Dante mozaikası

Dante Aligyeri İtaliya

1265 -1321

Ravennanın San-Piero - Maccore kilsəsindəki mərmər sərdabələrdən birində uyuyan Dante Aligyerinin vəfatından yeddi əsrə yaxın bir vaxt keçməsinə baxmayaraq, onun təkrarolunmaz yaradıcılığı dünya bədii fikrinin mənəvi dəyərlərindən biri kimi qalmaqdadır. "İlahi komediya"nın bəşər mədəniyyəti tarixində yüksək göstəricilərdən biri olması nə qədər danılmaz həqiqətdirsə, xristian-katolik məfkurəsinin məhsulu sayılan və ümumilikdə, dünya ədəbiyyatının şah əsərlərindən biri olan bu poemanın Məhəmməd peyğəmbərin (ə) meracı əsasında qələmə alınması faktı bir o qədər müəmmalı və heyrətamizdir. Bu problem bir əsrə yaxın vaxt ərzində "çaylar qədər mürəkkəb" aparsa da Avropa alimləri tərəfindən tam şəkildə həll edilməmiş qalaraq, nəhayət, son illərdə dünya dantoloqlarının bütün mümkün "tərəddüdlərinə" baxmayaraq, "müəyyən korrektivlər" çərçivəsində danılmaz fakt kimi qəbul edilmişdir. Düşünürük ki, bu problem, məsələnin qoyuluşunda maraqlı olan islam ilahiyyat alimləri və italyanşünasları tərəfindən də əsaslı şəkildə araşdırılmalıdır. (Bu mövzuya həsr olunmuş informativ xarakterli bir məqalə ilə məlumat verməyi nəzərdə tuturuq).

Dantenin 26 yaşında qələmə aldığı "Yeni həyat" əsəri onun ilk uşaqlıq məhəbbəti olan , 1290-cı ildə 25 yaşında vəfat etmiş Beatriçe Portinariyə həsr olunmuşdur. "Yeni həyat" şairin 1283 - 1290-cı illərdə yazdığı, konkret süjetlər üzrə yerləşdirilmiş, avtobioqrafık və falsəfi-estetik şərhlərlə təqdim olunan şeirlər toplusundan ibarətdir. Avropa ədəbiyyatı tarixində ilk lirik avtobioqrafiya sayılan bu romantik povestin nisbətən erkən yazılmış şeir hissələri, "yeni şirin üslub" (dolce stil nuovo) lirikasının ən yaxşı nümunələrini təşkil etməklə, bir qədər gec qələmə alınanları, məsələn, Beatriçenin ölümünə həsr olunmuş parçalar artıq "İlahi komediya"nın üslubunu xatırladır.

"Yeni həyat" mürəkkəb əsərdir. Burada Dante sevgi ilə ölümün üz-üzə gəlməsini, onların insan qəlbinə olan təsirini göstərərək ayrılıqda götürülmüş bir fərdin həyatına qeyri-adi, bəşəri məna verir. Bunu əsərin adından da görmək olar. Latın dilindəki "nova" sözü (italyanca "nuova") təkcə "yeni" deyil, həmçinin "qeyri-adi" deməkdir. Povestin qəhrəmanı da Beatriçe ilə ilk görüşündən sonra məhz belə bir həyata, - yeni, qeyri-adi həyata qədəm qoyur.

Əsərin məzmunu kimi, forması da (prozometriya) mürəkkəbdir. Bu forma Qərb ədəbiyyatında Dantedən əvvəl də mövçud olmuşdur. Son dövrlər Roma şairi Boetsinin "fəlsəfənin təsəllisi" risaləsi, fransız cəngavər romanı "Okassen və Nikolett", provansal poeziyası topluları və s. kimi bədii nümunələr bu formada yazılmışdır. Ancaq, "Yeni həyat"da tam dolğunluğu və özünəməxsus lirizmi ilə təsvir olunan həyat psixologiyası, sevgi və ölümün insan qəlbinə təsiri problemi bu formanın daxilində sarsılmaz vəhdət təşkil edir.

Həmçinin, qeyd etmək lazımdır ki, intonasiyanın fərdi şəkildə təsirli olmasını təlqin edən müasir poetik tələblərdən fərqli olaraq, orta əsr şairləri belə hesab edirdilər ki, poetik universallıq yalnız simvolik ümumiləşdirmələr vasitəsilə əldə oluna bilər, - özü də təkcə simvolu yaratmaqla yox, həm də onu şərh etməklə.

