Hər il sentyabr ayının 19-da görkəmli şərqşünas alim, pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor Aida İmanquliyevanın xatirə gününü dərin hörmətlə qeyd edirik.

 

Aida xanım “Ədəbiyyat qəzeti”nin mötəbər müəlliflərindən olmuşdur. Xüsusən ədəbi əlaqələrimizin tədqiqi ilə bağlı neçə-neçə məqaləsi hörmətli oxucularımıza yaxşı məlumdur.

Təqdim etdiyimiz məqalə müəllifin həmin mövzuda yazdığı və bu gün də aktual olan tədqiqatlarındandır.

 

Mütərəqqi Livan şairi Mişel Süleymanın "Yerdən doğan günəş" kitabı Azərbaycan dilində

 

  Sovet yazıçılarının bir sıra əsərlərinin ərəb dilinə tərcümə olunub ərəb ölkələrində nəşr edilməsi, yayılması, eləcə də mütərəqqi ərəb şair və nasirlərinin əsərlərinin SSRİ xalqlarının dillərində nəşri sovet-ərəb ədəbi-mədəni əlaqələrinin genişlənməsinə kömək edən mühüm amillərdəndir.

Mütərəqqi ərəb yazıçıları da dünyanın sülhsevər, azadlıq, milli istiqlaliyyət tələb edən xalqları kimi imperialist ağalığına, hər cür zorakılığa, asılılığa, təcavüzkarlığa, zülmə və ədalətsizliyə qarşı çıxır, mübarizə aparırlar. Onlar yeni cəmiyyət qurmaq uğrunda, geriliyə və ətalətə qarşı, müstəmləkəçilik və irqi ayrı-seçkiliyə qarşı aparılan mübarizədə iştirak edir, səslərini ucaldırlar.

Ərəb yazıçıları yeni cəmiyyət quruculuğu uğrunda ümumxalq mübarizəsində öz üzərlərinə düşən sosial vəzifəni və məsuliyyəti yaxşı dərk edirlər. Bu hiss və məsuliyyət isə onlara ictimai məna kəsb edən qiymətli əsərlər yaratmağa kömək edir. Hazırda ərəb yazıçıları mütərəqqi bəşəriyyətlə birlikdə imperializmin sionist təcavüzünə qarşı, İsrailin zəbt etdiyi ərəb ərazilərini azad etmək uğrunda, fələstin ərəblərinin qanuni milli hüquqlarını bərpa etmək uğrunda mübarizə aparırlar. Ərəb yazıçıları, həmçinin, xalqın rifah halını yaxşılaşdırmaq, şəxsiyyət hüququnu təkmilləşdirmək, millətin mədəni səviyyəsini yüksəltmək üçün də səylə çalışırlar.

Sovet İttifaqı və digər sosialist ölkələri ilə əməkdaşlıq ərəblərin mübarizə əzmini artırır, ərəb ölkələrinin dünya sosializm cəbhəsi ilə əlaqəsini daha da möhkəmləndirir. Sovet yazıçılarının əsərlərinin bu ölkələrdə tərcümə edilib nəşr olunması ərəb ədəbiyyatının da müasir inkişafına, onun mövzuca zənginləşməsinə mütərəqqi təsir göstərir.

Sovet ədəbiyyatının tərkib hissəsi olan Azərbaycan sovet ədəbiyyatı nümunələrinin, habelə mütərəqqi ərəb yazıçılarının əsərlərinin tərcümə edilib nəşr olunması da çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan-ərəb ədəbi-mədəni əlaqələrinin kökləri çox-çox qədimlərə gedib çıxır. Lakin Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ərəb ölkələri ilə mədəni əlaqələrimiz xüsusilə genişlənmiş, yeni məzmun, yeni ideya keyfiyyəti kəsb etmişdir. Bədii ədəbiyyatımızda ərəb xalqlarının istək və arzularını, mübarizələrini, həyat tərzini təsvir və tərənnüm edən nümunələr az deyildir. Belə əsərlər hər şeydən əvvəl, ərəb xalqlarının milli istiqlaliyyət və demokratik azadlıq uğrundakı mübarizələrinə yardım göstərmək, onlara mənəvi ilham vermək cəhətdən çox əhəmiyyətlidir.

İraqın, Suriyanın və bir sıra başqa ərəb ölkələrinin mətbuat səhifələrində, eləcə də ərəb nəşriyyatlarında Azərbaycan nasirləri və şairlərinin əsərləri ərəb dilində nəşr olunur. Məsələn, İraqın "Bağdad" nəşriyyatında Azərbaycan yazıçılarının şeir və poemalarından barət məcmuə nəşr olunmuşdur. Məcmuəyə respublikamızın şairlərindən Süleyman Rüstəmin, Rəsul Rzanın, Məmməd Rahimin, Mirvarid Dilbazinin, Osman Sarıvəllinin, Nəbi Xəzrinin, Bəxtiyar Vahabzadənin və Tofiq Bayramın şeirlərindən nümunələr daxil edilmişdir. Məcmuədə adları çəkilən şairlərin həyatı və yaradıcılığı haqqında qısa məlumat da verilmişdir. Azərbaycan yazıçılarının əsərlərinin ərəb dilinə tərcümə olunması və nəşr edilməsi ərəb ölkələrində ədəbiyyatımıza olan marağın təzahürüdür.

