyatdakı yeni imkanıdır. O, bədii əsərləri ilə sanki tam halda Azərbaycan ədəbiyyatının uzun illər yazıla bilməmiş, yarımçıq qalmış əlyazmalarını bütövləşdirmək, tamamlamaq vəzifəsini həyata keçirməkdədir. Mifdən, əlyazma mətnlərindən, dastan süjetlərindən, tarixilikdən müasirlik işığında yaradıcı istifadə, şərtilik və zaman bu yeni tipli ədəbiyyat üçün səciyyəvidir. Məşhur "Yarımçıq əlyazma" romanı yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatında həyatı tam, bütöv, dərin qatları ilə açan tamamlanmış bədii əsərdir. Bu qiymətli əsərlə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir tarixi mərhələ başlanır: Postmodernizm. Tərəddüd etmədən demək olar ki, Kamal Abdulla Azərbaycan postmodernizm ədəbiyyatının yaradıcısıdır. "Yarımçıq əlyazma" milli postmodernist ədəbiyyatın təməl şərtlərini əks etdirə biləcək əhəmiyyətli və bədii cəhətdən yetkin nümunəsidir. "Yarımçıq əlyazma" romanı mifə, tarixə və faktlara, həyata və insana vahid kontekstdə, yalnız fərqli rakursda yanaşmanın əlyazmasıdır. Bu, Dədə Qorqudun, yaxud Şah İsmayıl Xətainin deyil, geniş mənada Azərbaycanın yazıçı təxəyyülü ilə bütövləşdirilməsinin əlyazmasıdır. Bu cür yanaşma Kamal Abdullanın ədəbi prosesdəki yaxın və oxşar axınlardan fərqli üslubunun əlyazısı kimi nəzərə çarpır.

"Yarımçıq əlyazma" romanında postmodernizmə xas olan şərtilik əsasında keçmişlə müasirlik arasında mənəvi körpü yaradılır. Müəllifin zamanca Dədə Qorqud dövrü ilə Şah İsmayıl Xətai epoxasını üzvi surətdə əlaqələndirməsi və bütün bunları müasir həyatımıza xitab şəklində ifadə etməsi romanda milli-mənəvi bütövlük ideyasının öz əksini tapmasını şərtləndirir. "Yarımçıq əlyazma" romanı nəticə etibarilə Azərbaycan ruhunun bütövlüyünün tale yazısıdır. Bu, sanki "Yarımçıq əlyazma"da katiblik vəzifəsini həyata keçirən Oğuz başbiləni Qorqud Atanın yeni kitabıdır. Kamal Abdullanın dastandan tanıdığımız obrazları fərqli rakursda təqdim etməsi bir tərəfdən "Dədə Qorqud" dastanındakı gizlinlərin sirlərinin açılmasının roman formatında davam etdirilməsinin nəticəsidir. Digər tərəfdən isə yanaşmadakı fərqlər Oğuz elinin həyatına həm də bədii baxımdan yazıçı müdaxiləsinin ifadəsidir. Eyni tip yanaşmanı əsərdəki Şah İsmayıl Xətai obrazına münasibətdə də görmək mümkündür. "Yarımçıq əlyazma" romanı mifdəki, əlyazmadakı Qorqud Atadan cavan Qorquda, hökmdar Şah İsmayıldan onun davamçısı kimi yetişdirilən gənc İsmayıla və çağımıza ünvanlanmış ibrətamiz müraciətnamədir. Romanın mövzusu və qəhrəmanları Kamal Abdulla üçün bu əsərdə bədiiliklə elmiliyi daha incə məqamları ilə sintez etməyi önə çıxarmışdır. Kamal Abdulla romanında miflə tarixi, mifoloji obrazla tarixi şəxsiyyəti güclü yazıçı fəhmi ilə yanaşı, həm də mükəmməl tədqiqatçı səriştəsi ilə əlaqələndirmişdir. "Yarımçıq əlyazma" bədii düşüncənin romanı, alim təfəkkürünün salnaməsidir. Bu əsərlə Azərbaycan romanının daha bir forması: roman-əlyazma meydana çıxır, yəni əlyazmanın motivləri əsasında yazılan süjetin yozumundan yoğrulmuş roman yaranır. Fikrimizcə, "Yarımçıq əlyazma" romanı Kamal Abdullanın bədii yaradıcılığı ilə yanaşı, elmi fəaliyyətinə də bir yerdə, tam halda yekun vurur. "Yarımçıq əlyazma" Kamal Abdullanın sirr içindən alıb uzun bir dövr ərzində araşdırıb öyrəndiyi, yaxud bədii düşüncədə əks etdirdiyi çoxaspektli araşdırmalarının mühüm yekunudur.