Bu əsər, eyni zamanda, gələcək bəşəri bir poemanın müəllifındən, onun mücərrəd düşünmək imkanlarından və sərrast təhlil qabiliyyətindən də xəbər verir. Dantenin poetik məharəti - yığcam və səlis üslubda, cüzi vasitələrlə son dərəcə qabarıq və yaddaqalan surətlər yaratmaq bacarığındadir.

"Qoy, o eşq yolunu…" soneti sentimental - psixoloji xarakter daşıyır. "Qəlbimin hüznündən…" kantsonası isə xoral ağı formasında yazılmışdır. Hər iki şeir nümunəsinə özünəməxsus mürəkkəb qafiyələr sistemi xasdır. Dantenin özü və italyan dili haqqında söylədiyi fikirlər onun üç kantsonasına (nəğməsinə) yazdığı müfəssəl şərhlərdən ibarət olan, yarımçıq qalmış "Ziyafət" (1303-1306) əsərindən götürülmüşdür. "florensiyalı dosta" adlı məktubu isə onu bir şəxsiyyət kimi xarakterizə edən maraqlı tarixi sənəddir. Məktub latın dilində, sadə epistolyar janrda yazılmışdır. (1315-ci ilin amnistiyasına görə, florensiyadan sürgün olunmuş Dante vətəninə qayıtmaq üçün alçaldıcı şərtlərlə razılaşmalı idi. O, cərimə ödəməli, kətan köynəkdə, başında kağız qalpaq, əlindəki yanılı şamla şəhərdən keçərək həmvətənləri qarşısında "günahlarını" boynuna almalı idi. Məktub Dantenin qayını Monetto Donatiyə unvanlanıb).

"Ədəbiyyat qəzeti"nin oxucularına təqdim olunan parçalar şairin yubiley külliyyatından götürulmüşdür (Dante Aligyeri. Külliyyatı, Leypsiq - 1921).

Tərcüməçi

Yeni həyat

1. Yaddaş kitabımın1 o yerində ki, ona qədər çox az şeyi oxumaq mümkündü, belə bir başlıq var: incipit Vita Nova2. Bu başlıq altında yazılmış sözlər3 var ki, mən onları, - əgər hamısını olmasa da, hec olmasa onların mənasını, - bu kitabçada təqdim etmək istərdim.

