Elin əziz günləri
Dünya xalqları təqvimində
Ay ili və Gün ili hesablamaları vardır. Ay ili daha qədim
sayılır. Bizim eramızdan əvvəl dördüncü
minillikdə yarandığı təxmin olunan Misir təqvimini
müasir Avropanın Günəş təqvimlərinin
proobrazı hesab edirlər. Zaman keçdikcə, elmi
hesablamalar dərinləşmiş, təqvimlərin tərtibi
dəqiqləşdirilmiş, Ay ili təqvimləri ilə
Günəş ili təqvimləri arasındakı fərqlər
öyrənilmiş, lazım gələn müqayisələr
üçün xüsusi cədvəllər
hazırlanmışdır.
Planetlərin hərəkət
qanunauyğunluğuna görə gecə ilə gündüz
ildə iki dəfə bərabərləşir. Bunun biri
yazın əvvəlinə, o biri payız fəslinin
sonlarına düşür. Mart ayına düşən gecə-gündüz
bərabərliyini təzə il kimi qarşılayan xalqlar
çoxdur. Farslar bu günə Novruz (təzə gün - yeni
gün) türklər bahar, yaz, təzə il bayramı deyirlər.
Novruz bayramı haqqında Əbüreyhan
Biruninin "Seçilmiş əsərləri"nin birinci
cildində (Daşkənd, 1957) zəngin material vardır. Bu
böyük alim hər şeydən əvvəl
"Avesta" mətnində geniş əsatir sisteminə əsaslanıb
bahar bayramını təbiətin dirilməsi haqqında qədim
təsəvvürlərlə izah edir. Onun məlumatına
görə "elə bayramlar var ki, onlar dünyəvi səbəblərə
bağlıdır, bayramlar var ki, dini səbəblərdən
doğur". Alimin fikrincə, hökmdarlar və əyanlar
könül açmağa, sevinməyə, xeyirxahlıq
şöhrətinə, tərif və məhəbbət
qazanmağa kömək edən adətlər müəyyənləşdirmişlər
ki, bunlar bayramlarda, əlamətdar günlərdə həyata
keçirilsin. Onlar bu günlərdə sadə adamlar
üçün qaydalar qoyub, özləri də
şadlıqlarda iştirak edərək, camaata imkan vermişlər
ki, hökmdarlarına və əyanlara öz itaətlərini,
onlara xidmət etmək arzularını bildirsinlər. Bu,
kasıbların həyatını yüngülləşdirmək,
etiqad bəsləyən adamların ümidini doğrultmaq,
yaxın adamlarını bəladan və təhlükədən
qurtarmaq vasitələrindən biri olmuşdur.
Ə.Biruni bu ümumxalq
bayramının dini bayramdan fərqini onda görür ki,
maqlar gündəlik həyatı yüngülləşdirmək
üçün deyil, gələcək xoşbəxtlik
üçün mərasim icra edirlər.
Biruni bayramın ilk
günü anlayışını belə izah etmişdir:
"farslar keçmişdə ilə gün artıranda, bu
gün onların ziclərinə görə Günəşin
əqrəb bürcünə düşən vaxtına
uyğun gəlirmiş; sonra bu gün geri qalaraq bahar ayları
içərisində sərgərdan olmağa
başlamışdır. İndi həmin əlavə gün
ilk yağış damcısının düşməsindən
çiçəklərin açılmasına,
ağacların çiçəklənməsindən meyvələrin
yetişməsinə, heyvanlarda ovun başlanmasından
onların oyanmasına, bitkilərin cücərib tam
inkişafına qədər çəkir. Ona görə də
Novruz dünyanın əvvəli və yaranması müddətini
göstərir". Həmin gündə Tanrı Qəyumərsi
dünyaya hakim qoymuşdur. Buna "çeşn" və ya
bayram deyilir.
Ə.Biruni Novruz bayramı
haqqında Avestadan aldığı məlumatla yanaşı,
bir sıra məxəz müəlliflərini yada salır,
Davud və Süleyman peyğəmbər haqqında əfsanələri
də xatırladır. "...Davudun oğlu Süleyman
üzüyünü itirib hakimiyyəti əlindən verəndən
qırx gün sonra onun üzüyünü özünə
qaytardılar və elə ki, hakimiyyət işığı
da bərpa olundu, onda yer üzünün hökmdarları
Süleymanın hüzuruna gəldilər, quşlar da
onların başının üstündə
toplaşıdlar. Elə bu vaxt farslar dedilər: "Novruz aməd",
"Yeni gün gəldi" və bu gün Novruz adlandı.
Süleyman küləklərə əmr etdi ki, onu
götürüb aparsınlar. Peyğəmbərin
qarşısına çıxan qaranquş dedi: "Ey
hökmdar, yuvamda yumurtalarım var.
Göründüyü kimi,
bu əfsanə də dini məzmun daşımır. Novruz
bayramında müqəddəs suyun yerə çilənməsi
mərasiminə, bu mərasimin də yağış
yağması diləyinə işarədir. Yağış
isə təbiətin oyanması, bitkilərin göyərməsi,
taxıl bitməsi, bolluq olması, heyvanların və
insanların toxluğu rəmzidir. Bolluğun əmələ
gəlməsi bahar yağışlarına möhtac olduğu
kimi, Gün istisinə də möhtacdır. Su və Günəş,
nəmişlik və istilik olmasa, Novruz gəlməz. Bu iki
müqəddəs ünsürün vəhdəti türk
xalqlarının rəngarəng yaradılmış əsatirlərinin
mərkəzində dayanır. Ə.Biruni yazır: "
Biruni tanrılar
tanrısının şöhrəti haqqında Avesta əsatirdə
də təbiətin mözüzəsindən, gözəlliyə
pərəstişdən başqa bir məna axtarmır. O,
bahar çağı dağlar başında şimşəyin
oynamasını, onun gözəlliyini,
Biruni əsatiri əsatirə
calaya-calaya Novruz bayramının çox qədimlərə
gedib çıxdığını, bunun Babilə təsirini,
Azərbaycanda yayılmasını, Novruz mərasiminin
xüsusiyyətlərini danışır və hər
sözündə Novruzun məhz bahar bayramı olduğunu,
Novruz günü insanın təbiət nemətlərindən
zövq aldığını sübut edir. O yazır: "Bəziləri
də deyirlər ki, Cəmşid müxtəlif yerlərə
səyahət etməyi xoşlayırmış. Bir dəfə
Azərbaycanda olmaq istəyir, qızıl taxtında əyləşir,
adamlar da onu çiyinlərinə alıb aparırlar. Gün
şüaları Cəmşidin üstünə düşəndə
insanlar onu görürlər, heyran qalırlar və o
günü bayram elan edirlər. Farslarda Novruz günü
bir-birinə
Biruni Novruzda insanların təmiz
sularda, hətta çaylarda yuyunub pak olmaq dəbini
İran-Turan müharibələri fonunda hökmdarların
barışığının isə Novruzda insanların
hamısının barışması timsalı kimi
götürmüşdür. O, qablara yeddi nemət düzmək
adətini və başqa mərasim qaydalarını təsvir
etmişdir. Bu yeddi nemət yeddi rəngin rəmzi
olmalıymış.
Biruni İranda Novruz
bayramı mərasimlərinin yaranma səbəblərini,
tarixini açandan sonra bu mərasimin Xarəzmdə, Soğdidə
həyata keçirilməsi fərqlərini, fərqin təqvim
haqqında təsəvvürlərlə bağlı
olduğunu izah etmişdir. O, təzə il bayramının bəşəri
xarakterini, onun dini bayramlarla bağlı
olmadığını sübut etmək üçün yəhudilərin,
ərəblərin də bayramları haqqında məlumat
vermişdir.
Novruz ancaq təzə ilin ilk
gününü fərqləndirən bayram deyil. O, bütün
fəsil boyu bir neçə mərhələdə davam
etmiş, həyatın, məişətin, kənd təsərrüfatının
müxtəlif yeniliyi və qayğıları ilə
bağlı olmuşdur. Bu cəhətdən azərbaycanlıların,
Orta Asiya və Qazaxıstan xalqlarının mövsüm nəğmələri,
xüsusən əkinçilik nəğmələri zəngindir.