Elmi, bədii, siyasi-fəlsəfi düşüncənin və yanaşmanın ifadəsi kimi meydana çıxan "Yarımçıq əlyazma" romanı geniş oxucu kütləsinə ünvanlansa da, əslində həm də oxucudan müəyyən hazırlıq səviyyəsi də tələb edir. Bu, elmyönlü bədii ədəbiyyatın, o cümlədən də bu sahədə xüsusi ədəbi istiqamət formalaşdırmış Kamal Abdullanın yaratdığı ədəbiyyatın xarakterindən, səviyyəsindən doğur və öz oxucusunu da müəyyən olunmuş səviyyəyə yüksəltməyə səfərbər edir.

Son illərdə meydana çıxmış "Parisin seçimi", "Sehirbazlar dərəsi", "Unutmağa kimsə yox" kimi nəsr əsərlərində mifoloji məqamlardan, folklor motivlərindən yaradıcı istifadə ilə bədii ideyanın təqdimi özünəməxsus yer tutur. Bütövlükdə Kamal Abdulla Azərbaycan ədəbiyyatında mifoloji motivli müasir romanın görkəmli yaradıcısıdır. Göründüyü kimi, yazıçının yaradıcılığında mif və müasirlik paralelizmi də həmişə hakim olmuşdur.

Çoxcəhətli yaradıcılıq fəaliyyətinə malik olan Kamal Abdullanın şeirləri kəmiyyət etibarilə onun yaradıcılığında az yer tutur. Amma müəllifin bədii əsərlərini lirizmin daim müşayiət etdiyini nəzərə alsaq, onda lirik parçaların Kamal Abdulla üçün əvvəla, təsadüfi olmadığı, ikincisi isə yaradıcılığının üzvi tərkib hissəsi olduğu qənaətinə gələ bilərik. Burası da görünür ki, Kamal Abdullanın şeirləri onun iri həcmli əsərlərini yazmaq üçün bir hazırlıq, yaxud məşq funksiyasını da yerinə yetirir. Kamal Abdullanın yaradıcılığı üçün xarakterik olan fəlsəfi kədər onun şeirlərində də əsas mahiyyəti ifadə edir. Bunlar zahirən konkret ovqatın ifadəsi kimi görünsələr də, sistem halında ümid dolu bir kədəri poetik baxımdan dolğun şəkildə mənalandıra bilirlər.

Ümidlərin göydə durna lələyi,

Kim dedi ki, simürğ quşu var imiş?

İtən ümid - ömrümüzün bəzəyi

İtən lələk göydən yağan qar imiş.

Arzuların dil açar yalvarar ki,

Əvvəl-axır bir oyuncaq ver bizə.

Olacağın olmağına nə var ki,

Bircə dənə "olmayacaq" ver bizə.

Səciyyəvi haldır ki, Kamal Abdullanın Nikolay Qumilyevdən, Anna Axmatovadan, Mixail Kuzmindən... etdiyi tərcümələrində də eyni ovqatın nəbzi döyünür. Bu mənada onun şeirləri ilə tərcümələri bir-birini tamamlayır. Sənətkarın bir çox esselərində də lirizm nəzərə çarpır. Hətta onun bəzi esseləri mənsur şeir təsiri bağışlayır. Bununla bərabər, Kamal Abdullanın esselərində elmilik notları da az deyildir. Bu esselərdən bəziləri resenziya xarakteri daşıyır. Esselərindəki görkəmli sənətkarlar İlyas Əfəndiyevin, Ənvər Məmmədxanlının yaradıcılığı, Anarın "Ağ liman", Əkrəm Əylislinin "Kür qırağının meşələri" əsərləri, Vaqif Səmədoğlunun və Vaqif Bayatlının şeirləri haqqında yazdıqları sanki təzə çıxmış kitablar haqqında təəssüratlarıdır.

Bədii nəsr və dramaturgiya Kamal Abdullanın yaradıcılığının qoşa qanadlarıdır. Onun nəsrində dramatizmin, dialoqun özünəməxsus funksiyaları vardır. Dramaturgiyasında isə nəsrvari təhkiyədən gələn əlamətləri də müşahidə etmək mümkündür. Dram əsərləri üçün səciyyəvi olan psixologizm bir çox məqamlarda onun dramaturji gedişlərinin ağırlığını, təkamülünü müəyyən edir. Naxçıvan Dövlət Universitetinin səhnəsində tamaşaya qoyulmuş və Türkiyə Cümhuriyyətinin Bayburt şəhərində keçirilmiş uluslararası Dədə Qorqud festivalında mükafata layiq görülmüş "Beyrəyin taleyi" əsərinin çoxplanlı kompozisiyasındakı tədrici dinamika nəsrvari əlamətlərin təzahürlərindəndir. Bundan başqa, Kamal Abdullanın dramaturgiyası da onun elmi əsərlərinə yaxındır. Doğrudur, hər hansı bir bədii əsərini səhnələşdirərək dram əsəri yazmadığı kimi, əsasən elmi əsərlərini də drama çevirməmişdir. Kamal Abdullanın dramları ayrı-ayrılıqda tam, müstəqil, bütöv əsərlərdir. Bununla belə, onun "Şah İsmayıl və yaxud hamı səni sevənlər burdadı", "Hərdən mənə mələk də deyirlər", "Simurq quşu", "Ruh", "Casus" və sair kimi dram əsərlərində də elmi fəaliyyəti zamanı araşdırdığı axtarışların, gəldiyi qənaətlərin əks-sədası eşidilməkdədir. Bu amil Kamal Abdullanın dramaturji qəhrəmanlarının fikir-ideya yetkinliyinə, müasirliyinə təkan verir. Buna görədir ki, dram əsərlərinin qəhrəmanları insan və zaman haqqında monoloqları, mühakimələri ilə yadda qalırlar. Təkcə müəllif kimi yox, şəxsiyyət-vətəndaş kimi Kamal Abdullanı ifadə edən rezonyor obrazları onu qəhrəmanları ilə birlikdə böyük səhnədə də təsəvvür etməyə imkan verir. Belə məqamlarda proobrazın səhnədən salona müraciəti alimin, yaxud intellektual düşüncəli bir ziyalının geniş auditoriyadakı davranışına bənzəyir.

AMEA-nın müxbir üzvü Kamal Abdulla elmi və bədii yaradıcılıqla təşkilatçılıq fəaliyyətini də bacarıqla əlaqələndirir. Görkəmli yazıçı-alimin Bakı Slavyan Universitetinin rektoru kimi məqsədyönlü fəaliyyəti ölkəmizdə ali məktəb quruculuğunun uğurlu nümunəsi sayılmağa layiqdir. O, Dissertasiya Şurasının sədri, Mədəniyyət fondunun, Dilçilik üzrə Əlaqələndirmə Şurasının rəhbəri kimi səmərəli və yorulmaz fəaliyyəti ilə də Azərbaycan elmi-pedaqoji fikrinin, milli ziyalılığın inkişafına ürəklə xidmət edir. Bədii yaradıcılıq, tədqiqatçılıq, elmi-ədəbi əlaqələr və təşkilatçılıq işi sahəsindəki ardıcıl və səmərəli fəaliyyəti ilə o, tərcümeyi-halındakı bütün paralelləri vahid meridianda qovuşdurur. Bunlar altmış illik ömrün şərəfli və mənalı hesabatıdır. Təbrik edirəm! Daha böyük uğurlar arzulayıram!

İsa HƏBİBBƏYLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 3 dekabr.- S.4.