2. Mən anadan olandan sonra işığın səması4, bir növ özünün daimi fırlanmasında5, artıq doqquz dəfə6 başlanğıc nöqtəsinə qayıtmışdı ki, ruhumun müşərrəf xanımı ilk dəfə olaraq gözlərim önündə canlandı; çoxları da onu Beatriçe7 deyə çağırmağa başladılar, bilməyərək ki, onu elə belə də çağırmaq lazımdır. O, bu həyatda artıq bir o qədər yaşamışdı ki, bu müddət ərzində ulduzlu səma dərəcənin on ikidə biri qədər şərqə tərəf hərəkət etmişdi8 belə ki, o doqquz yaşının əvvəlində mənim gozlərim önünə gəlmişdi, mən isə onu demək olar ki, doqquz yaşımın sonunda görmüşdüm. O, son dərəcə nəcib al-qırmızı rəngli, təvazökar və ləyaqətli bir geyimdə gözlərim önündə canlanmışdı, kəmərlənməsi də, bəzəkləri də elə bir tərzdə idi ki, həddən ziyadə gənc yaşına uyğun gəlirdi. Bu yerdə, - doğru sözümdür, - qəlbimin ən məhrəm bucağında qərar tutmuş həyat ruhu elə şiddətlə titrəməyə başladı ki, ən zərif damarlarda belə özünü qorxunc tərzdə büruzə verdi və titrəyərək bu sözləri dedi: "Ecce Deus fortior me, qui veniens dominabitur mihi"9. Bu yerdə, hissiyyat ruhlarının öz qavrayışlarını apardığı yuxarı tərəfdə qərar tutmuş heyvani ruh son dərəcə heyrətlənməyə başladı və ilk növbədə görmə ruhlarına müraciətlə bu sözləri dedi: "Apparuit iam beatitudine vestra"10. Bu yerdə, bizim qidalanmamızın baş verdiyi bir tərəfdə qərar tutmuş təbii ruh ağlamağa başladı və ağlaya-ağlaya bu sözləri dedi: "Heu miser, quia frequenter impeditus ero deinceps!"11 Deməliyəm ki, o vaxtdan ta indiyədək sevgi qəlbimə hakim kəsildi və təxəyyülümün ona bəxş etdiyi ləyaqətlərə görə mənim üzərimdə o dərəcədə əmniyyət və hakimiyyət əldə etməyə başladı ki, mən onun bütün istəklərinə tam şəkildə riayət etmək məcburiyyətində qaldım. O, çox vaxt mənə əmr edərdi ki, bu gənc mələyi görməkdən ötrü səylərə gatılım: ona görə də uşaqlıq çağlarımda tez-tez onu axtararaq gəzib-dolaşardım və görərdim ki, onun yüksək nəcabətə və tərifə layiq davranışı var, belə ki, həqiqətən də, onun barəsində şair Homerin sözlərilə demək olardı: "O, ötəri bir insanın deyil, Tanrının qızına bənzəyirdi". Və baxmayaraq ki, onun daima mənimlə olan surəti mənə hakim kəsilməkdən ötrü eşqin cəsarətinə çevrilərdi, bununla belə, alicənab ləyaqəti o dərəcədə idi ki, bircə dəfə də olsun izn vermədi ki, ağılın etibarlı məsləhəti olmadan sevgi mənə hökm etsin, - o yerdə ki, belə məsləhətləri dinləmək heç də faydasız deyildi. Və belə ki, bu dərəcədə gənc yaşın hissləri və hərəkətləri üzərində dayanmaq bir qədər ağlasığmaz görünə bilər, mən bu mövzudan uzaqlaşıram və bunların haradan yaranması nümunəsində anlaşılması mümkün olan bir çox şeylərin üstündən keçərək o sözlərin üstünə gəlirəm ki, onlar yaddaş kitabımın sonrakı başlıqlarında həkk olunmuşdur.

3. Bir o qədər gün keçəndən sonra ki, bu yüksək nəcabət sahibəsinin yuxarıda təsvir olunan gəlişinin düz doqquz ili tamamlanırdı, həmin günlərdən sonuncusunda elə oldu ki, bu ecazkar xanım ağ-bəyaz libasda, yaşda özündən böyük iki nəcib xanımın arasında yenidən gözlərim önündə canlandı və küçədən keçərkən o, baxışlarını mənim həyəcan içərisində qərar tutduğum tərəfə yönəltdi və bu gün əbədi əsrlərdə mükafatını almış həmin o qeyri-adi nəzakətinə görə, o, mənimlə elə xeyirxahlıqla salamlaşdı ki, düşündüm, sanki ən ülvi səadətin zirvəsindəyəm. Onun son dərəcə şirin salamının mənə çatdığı saat həmin günün düz saat doqquzu idi və belə ki, onun sözləri mənim qulaqlarıma yetişməkdən ötrü birinci dəfə idi səslənirdi, mən elə bir zəriflik duydum ki, elə bil məst olmuş kimi, insanları tərk edərək, otağımın tənha bir guşəsinə çəkilib, bu yüksək nəzakət sahibəsi barədə düşüncələrə qapıldım...

5. Bir gün bu yüksək nəcabət sahibəsi, şərafət məlikəsinə alqışlar söylənən yerdə əyləşmişdi, mən də orada elə bir tərəfdə idim ki, oradan öz səadətimi görə bilirdim: bizim aramızda isə düz xətt boyunca, çox xoş görkəmli, nəcib bir xanım əyləşmişdi və o, görünür, baxışlarımın ona tuşlandığını güman edərək, tez-tez heyrətlə mənə nəzər salırdı; bu səbəbdən bir çoxları onun necə baxdığını görmüşdülər və bu, onların yaddaşına o dərəcədə həkk olunmuşdu ki, mən oranı tərk edəndə eşidirdim ki, ardımca deyirlər: "Gör, bir o xanım bu insanın varlığını necə də sarsıdır". Və onun adını çəkəndə, mən anladım ki, söhbət yüksək nəcabət sahibəsı Beatriçedən başlayaraq, mənim gözlərim önündə qurtaran düz xəttin ortasında əyləşmiş həmin o xanımdan gedir. Onda mən, əmin olanda ki, həmin gün baxışlarım sirrimin üstünü açmamışdır, bir qədər təskinlik tapdım. Və dərhal fikirləşdim ki, həqiqəti gizlətmək xatirinə bu alicənab xanımdan bir örtük kimi istifadə edim və az bir müddət ərzində buna o dərəcədə nail oldum ki, haqqımda danışanların çoxuna elə gəlirdi sirrimə bələddirlər. Bir neçə illər və aylar mən bu xanımla pərdələndim və başqalarını daha da inandırmaqdan ötrü, ona bir neçə cızmaqara şeir də qoşdum ki, onları təqdim etmək fıkrində deyiləm, sözsüz ona görə ki, burada söhbət ancaq yüksək nəcabət sahibəsi Beatriçedən getməlidir; bü səbəbdən də, onların hamısını kənara qoyaraq təqdim etməkdən ötrü bəzi şeyləri saxlayacağam ki, zənnimcə, onun tərifinə layiq olacaq.