Qarşılıqlı mədəni, ədəbi əlaqələr nöqteyi-nəzərindən ərəb ölkələrinin istər qocaman, tanınmış yazıçılarının, istərsə də ədəbiyyata yeni gələn istedadlı gənclərin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcümə edilib nəşr olunması da böyük əhəmiyyətə malikdir. "Yazıçı" nəşriyyatı tərəfindən bu yaxınlarda buraxılmış "Yerdən doğan günəş" şeirlər kitabı da bu cəhətdən səciyyəvidir. O, Livanın mütərəqqi şairi, müasir ərəb poeziyasının tanınmış nümayəndələrindən biri Mişel Süleymanın çoxcəhətli yaradıcılığı ilə azərbaycanlı oxucularını tanış edir.

Mişel Süleyman, bədii yaradıcılığı və ictimai fəaliyyəti ilə öz vətəni Livanla sıx bağlı olan, ərəb xalqlarının azadlıq mübarizəsində fəal mövqe tutan şairlərdəndir. O, vətəni haqqında belə deyir: "Livan qəlp pul kəsənlər kimi həqiqəti saxtalaşdıran bəzi əllaməçi təbliğçilərin təsvir etdiyi cənnət deyildir. Orada yoxsullar bir tikə çörək üstündə, suvarma kanalından bir sısqa su götürmək üstündə bir-birini qırırlar. Orada ağalar özlərini əcnəbi süngüsü ilə qoruyub müdafiə edirlər".

Mişel Süleyman yüksək vətənpərvərlik ruhunda yazılmış şeirlərində Livanı varlı turistlərin istirahət və kef məkanı, işbazların saziş və görüş yeri, rəngli reklam lövhələrində təsvir olunan sakit və cəzbedici, bir guşə kimi qələmə almır, əksinə, o, vətəninin dərdlərini hiss edir, xalqının ağır həyatı üçün iztirab keçirir, onu tərəqqidə görmək istəyir.

Mişel Süleyman hər cür irticanın, xalqla zidd, milli mənafeyə qarşı olan qüvvələrin əleyhinədir. Şair əmindir ki, xalqın inamını, iradəsini və gücünü heç bir qüvvə qıra bilməz, xalq məğlubedilməzdir, yenilməzdir:

 

Köpürəndə dalğalar dənizi,

görmüsənmi?

Bozaranda suların bənizi,

görmüsənmi?

Təlatümdə fırtına quşunu,

görmüsənmi?

Çırpanda dalğalara döşünü,

görmürsənmi?

Bəli, xalq da belədir!

…Siz ey zalımlar, bilin, xalq

yenilməz Allahdır.

Səcdə edin Allaha!

("Xalqın qüdrəti")

 

Təsadüfi deyil ki, Mişel Süleyman insanın qüdrətinə, insanın əzəmətinə və hünərinə həsr etdiyi "Mübtəda da siz oldunuz, xəbər də siz" adlı şeri üçün Nazim Hikmətin "Planetimiz öküzün buynuzları üzərində deyil, sizin qollarınız üzərində durur" ifadəsini epiqraf seçmişdir. Bu şeir bütün bəşəriyyətə, Yer kürəsinin bütün insanlarına müraciətlə yazılsa da, onun hər misrasında uzun mübarizə yolu keçmiş, milli istiqlaliyyət, azadlıq əldə etmək uğrunda "vaxtsız ölüm ilə gülə-gülə üzləşən", "yolunda göz yaşından okeanlar" əmələ gələn ərəb oğlunun mərd siması canlanır, onun adı səslənir. Şair bütün insanları "qalalardan, istehkamlardan, kilyotinlərdən" əsla qorxmamağa, "zülmətləri işıqlandırmağa", cinayətlərə son qoymağa səsləyir:

 

Siz ey xalqlar,

Ey insanlar.

Ey sabaha yol açanlar!

Siz oyadın bütün ərzi!

Tarixlərə ibrət dərsi

Siz oldunuz,

Hünər də siz!

Qəhrəmanlıq dastanında

Mübtəda da siz oldunuz,

Xəbər də siz!

 

İnsan zəkasının qüdrətinə, insanın qəhrəmanlığına həsr olunmuş şeirlər içərisində dünyanın ilk kosmonavtı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Yuri Qaqarinə ithaf edilmiş şeir diqqəti cəlb edir. "Əsrin adamı" adlanan və böyük səmimiyyətlə yazılmış bu əsərdə müəllif Yuri Qaqarini "fədakarlıq rəmzi", "ölümdən qorxmayan əsgər" adlandırır:

 

O, iliyə, qana qədər

fədakarlıq rəmzi idi.