Əkin mərasiminə
başlayan kəndçi müqəddəs qüvvələri,
qoşqu heyvanlarını köməyə
çağırır, bü qüvvələrlə əməkdaşlıq,
bolluq üçün birgə qayğı və səy
arzulayırdı. Qoşqu heyvanı ilə boyunduruq
yoldaşlığı motivi Orta Asiya əkinçilərinə
məxsus nəğmələrdə öz əksini
tapmışdır. Azərbaycan folkloru bu motivlə zəngindir.
"Holavar" mahnılarında öküz marala, telli
ceyrana, qədim Uruq və Altın Təpə məskənlərindən
yadigarlarındakı "qızıl" buğalara bənzədilərək
təriflənir. "Holavar" əkinçilik mərasimləri
səxavətli təbiəti bütün xeyirxah qüvvələrlə
əlbirlik şəraitində vəsf edir. Əkinçinin
gözündə qoşqu heyvanı "xan öküz",
"boynu qızıl qan öküz" şəklində
görünür. Əkinçi işlək (yükçəkən)
öküzü mərd adama oxşadır: bu heyvan əkinçi
qarşısında gah boz, gah qara gah qızıl rəngdə
görünür. Boz öküz İrana (şırım)
açanda öyülür, qara öküz aran yerinin
heyvanı sayılır, qızıl öküz yəqin ki,
mifik qüvvə kimi alqışlanır. Öküz
dağdan, yamacdan enib yollarda, zəmilərdə toz
qaldırır. Əkinçi kotan çəkən
öküzə, ona kömək edən qüvvələrə
alqış, şər qüvvələrə
qarğış oxuyur:
İranadakı boz
öküz,
Qoparıbdı toz
öküz.
Alıb yerin canını,
Çıxsın yaman
göz, öküz.
Öküzüm gedər
işə,
Qorxuram bağrı bişə.
Nola bir bulut gələ,
Göydən yerə nəm
düşə.
…Öküz, boynun
yağlaram,
Düşmən
gözün dağlaram.
Rananı dərin
götür,
Sənə yonca bağlaram.
Bu bəndlər Novruzun gəlməsi
ilə yer-göy, insan - torpaq, insan-su, insan-bitki, xeyir və
şər qüvvələrin əzəli və əbədi
mübarizəsi haqqında əsatir görüşlərinin
məzmununu saxlayır.
"Heyvanların deyişməsi"
(bəhsi) adlanan mahnılarda hər heyvan öz xasiyyətini və
insana verdiyi xeyri sadalayıb öyündə öküz belə
deyir:
Mən yiyəmə nökərəm,
Üç ay
qışı tövləsində bekaram.
Yaz olanda
çayır-çəmən çəkərəm,
Ağlı-qırmızılı
buğda əkərəm.
Dolu-dolu xırmanlarım var
mənim,
Uca-uca tayalarım var mənim.
Özbəklərin "mehnət
koşikləri" (əmək qoşmaları) orağı,
kotanı, xırman bərəkətini öyən
alqış əsatirləri ruhuna uyğundur.
"Oraqçı koşuğu"nda buğda belə
öyülür:
Orağım almaz,
Örüşdən qalmaz,
Sıra həm dolmaz,
Ormasam bolmaz.
…Orağım qıyki
(qıyıq),
Sən məni bay qıl.
Götürək xırman
Danədən toy
(qonaqlıq) qıl.
Kəndlilər bolluq
üçün yaz yağışına bel
bağlayırdılar. Yağış xüsəsən dəmyə
yerlərin əhalisinə lazım idi. "Dəli dərya"
("Dəli çay") qoşuğu göylərin rəhminə
bel bağlayan əkinçinin yalvarışını və
ümidini əks etdirir.
Buğda aytır (deyir): -
Aman, aman,
Suvsuzluqdan oldum saman.
Mən olmasam nan
(çörək) hardadır,
Daşmadınmı dəli
dərya!
Buğday aytır: - Alaşa
mən,
Mərəkəyə
yaraşa mən,
Oxlovlara çuvaşa mən,
Daşmadınmı dəli
dərya!