7. İş elə gətirdi ki, bu qədər yaxt ərzində könül eşqimi onunla pərdələdiyim xanım yuxarıda adı çəkilən şəhərdən gedərək, uzaq bir ölkəyə yollanmalı oldu; buna görə də mən belə gözəl arxanı itirdiyimdən xeyli məyus olaraq, qabaqlar təsəvvür edə biləcəyimdən də artıq bir dərəcədə kədərlənirdim. Və düşünəndə ki, əgər onun buraları tərk etməsindən kifayət qədər nisgilli bir söhbət açmasam, adamlar yalanımı tezliklə hiss edəcəklər, qəmli bir şikayət soneti qoşmağı qərara aldım; onu təqdim edirəm, belə ki, mənim xanımım bu sonetdəki bəzi sözlərin birbaşa səbəbkarı olmuşdur, - bu da deyilənləri başa düşən hər bir kəs üçün aydın olmalıdır: onda mən həmin bu soneti qoşdum. O bu sözlərlə başlayır: "Qoy, o eşq yolunu..."

Qoy, o eşq yolunu tutub gedənlər

Baxıb desinlər:

"Mənim dərdim kimi ağır dərd varmı?"

Sonra dinləməkçün lütf eyləsinlər,

Və söyləsinlər:

"Bir yaralı qəlbə min dərd sığarmı?"

Tale çəkməmişdi qarşımda sipər,

Bilməzdim kədər,

Deyirdim, ürək də qəmlə dolarmı ?

Eşitdim, arxamca çox söylədilər:

"İlahi, məgər,

Bir bağa min bahar qismət olarmı?"

İndi yoxa çıxmış o şövqlü aləm,

Onda ki, sevgiydi ömrün bəhəri;

Ötən illəri

Bir də sınamağa cürət etmirəm.

İndi o kəs tək ki, kasıb günləri

Namusla yaşayır, - qəlbində ələm;

Üzdə gülürəm,

İçimdə - göz yaşı, tale kədəri.

31. Gözlərim bir xeyli müddət yaşlı qaldıqdan və o dərəcədə taqətdən düşəndən sonra ki, artıq, hüznümə son qoya bilmirdi, düşündüm ki, ona bir neçə kədərli sözlə son qoymağa cəhd edim; ona görə də bir kantsona qoşmağı qərara aldım ki, orada kədərimə qapılaraq o kəsin barəsində söz açmış olum ki, bu dərəcədə böyük bir dərd onun uçbatından qəlbimi parçalamışdır və mən həmin kantsonanı başladım ki, onun əvvəlində bu şözlər gəlir: "Qəlbimin hüznündən usanıb gözlər..." Və bu kantsona sona çatanda o, dul bir qadın kimi tənha görünsün deyə, mən onu hələ qoşmazdan əvvəl hissələrə böləcəyəm və bundan sonra da eynilə belə edəcəyəm.