Ölümdən qorxmayan əsgər

Od selinin özü idi

Onun odu, hərarəti

Vulkan idi, lava idi

O, göylərin şeriyyəti,

Nəğmə idi, hava idi.

 

Kitabda toplanmış şeirlərin bir qismi azadlıq uğrunda mübarizədə həlak olmuş şəhidlərə həsr olunmuşdur ("Üsyankar hüzn", "Şəhidlər" və başqaları). Öz vətəninin, xalqının milli azadlıq mübarizəsinin fəal iştirakçısı olan üsyankar qəlbli şair təqiblərə məruz qalmış, tutduğu mütərəqqi siyasi mövqelərə görə dəfələrlə həbs olunmuşdur. Sağ ekstremistlər onun evini yandırmış, zəngin kitabxanasını və əlyazmalarını məhv etmişlər.

Bütün bu vəhşi hərəkətlərə qarşı Mişel Süleyman üsyankar səsini qaldırmış, siyasi şeirləri ilə cavab vermişdir. Şair düşünürdü ki, əgər qəsbkarlar evini dağıtmaq, kitablarını, əlyazmalarını məhv etməklə ondan intiqam alırlarsa, deməli onun ifşaedici şeirləri hədəfə dəymişdir və elə zəhmli həqiqətdir ki, mürtəce qüvvələri qorxudur, onları lərzəyə salır.

Mişel Süleyman heç vaxt bədbinləşib ümidsizliyə qapılmır. Onun şeirlərində işıqlı gələcəyə inam vardır. Şairin lirik qəhrəmanları qəti döyüşlərlə, mübarizələrlə qarşı-qarşıya durmaq iqtidarındadırlar. faciələr, ələm və kədərlə dolu olan "Odlu xatirələri"ni Mişel Süleyman ümid və inam dolu misralarla tamamlayır:

 

Çağırıram var səsimlə:

Qalxıb dururam bu dəm.

Zülmət xərabəlikdən

Mən şəfəqi görürəm.

 

Mişel Süleyman xoşbəxt gələcəyə, xeyirxahlığa, azadlıq və istiqlaliyyətə olan qəti inamını öz oxucularına da aşılamağı bacırır.

"Yerdən doğan günəş" kitabına livanlı şairin bir neçə incə, məlahətli lirik şeirləri də daxil edilmişdir. Bu şeirlərdə müəllif öz məhəbbətini və sevgisini vəsf edir. "Dəniz və yelkən", "Üzük", "Cənnət quşu" və başqaları belə şeirlərdəndir. Mişel Süleymanın məhəbbət mövzusunda yazdığı şeirlərində də vətənpərvərlik motivləri hiss olunur. Şair üçün ana, vətən, sevgili məfhumları eyni dərəcədə əzizdir, doğmadır. Bu cəhətdən "Ürəkdə bitən bir sünbül" şeri daha maraqlıdır. Görkəmli ərəb filosofu və ədibi Əbü-l-Üla əl-Məərrinin "Vətən torpağına yağış yağdırmayan faydasız bulud başım üstə sıxlaşmasın" fikrindən epiqraf kimi istifadə etmiş şair həmin kiçik bədii əsərinə vətənin vəsfi ilə başlayır. Vətən torpağından şair bir sirr əxz etmişdir, elə bir sirr ki, daim onun ömür müsafiri olacaq. Bu sirr "məhəbbət adlı atəşdir". Lakin düşmənlər onu sevgisindən, məhəbbətindən uzaq salmışlar, "boşbeyinlilər" şairdən sevmək üçün də icazə vərəqəsi tələb edirlər.

Bu şeirdə də müəllifin üsyankar səsi eşidilir. O, məhəbbətinə müraciətlə deyir:

 

Ey əzəli, ey əbədi məhəbbətim,

Kirpiyini titrət, titrət!

Tök üstümə gözlərinin incisini,

Quşlar vüsal sevincinə qata bilsin

Öz səsini,

Yer göstərsin al günəşə sərvətini

Sini-sini,

Mənə rəhm et!

 

Kitabda Mişel Süleymanın "Nəğmə, ölüm və son gecə" adlı birpərdəli mənzum pyesi və bir neçə didaktik şeri də daxil edilmişdir. Ərəb xalqının qəhrəman mübarizə tarixinin kiçik bir səhifəsi təsvir edilmiş "Nəğmə, ölüm və son gecə" pyesində mübarizlərin cəsədləri ətrafına toplaşmış və şərti olaraq Ölüm, Zabit, Sələmçi, Tacir və Kahin adlandırılmış şəxslərin yeritdikləri siyasət onların iç üzünü açıb ifşa edir: Ölüm ətrafa səpələnmiş cəsədləri görüb sevinir, şadlanır, bu onun "qələbəsidir". Sələmçi ona borcu olan adamın ölməsinə heyifsilənir. Tacir "varlığın sirrini yalnız alış-verişdə" görür. Zabit öz silahına, belinə bağladığı tapançasına arxalanır; