İki şairin acı taleyi

XX əsrin əvvəllərində yazıb-yaradan iki gözəl şair. İki acı taleli şair. Əlbəttə, hər bir böyük sənətkar taleyində də, yaradıcılığında da fərdidir, ancaq bu iki şairi birləşdirməyə imkan verən bir sıra məqamlar mövcuddur.

Sovet terminologiyasına görə, millətçilik mənfi çalarlı anlayış hesab edilirdi, "millətçi" sözünün qarşısında isə həmişə "burjua", "mürtəce", "qatı" epitetləri işlənərdi. Ən yaxşı halda bu, "vətənpərvər" evfemizmi ilə əvəzlənərdi.

Həm Məhəmməd Hadi, həm də Əhməd Cavad bu sözün ən yaxşı və ən nəcib mənasında milliyyətçi, belə demək olarsa, öz vətənlərinin və millətlərinin vətənpərvərləri idilər. Poetik şəxsiyyət, üslub və dil özəlliklərindəki bütün fərqlərə baxmayaraq onları hər şeydən qabaq bu cəhət birləşdirirdi. Hər ikisi Türkiyənin, türk poeziyasının vurğunu idilər, hər ikisi müəyyən mənada aşağıda adları çəkilən türk şairlərinin təsiri altında yazıb-yaradırdılar: Məhəmməd Hadi Namiq Kamalın, xüsusən Tofiq fikrətin, Əhməd Cavad isə Məmməd Əmin Yurdaqulun və Rza Tofiqin. Keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda millətçilik istisnasız olaraq Türkiyəyə sevgi ilə yanaşı idi, bütün hallarda onunla qovuşurdu - bunun, şübhəsiz ki, dəqiq səbəbi var idi. Bütün türkdilli xalqlar yad imperiyaların, deyək ki, Rusiyanın əsarətində idilər, yalnız Türkiyə, daha dəqiqi, Osmanlı imperiyası heç bir ölkədən asılı deyildi, ana dilindən sərbəst istifadə imkanlarına malik idi, baxmayaraq ki, o dövrdə osmanlı dili ərəb və fars sözləri ilə aşıb-daşırdı, bu dili təmiz türk dili hesab etmək çətin idi. Doğrudur, Osmanlı imperiyasının tərkibində də istər xristian, istərsə də müsəlman məzhəbli milli azlıqlar var idi, elə onlar da osmanlıların hakimiyyətini zülm sayırdılar.

Bu iki şairi birləşdirən başqa bir ortaq cəhət onların talelərində çətin, mübhəm və gözlənilməyən bədbəxt hadisələrin bol olmasıdır.

Ömrün gənclik çağında, xüsusən gələcək həyat yoldaşı Şükriyə xanıma aşiq olduğu romantik çağlarda Əhməd Cavad bir neçə xoşbəxt il yaşamışdı və bu, ona həsr etdiyi şeirlərə tam şəkildə, son damlasına qədər hopub.

Məndən bəxtəvəri varmı dünyada?

- yazırdı, ancaq taleyin ona nələr hazırladığından xəbərsiz idi.

Nəhayət, Cavada Azərbaycanın müstəqilliyinin şairə qol-qanad verən sevincini tam dadmaq nəsib oldu. 1918-1920-ci illər Ə.Cavadın ilhamının aşıb-daşdığı zirvə idi. Məhz bu dövrdə o, Azərbaycana, onun üç rəngli bayrağına, Bakını azad edən türk ordusuna həsr edilən şeirlərin daxil olduğu vətənpərvər əsərlərini yazır. Bu əsərlər arasında öz dövründə Azərbaycanın himni olan və ikinci müstəqilliyimiz dönəmində də dövlət himni kimi bərpa edilən şeirlər var idi (musiqisini Üzeyir Hacıbəyov bəstələmişdi. Üzeyir bəy Cavadın sözlərinə Türkiyənin az qala ikinci himni səviyyəsinə qalxan "Çırpınırdı Qara dəniz" türküsünü də bəstələmişdi).