Mən deyirəm ki, bu talesiz kantsona üç hissədən ibarətdir: birincisi girişdir; ikincidə mən xanım barəsində düşünürəm; üçüncüdə kədər içərisində kantsonanın özünə müraciət edirəm. İkinci hissə belə başlayır; "Odur, Beatriçe ..." Üçüncü isə belə: "Sən, ey qəmli nəğməm... "Birinci hissə özü üç yerə bölünür: birincidə onu deyirəm ki, məni danışmağa vadar edən nədir; ikincidə kimə söz demək istədiyimi deyirəm; üçüncüdə isə kimin barəsində danışmaq istədiyimi söyləyirəm. İkinci belə başlayır: "Bir vaxt, yadımdadır..." üçüncü: "Səslənər, gözümdən..."; Sonra deyəndə ki; "Odur Beatriçe..." - mən onun barəsində düşünürəm; buna mən iki hissə ayırıram: əvvəlcə səbəbini açıqlayıram ki, onu nəyə görə bizdən almışlar; sonra onu deyirəm ki, onun getməsinə başqaları necə ağlayırlar, - bu hissə belə başlayır: "Tərk edib füsunkar gözəl cismini ..." Bu hissə üç yerə bölünür; birincidə onu deyirəm ki, kimlər ona ağlamir; ikincidə deyirəm kimlər ona ağlayır, üçüncüdə isə öz vəziyyətimdən söhbət açıram. İkinci belə başlayır; "Ağlaya da bilməz heç kədərini..." Üçüncüsü isə belə: "Həyəcan ahları..." Daha sonra deyəndə ki, "Sən, ey qəmli nəğməm", mən bu kantsonaya müraciətlə ona nişan verirəm ki, o hansı xanımların yanına gedib, onlarla qalmalıdır:

Qəlbimin hüznündən usanıb gözlər

Qan ağlar bu dərdi çəkəndən bəri.

Məğlub qismətindən xəbər verərək.

Könül də bir qədər ovunmaq istər.

Ölüm tək sinəmə çökmüş kədəri,

İçimdə ahlara qərq edim gərək.

Bir vaxt, yadımdadır, qəlbən sevərək

Xanımı vəsf etdim ömrü baharkən;

İndi, siz, ey qızlar, siz, ey xanımlar,

Sizə ünvanlanmış bax bu misralar. -

Səslənər, göz yaşım seltək axarkən,

Onun şəninədir bu yazdıqlarım;

Onun ki, göylərə uçdu vəfası,

Qəlbimin ahıdır indi sədası.

***

Odur, Beatriçe, sonsuz baharda,

Mələklər bəzəmiş, bax, dövrəsini,

Orda, göylərdədir pak ülviyyəti.

Əcəl yetişmədi boranda, qarda,

Günəş də vurmadı gül çöhrəsini.

Onu bizdən aldı doğru niyyəti,

Nəcib duyğuları, səmimiyyəti.

Ruhu ucalırkən bir işıq kimi,

Tanrı heyran qalıb öz övladına.

Sevərək, lütf edib istedadına,

Aldı dərgahına yaraşıq kimi.

İnanıb eşqinə, etiqadına;

Çünki anlayardı kədərli günlər

Yüksək nəcabətə layiq deyillər.

***

Tərk edib füsunkar, gözəl cismini,

Mərhəmətlə dolu uca varlığı.

Sevildi şərəflə layiq məkanda.

Kim ona ağlamır, çəkmir fikrini

O kəsin daş qəlbi, riyakarlığı,

Səxavət bəxş etməz heç bir zamanda.

Ülvi niyyətlərdən uzaq insan da

Anlamaz hüsnünü ellər yarının.

Beləsi dərk etməz öz qədərini,

Ağlaya da bilməz heç kədərini;

Həsrətin, ölümün, göz yaşlarının,

Dərd çəkən insandan sor xəbərini;

Ondan ki, bir zaman görüb, bilibdir,

O necə gəlibdir, necə gedibdir.

***

Həyəcan ahları sarıb ömrümü,

O mələk surəti enib ruhuma.

Titrədir qəlbimin hər ahəngini:

Artıq, düşündükcə, hər gün ölümü.

Şirin bir cazibə çöküb duyğuma,

Dəyişir çöhrəmin dərhal rəngini.

Ancaq gözlədikcə əcəl zəngini,

Dərdlər hücum çəkir yenə hər yandan.

Sonsuz iztirabdan sınır varlığım,

Sarsılır iradəm, fədakarlığım,

Utanıb qaçıram mən insanlardan,

Sonra göz yaşıyla o axtardığım

Görünür xəyal tək, - "Nədən, getdin sən?"

Soruram, - cavabı gəlir göylərdən.

***

Dərddən gözü yaşlı, ahdan kədərli,

Ürək parça-parça, harda varamsa.

Sitəmim dinləyən yanar halıma:

Olsa da bir zaman ömrüm təpərli.

Eşqimi göylərdə axtarıramsa,

Sözlər acizdir ki, yetsin dadıma.

Bəs, nədən, xanımlar, indi adıma

Güvənə bilmirəm deyim kiməm mən.

Çünki viran qoymuş tale ömrümü,

Bağçamda qurutmuş solmaz gülümü.

Hər ötən söyləyir: "Gen gəzim səndən",

Görəndə bu tutqun, qara üzümü.

Tək o xanım bilir sonumu, fəqət,

Mən ondan umuram yalnız mərhəmət.

***

Sən, ey qəmli nəğməm, get həzin-həzin;

Dolaş sorağında bu xanımların.

Kimə ki, sənin o şux bacıların

Sevinclər bəxş etmiş qəlbdə qalası;

Sənsə, ey kədərin nakam balası,

Həsrətlə yanına üz tut onların.

***

Dante özü haqqında

"Ziyafət" - I risalə, III fəsil

...Romanın füsunkar və şan-şöhrətli bacısı olan florensiyanın vətəndaşları məni öz şirin yuvamdan qovmağa qərar verdikdən sonra (orada ki, mən doğulmuşam və həyat yolumun zirvəsinə yetişənə qədər pərvəriş tapmışam və orada ki, - onunla yaxşılıqla barışdıqdan sonra, - yorğun ruhuma dinclik verərək, mənə ayrılmış möhləti başa vurmağı səmim-qəlbdən arzu edirəm), mən bir yadelli tək, az qala dilənçi kimi, taleyinin mənə vurduğu yaranı, - təqsiri dəfələrlə və haqsız olaraq mən yaralının boynuna atılan yaramı iradəmə rəğmən göstərərək, doğma dilimizin sirayət etdiyi bütün tərəfləri gəzib-dolaşmışam. Mən, həqiqətən də, miskin kasıbçılığın əsdirdiyi sərt küləklərin müxtəlif limanlara, mənsəb və sahillərə gətirib çıxardığı yelkənsiz və sükansız bir qayıq idim və mən çoxlarına nifrətə layiq birisi kimi görünürdüm, onlar, bəlkə də, eşitdikləri hansısa şaiyə səbəbindən məni başqa cür təsəvvür edirdilər və onların nəzərlərində mənim nəinki şəxsiyyətim alçalır, hətta hər bir əsərim belə qiymətdən düşürdü, - istər artıq yazmış olduğum, istərsə də yazacağım...

İtalyan dili haqqında

"Ziyafət" - I risalə, IX-X fəsil

...Beləliklə, əsas məqsədimizə qayıdaraq mən israr edirəm ki, açıq-aydın göründüyü kimi, latın dili yalnız bəzilərinə öz iltifatını göstərə biləcəyi halda, xalq dili həqiqətən də çoxlarına xidmət edəcəkdir....

...bütün bəraətimin qayda-qanunu tələb edir göstərim ki, məni buna təhrik edən ana dilimizə bəslədiyim təbii məhəbbətim olmuşdur, - bu da mənim rəhbər tutduğum üçüncü və sonuncu səbəbdir. Mən israr edirəm ki, təbii məhəbbət sevənləri ilk növbədə üç şeyə təhrik edir. Birincisi, seviləni ucaltmağa; digəri onu qısqanmağa; üçüncüsü isə onu müdafiə etməyə, - hamı da görə bilər ki, həmişə elə belə də olur. Bu üç şey məni məhz ana dilimizi seçməyə məcbur etdi ki, mən onu təbiətən də, özgə səbəblərdən də sevirəm və sevmişəm...