…Küncüt aytır: -
İraği mən,
Gecələrinin
çırağı mən,
Bərçə
(bütün) əkinin xanı mən,
Daşmadınmı dəli
dərya!
Qazaxların çoxu
köçəri olub yaylaqdan-yaylağa ötsələr də,
qismən aran yerlərində məskənləşmiş əhali
əkinçiliklə dolanmışdır. Səpin,
biçim və taxıl döyümü ilin yaz, yay
aylarına düşürdü. Bu aylarda məhsulun yetişməsi
və ya zay olması səbəbləri qədimdən gələn
mifik təsəvvürlərlə bağlanır, müxtəlif
mərasimlər həyata keçirilirdi. Qazaxlar yaxın
qonşuları (taciklər və özbəklərlə)
birlikdə məhsul bolluğu rəmzi kimi tanıdıqları
Baba Dehqana, yaxud Dehqan Babaya, Adəm Ataya, Xızıra
(qazaxlarda Xıdıra) inam bəsləyir, onların şərəfinə
ayinlər keçirirdilər.
Əkinçilik mərasimlərini
təsvir edən C.X.Karmışeva "Qazaxlarda əkinçilik
mərasimləri" məqaləsində göstərir ki,
qazaxlar Novruz gününü ulus günü
adlandırmışlar. Novruzun bol məhsul verməsi
üçün mərasim günü bol süfrə
açılarmış. Həmin günün şərəfinə
oxunan nəğmə hər evdə - ailədə süfrə
bolluğunu ilin bolluğu kimi tərənnüm edir:
Ulıs küni qazan tolsa,
Ojılı aq mol bolar.
Ulu kişidən bata alsa,
Sonda ol jalı jol bolar!
Mənası:
Ulus günü qazan dolu olsa,
o il ağartı bol olar. Ulu kişidən, yəni Dehqan
Babadan, Xızırdan buta (xeyir-dua) alınsa, axırda
uğurlu yol açılar.
Azərbaycanda bahar bayramı
mərasimində qohum-əqrəba görüşüb,
küsülülər barışdığı kimi, qazaxlar
da bu mehribanlığı və dilbirliyi vəsf edən nəğmələr
oxuyarmışlar.
Ulıs küni qarı-yas
Quşaqtasıl kerisken!
Jana ağıtqan qozıda,
Jamırasıp orisken.
Mənası:
Ulus günü qoca-cavan
qucaqlaşıb görüşsün, bağı
açılmış quzutək örüşlərə
yürüşsün.
Bunlar Azərbaycan mərasim
nəğmələrinə tam uyğun gəlir. Xüsusən
Xıdıra hörmət, Xıdırı yarıtmaq,
razı salmaq üçün oxunan nəğmələri
xatırladır.
Xıdır Nəbi,
Xızır İlyas,
Bitdi çiçək, oldu
yaz.
Mən Xıdırın
quluyam,
Boz atının çuluyam.
Xanım, ayağa dursana,
Yük dibinə varsana,
Boşqabı doldursana,
Xıdırı yola salsana.
Qazax mərasim nəğmələrində
"buta verən çalların" (qocaların,
saçı çallaşmış babaların) xoş diləkləri
şər qüvvələri (Qayraqanı) qovmaq, evə, nəslə
xeyir-bərəkət gətirmək niyyəti güdür.
Şaldar bota berisken,
Saqtay kor dep teristen.
Kel, taza bağ, kel desin,
İyem tilək ber desin.
Köş Qayraqan,
köş - desin,
Göz kermesten eş - desin.
Mənası:
Ağsaqqallar buta versin: saxla
desin tərsdən, gəl, təzə bəxt, gəl desin, əyəm
(yiyəm) dilək ver desin. Köç Qayraqan, köç
desin, göz görməsin, çürü desin.
Qazaxlar gecə-gündüzün
bərabərləşməsini də Novruzun gəlməsi,
gecənin azılıb, onun hesabına gündüzün
uzanmasını işığın, xeyrin qələbəsi
kimi yozur və bu bərabərləşməni "Qoşa
kökə"yə oxşadırdılar.
Azərbaycan mövsüm nəğmələrində
"qırmızı don biçən", "keçəl
qızı (qışı) evdə qoyub",
"saçlı qızı gətirən" günəş
təriflənmiş və dumanı, çiskini qorxudub qovmaq
inamı əks etdirilmişdir.
Gün çıx,
çıx, çıx!
Kəhər atı min,
çıx!
Keçəl qızı qoy
evdə,
Saçlı qızı
götür, çıx!..
Gün
çıxıbdı, yetirəcək,
Qarı yerdən
götürəcək,
Keçəl qızı
götürəcək.
Saçlı qızı gətirəcək,
Duman, qaç, qaç,
qaç, qaç, qaç!
Səni qayadan asarlar!
Buduna damğa basarlar!
Qazaxlarda Novruz bayramı
günü müxtəlif oyunlar icra olunmuş və oyunlara
uyğun mahnılar oxunmuşdur. Azərbaycanda "Bənövşə,
sizdən bizə kim düşə?" - oyun nəğməsini
xatırladan belə bir qazax nəğməsi var:
Tem, tem, tem etken,
Tebinqiden qan otken.
Karağay bası
qayrılğan;
Aq terek pen kök terek,
Sonav türğan
peleşenin,
Əzi kerek
Mənası:
Tap, tap, tap edən
(damcılayan),
Tebinqədən (üzəngisindən)
qan tökülən, Novruzdan sonrakı fəsildə
biçin və döyüm başlanırdı.
Qayğılı, narahat günlər gəlirdi. "Üyqə
ot kirdi, sartın k…nə kurt girdi" (evə od girdi, əkinçinin…
qarnına sancı doldu) atalar sözü bu qayğını
yaxşı əks etdirir. Ancaq qoşqu heyvanına və
öz əllərinə güvənən əkinçi yenə
də təbiət qüvvələrini köməyə
çağırırdı. Bu cəhətdən xüsusən
döyülmüş taxılı yelə verib samandan
ayırmaq lazım gəlirdi. Qazaxlar sovrulmamış
xırmandan yığılan taxılı haram, sovrulmuş
taxılı halal sayırdılar. Taxılı sovurmaq
üçün bir səmtdən yel gözləyirdilər.
Sakit, tutqun havada "yel baba" onlardan nəvaziş,
çağırış "umurdu". Maraqlıdır ki,
yel Azərbaycanda da şəxsləşdirilib möhtərəm
baba kimi təsəvvür olunmuşdur.
A yel baba, yel baba,
Qurban sənə, gəl,
baba.
Taxılımız yerdə
qaldı,
Yaxamız əldə
qaldı,
A yel baba, yel baba,
Qurban sənə, gəl,
baba.
Qazaxlarda "a yel baba"
çağırışı olmuşdur.
Baharın gəlməsi
haqqında qədim türk təsəvvürü qış
fəslində yatmış, donmuş, ölü kimi səssiz-səmirsiz
olmuş təbiətin oyanışı, yenidən cana gəlməsi,
səs-küylə dolması haqqında əsatiri
görüşlərə bağlı olub qədim türk
poeziyasının əbədi mövzusunu təşkil
etmişdir. XI əsrin müəllifi Mahmud Kaşğarinin
"Lüğət"inə düşən şeirlər
içərisindən "Qışla yazın deyişməsi"
alleqoriyası iki fəsil haqqında qədim təsəvvürlərdəki
təzadlar toqquşmasının klassik dialoqu kimi səslənir.
Təsadüfi deyil ki, Mahmud Kaşğari "Lüğət"inə
düşmüş bütün şeirlər kimi,
"Qışın yazla deyişməsi" də türk
xalqlarının müştərək ədəbi
yadigarıdır. Belə müştərək abidələrimiz
az deyil. Onları daha artıq səylə toplamaq, çap etmək
və şərh etmək keçmişimizi bu gün qiymətləndirməkdir.
Pənah XƏLİLOV
21 mart 1991-ci il
Ədəbiyyat qəzeti.-2010.-19 mart.-S.2.3,6.