Cavaddan fərqli olaraq, Məhəmməd Hadi başdan-başa bədbəxt idi, bədbəxtlik alnına yazılmışdı. Gənclik illərində mükəmməl təhsil almaq arzusu ürəyində qalmışdısa da, sonradan gecə-gündüz yorulmadan çalışması sayəsində dövrünün ən erudusiyalı şəxsiyyətlərindən biri kimi yetişmişdi. Elmə, təhsilə və maarifə qarşısıalınmaz şövqü ....kar divara dəyib yerə düşürdü. Bu isə onun aşağıdakı kədərli misralarında əksini tapıb:

Varmı bundan yuxarı uçmağa istedadım?

Qabiliyyət pərimə zəxt vurub ustadım.

Oxumaqçün nə qədər dadü-fəqan etdimsə,

Olmadı zərrə əsərbəxş şu istimdadım.

Dağa dersəm eşidir, sonra verir əksi-səda,

Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım.

Təkcə yaradıcılıqda deyil, həm də həyatda romantik olan Hadi Türkiyədə baş verən inqilabi hadisələrdən ruhlanaraq 1908-ci ildə İstanbula gedir, ancaq burada onu həbs edir və "rus casusu" kimi Salonikiyə sürürlər. Ancaq 1914-cü ildə sürgündən qurtula bilir, vətənə qayıtmaq üçün gəmiyə minir. Ancaq gəmi yunanların əlinə keçir və bu dəfə onu türk casusu hesab edirlər. Hadi güclə qurtula bilir.

Şairin məlum şerinin ən məşhur beytlərindən biri belədir:

İmzasını qoymuş miləl övraqi-həyatə,

Yox millətimin xətti bu imzalar içində.

"İstibdaddan qurtuluş" şerində Hadi yazırdı:

Qaldıq əlində bir sürü ərbabi-vəhşətin,

Olduq əsiri pəmceyi-qəhrü müsibətin!

Hər səmtdən atılmadadır tiri-cangüdaz,

Yoxdur önün alan bu xədəngi-fəlakətin.

"Layəs'əl"in məalına meydan olub vətən,

Keyfi idarələrdə nə karı ədalətin?!

Hər yerdə eyləyir sitəm icra hökmünü,

İştə budur nizami kibabi-dənaətin!

Hər kəs nə bilsə etsin, əvət... kimsə dinməsin,

Məmnu'dur denilməsi sidqin, həqiqətin.

Ehraq olundu zülm ilə nazəndə şərlər,

Yaxmaqdadır cahanları ahi cəmaətin...

Hər kimsə öz mənafeyi - şəxsiyyətin arar

Əshabi-fəqr olmaqda qurbanı zillətin.

Hadinin taleyindəki dəhşətli paradoks bundan ibarət idi ki, nəhayət elə bil ki, arzusu çin olanda, Azərbaycan öz müstəqilliyini bəyan edib, "imzasını həyat kitabına atanda", yaşı qırxı haqlayan Hadi 26 yaşlı Cavaddan fərqli olaraq bu sevinci sona qədər dada bilmir. Həyatının ağla gəlməyən məşəqqətləri onu alkoqola sürükləyir. Müasiri olan Hüseyn Cavid belə bir kədərli epizodun şahidi olmuşdu - günlərin birində ya bir tikə çörək, ya da içki almaq üçün küçədə şeirlərini satan sərxoş şairə rast gəlir... Tarixdə tez-tez baş verən hadisə bir də təkrarlanır: Azadlığa həsrət olanların arzusu çin olanda onların özləri bu təmiz havanı ciyərlərinə çəkməyə macal tapmadan yanıb kül olurlar.