... Mən onu, həmçinin, bir çox ittihamçılarından da müdafiə etməli oldum ki, onlar ona nifrət edərək başqa dillərin, ilk növbədə "Os"12 dilinin tərifində qalmayaraq - və sözsüz ki, son dərəcə yanılaraq, - buyururlar ki, o bizim dilimizdən daha gözəl, daha yaxşıdır. Xalq dili "Si"13nin ən ali məziyyətləri həmin bu şərhlərdən məlum olacaqdır. Onun bu imkanları, - elə latın dilinin özündə olduğu kimi, - ən yüksək və qeyri-adi anlayışları münasib formada, kifayət edəcək qədər və zərif şəkildə ifadə etmək qabiliyyəti, qafiyə tələb edən əsərlərdəki təsadüfi bəzəklərlə, yəni qafiyə, vəzn və nizamlı ölçülərlə əlaqədar olduğundan, özünü lazımi səviyyədə göstərə bilmirdi; eynilə necə ki, hər hansı bir qadının bəzəklərinin və libaslarının gözəlliyi onun özündən artıq heyrət doğuranda, əsl gözəlliyi göstərmək qeyri-mümkün olur; qoy qadın barəsində həqiqi fıkir söyləmək istəyən hər bir kəs, ona hər cür təsadüfi bəzəklərindən kənar ikən öz təbii gözəlliyi ilə təklikdə qalanda baxsın. Bizim bu şərh də belə olacaq - orada hecanın rəvanlığı, quruluşların özünəməxsusluğu və onun tərkib hissəsi olan zərif deyimlər üzə çıxacaqdır və bütün bunlar, - kim diqqətlə baxarsa, görə bilər, - ən şirin və füsunkar gözəlliklə dolu olacaq. Və belə ki, ittihamçının qüsurunu və məkrini açıqlamaq niyyəti ən ali dərəcədə tərifəlayiqdir, ərz edim ki, İtaliya ləhcəsini ittiham edənləri rüsvay etmək məqsədi ilə onu da deyəcəyəm ki, onları buna təhrik edənlər nədir və bu məxsusi fəsildə bu barədə söhbət açacağam ki, həqarətləri bundan da artıq faş olsun...

Doqquzuncu məktub

Florensiyalı dosta

1. Sizin, layiqli ehtiram və minnətdarlıq hissi ilə qarşıladığım məktublarınızı diqqətlə nəzərdən keçirərkən, könül xoşluğu ilə anladım ki, vətənə qayıtmağım üçün necə səy göstərir və can yandırırsınız və mən özümü sizə bir o qədər borclu hiss etdim, nə qədər ki, sürgün olunmuş birisi nadir hallarda özünə dost tapa bilir. Ancaq bu cavab məktubu bəzi insanların cəsarətsizliyinin görmək istədiyi kimi olmazsa, son fıkrə gəlməzdən öncə, bu məsələnin sizin məsləhətlərınizin nəzarəti altında olmasını lütfən rica edərdim.

2. Beləliklə... bir çox dostların məktublarına minnətdarən, sürgün olunmuşların əfv edilməsi barədə bu yaxınlarda florensiyada çıxmış dekret haqqında mənə bunlar məlum olmuşdur: əgər mən müəyyən miqdarda pul ödəməyə və rüsvayçı mərasimə razılıq verərəmsə, həm əfv oluna, həm də vətənimə dönə bilərəm. Düzünə qalsa, ata, bunların ikisi də gülünc və kifayət qədər düşünülməmiş məsələdir; mən "kifayət qədər düşünülməmiş" deyəndə, mənə bu xəbəri çatdıranları nəzərdə tuturam, sizin ehtiyatlı və ehmallı tərtib edilmiş məktublarınızda isə buna bənzər heç bir şey yoxdur,

3. Deməli, budurmu təqribən on beş illik sürgünün məşəqqətlərindən sonra vətəninə qayıtmaq üçün Dante Aligyeriyə təklif olunan mərhəmətli şərtlər? Bunamı layiqdir mənim hər bir kəsə məlum olan günahsızlığım?

Elmlərə sərf olunmuş cidd-cəhdlərin, aramsız səylərin mükafatı bundanmı ibarətdir? Qoy fəlsəfə ilə qohumlaşmış bir insanın qəlbi o dərəcədə alçalmasın ki, o, Çolo14 və digər rəzil yaramazlar tək, sanki quldurmuş deyə, bağışlanmağı xatirinə öz rüsvayçılığına razılıq versin! Qoy ədaləti müdafiə edirkən, haqsızlıga düçar olan insan, haqsızlıq törədənlərə, sanki xeyriyyəçilərə lütf edirmiş kimi, öz pulunu halal bilməsin.

4. Yox, ata, vətənə aparan yol bu deyil; ancaq, əvvəl siz, sonra isə digərləri Dantenin şöhrətinə və şərəfinə xələl gətirə bilməyəcək özgə bir yol taparsınızsa, mən düşünmədən, ona qədəm basaram. Yox, əgər bu yollardan heç biri florensiyaya aparmırsa, deməli mən də heç yaxt florensiyaya ayaq basan deyiləm. Nə etməli? Məgər mən özgə bir yerdə günəşi və ulduzlari seyr etməkdən zövq ala bilmərəmmi? Məgər mən əvvəlcə alçaldılmış, ondan da artıq, florensiya camaatı qarşısında rüsvay edilmiş birisi kimi şəhərimə qayıtmasam, istənilən başqa bir səma altında ən şirin həqiqətlər barəsində fikrə dala bilmərəmmi? Və əlbəttə ki, bir parça çörəyə də möhtac qalmayacağam.

1. Orta əsrlər poeziyasında çox işlənən metaforalardan biridir.

2. Yeni həyat başlanır (latınca).

3. "Sözlər" ifadəsini hər yerdə şeirlər mənasında başa düşmək lazımdır.

4-5. Günəşin səması nəzərdə tutulur; Dantenin günəş sistemi haqqındakı təsəvvürləri, bütün orta əsr alimlərində olduğu kimi, Ptolomeyə əsaslanırdı.

6.Orta əsrlərdə yayılmış rəqəmlər simvolikası "Yeni həyat" üçün də, "İlahi komediya" üçün də səciyyəvidir; "Doqquz" Beatriçenin rəqəmidir.

7. Beatriçe - "səadətbəxş" deməkdir.

8.Ulduzlu səma yüz ildə 1 dərəcə qərbdən şərqə doğru yerini dəyişir; 1/12 dərəcə = 8 il 4 aya.

9. Budur, məndən güclü olan Allah ki, gələrək mənə hökm edəcəkdir (latınca).

10. Artıq səadətiniz zahir olur (latınca).

11. Yazıqlar mənə, çünki bundan sonra tez-tez maneələrə rast gələcəyəm (latınca).

12. Provans dili nəzərdə tutulur ("Os", yəni "Hə").

13. İtalyan dili - ("Si", yəni "Hə").

14.Çolo delyi Abati - o vaxtlar məşhur olmuş soyğunçu və qatil.

(Əsərdəki şərhi tələb olunan digər çoxlu sayda fəlsəfi-alleqorik və s. ifadələrin açıqlanmasını ixtisara salmağı məqsədəuyğun bildik. - C.C.)

İtalyan və latın dillərindən tərcümə edəni: Cəmşid CƏMŞİDOV

Cəmşid Şamil oğlu Cəmşidov. 1953-cü ildə anadan olub. Latın və italyan dillərindən tərcümə edir. Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxuyarkən, həmçinin AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda çalışdığı illərdə fars dili ilə yanaşı tanınmış albanşünas, tarix elmləri doktoru Z.Yampolskinin rəhbərliyi altında uzun müddət latın dili üzrə ixtisaslaşıb. Daha sonra Azərbaycan Dillər Universiteti nəzdindəki xarici dil kurslarının fars, Moskva Mərkəzi Dövlət Xarici dil kurslarının italyan və ispan dili şöbələrini eksternlə bitirib. Bir neçə Şərq və Qərb dillərini bilir. 1981-ci ildən başlayaraq uzun müddət məsul dövlət qurumlarında xidmət edib. Müxtəlif illərdə italyan və fars dilləri üzrə tam həcmdə dövlət attestasiyalarından keçib.

1977-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çap olunmuş ilk tərcüməsi (A.Moravia "Oğrular kilsədə" novellası) italyancadan Azərbaycan dilinə çevrilmiş ilk bədii əsərdir. İtalyan yazıçılarından C.Bokkaççonun "Dekameron" əsərini, C.Verqanın, - L.Pirandello, A.Moravia, D.Buttsati, İ.Kalvino, T.Querra və başqalarının bir çox hekayə və novellalarını, Şimal intibahının görkəmli nümayəndəsi, holland yazıçısı Rotterdamlı Deziderius Erazmusun "Axmaqlığın tərifi" satirasını, Qədim Roma şairi P.O.Nazonun, italyan şairlərindən D.Aligyerinin, F.Petrarkanın, L.Merkantini və E.Montaleninin şeir və poemalarından nümunələri dilimizə çevirib. Uç tərcümə kitabının, Azərbaycan-İtaliya ədəbi əlaqələrinə dair bir sıra elmi məqalənin müəllifidir. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikası fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasında fakültə rəisi vəzifəsində çalışır.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 2 iyul.- S.5.