Qəbri uzun müddət tapılmadı. Ancaq Hadinin bədbəxtliyi bununla da bitmir. Şairin həyatda deyil, ədəbi taleyində başqa bir talesizliyi. Məsələ belədir ki, Hadinin əsərləri ərəb və fars söz və ibarələri ilə dolu elə çətin bir dildə qələmə alınıb ki, müasirləri belə onları anlamaqda çətinlik çəkirdilər, bu gün isə mütəxəssislərdən başqa bunları anlayan yoxdur. Görünür, çıxış yolu var - onun misralarını müasir ahəngə uyğunlaşdırmaq, sadələşdirmək, bunları müasir oxucunun anlaq səviyyəsinə gətirmək. Ancaq burada da Hadinin qəliz ədəbi taleyinin başqa bir özəlliyi gizlənib. Bunu incə fəhmi ilə görkəmli şairimiz Ramiz Rövşən dərk edib. Hadinin şeirləri sadələşdiriləndə onlar təkcə bətnindəki sirləri deyil, qeyri-müəyyənliyin cazibəsi, sirlər də itir və hansı dərəcədə isə adi, çeynənmiş fikirlərə çevrilirlər.

"Hadinin qeyri-adi dərəcədə mürəkkəb misralarının arxasında dərin və qutsal mətnaltı yoxdur, - Ramiz Rövşən yazır. - Onun poeziyasındakı ərəb və fars sözlərini müasir dilimizə çevirsək, bu sözləri hər bir məktəbli anlayar. Açıq danışsaq, mən özüm də 80-ci illərin əvvəllərində bu işi görməyə cəhd göstərmişdim. Hadinin bir neçə şerinin üzərində bu əməliyyatı aparmaqla qəribə mənzərənin şahidi olmuşdum - bu şeirlər sadələşdikcə, daha da dayazlaşırdılar. Və bununla əlaqədar olaraq belə bir sual meydana çıxır: doğrudanmı Hadinin şeir dilinin mürəkkəbliyi onun ən ağrılı tərəfidir? Bu sualın birmənalı cavabı yoxdur".

Bu sözlər Ramiz Rövşənin "Tanrı casusu" essesindən götürülüb. Hadinin gah rus, gah də türk casusu kimi həbs edilməsi hadisəsini xatırlayaq, müəllif onu "Tanrı casusu" adlandırır və essesini belə bir inamla başa vurur ki, Hadi elə bir dildə yazıb ki, Tanrı özü onu dərhal anlaya bilsin...

Talesiz şairə münasibətdə bu da bir növ təsəllidir.

Hadidən fərqli olaraq Cavadın dili təmiz və sadədir. Bu, bulaq suyu qədər şəffaf Azərbaycan - türk dilidir. Bu həm də onunla bağlıdır ki, Hadi şeirlərinin əksəriyyətini əruzda, Cavad isə hecada qələmə alıb.

Əhməd Cavadın yaradıcılığındakı sevincə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulduğu 1920-ci ilin 28 aprel tarixində nöqtə qoyuldu. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dövlət müstəqilliyini düz 23 ay öncə - 1918-ci ilin 28 may tarixində elan etmişdi.

Mən hər ildə bir mayısa

Lap çox ümidlər bağlaram.

Hər gələcək mayıs üçün

Nisan ağlar, mən ağlaram.

Düşdüm şorluq biyabana,

Sığınamam bir insana.

Gözəl mayıs, ümid -sana

Hər yan ağlar, mən ağlaram.

Açmazmı gül sağda, solda

Görünməzmi bəyaz alda?!

Sənsiz böylə yarı yolda!

Qalan ağlar, mən ağlaram.

Xoş hər mayıs batmaz yasa,

Hər zamanın mənə taza?!

O gün də bir gün olmasa,

Vicdan ağlar, mən ağlaram!

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Ə.Cavad hələ ürəyinin çığırtısını ifadə edə bilirdi:

Soranlara mən buyurdum

Anlatayım nəçiyəm:

Mən çeynənən bir ölkənin

Haqq! - bağıran səsiyəm.

Ancaq tezliklə "ağrıdan fəryad edən bu səsi" boğdular. Cavad nə qədər desə də, 25-ci ildən sonra heç bir siyasi təmayüllü şeir yazmayıb, nə qədər and içsə də "Oktyabr" adlı monumental poema və Moskva haqqında şeirlər üzərində işləyir, əslində hirsi ürəyini sökürdü.

Ədəbi məhkəmələrə dair stenoqramlarda hansısa qrafomanın "nəzmə çəkdiyi" sətirlər da qorunur, burada o, şeir formasında Cavadın həbs edilməsini tələb edirdi və bununla da cəza orqanlarının hərəkətlərini qabaqlayırdı. Cavadın yadına təkcə müstəqil Azərbaycanın bayrağına yazdığı şeirləri, yaxud türk ordusunun şəninə həsr etidyi şeri salmadılar, həm də onun tam günahsız yazısını, Türkiyədə müsavat dərgisində basılan "Göy göl" şerini xatırladırdılar.

- Bu tam lirik bir şeirdir, onu müxtəlif şəkildə izah etmək olar, - Cavad şerinə bəraət qazandırmaq istəyirdi, özüm də bilmirəm necə olub Türkiyə mətbuatına düşüb.

Ancaq bütün bunlardan bir şey çıxmadı, maraqlıdır ki, çox tezliklə özləri də repressiyanın qurbanına çevriləcək, tənqid etdikləri Cavid, Yusif Vəzir və Müşfiqin düşdüyü günə düşəcək ədəbiyyatşünas və tənqidçilər Cavadın müsavat keçmişinə, onun poeziyasında ifadə edilən millətçi və türkçülüklə aşılanan ruha qarşı ən qəzəbli və aqressiv mövqe tuturdular. Belə bir əlamətdar istisnanı nəzərə almaqla, Cavadın ən kəskin opponentlərindən biri, hətta onun Yazıçılar İttifaqından çıxarılmasına nail olmuş birisi qocalıb əldən düşənə kimi yaşadı. Gənc tənqidçi onun haqqında uydurmuşdu ki, gəncliyində yaxşı adam olmasa da, o qədər uzun yaşamışdı ki, qocalıqda yaxşı insana çevrilmişdi. Bu insana bəraət kimi, əgər onu doğrudan da bağışlamaq olarsa, - Cavad bəraət aldıqdan sonra müxbirlər şair haqqında anılarını bölüşmək məqsədi ilə ona müraciət etmişdilər. Belə demişdi: "Vaxtında onun haqqında o qədər ədalətsiz şeylər dedim, yazdım və etdim ki, indi yaxşı nəyi xatırlayım?"

Cavad Hüseyn Cavid və Mikayıl Müşfiqlə eyni iyul günüdə həbs edildi. Hüseyn Cavid ailəsi ilə ən son görüşlərinin birində demişdi: "Cavad özünü əsl kişi kimi apardı".

Bu sözlərin arxasında nələrin dayana biləcəyini ancaq fəhm etmək olar. Rəsmi versiyaya görə, Əhməd Cavad güllələnib, ancaq belə bir versiya da gəzir ki, o, güllələnməyə qədər qeyri-insani işgəncələrdən sonra həyatını dəyişib.

Bakıda Əhməd Cavadın adına küçə var. Ancaq xatirə lövhəsi yoxdur. Ona son dərəcə doğma sayılan Gəncədə də yoxdur. Bizdə bir qayda olaraq şairlərə şam kimi abidələr ucaldırlar, - onlar bir-birinə bənzəyən fiqurlar kimi lal-dinməz, qımıldanmadan dayanır. Həmişə bu barədə yazıb təkliflər irəli sürmüşəm ki, Cavadın xatirəsini başqa formada əbədiləşdirmək olar. Hacıkənddən Göy gölə gedən yolun üstündə çoxlu bulaq var. Bu bulaqların birinə Əhməd Cavadın təmiz adını vermək, sal daşın üstündə onun ölməz "Göy göl" şerinin misralarını həkk etmək olar:

Dumanlı dağların yaşıl qoynunda

Bulmuş gözəlliklə kamalı Göy göl

Yaşıl kəmənbəndi gözəl boynunda

Əks etmiş dağların camalı Göy göl...

Kəsin eyşi-nuşi, gələnlər, susun!

Dumandan yorğanı, döşəyi yosun.

Bir yorğun pəri var: bir az uyusun,

Uyusun dağların maralı Göy göl...

Bir sözün varmıdır əsən yellərə? -

Sifariş etməyə uzaq ellərə.

Yayılmış şöhrətin bütün dillərə,

Olursa, olsun qoy haralı Göy göl.

ANAR

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 9 sentyabr.- S.4.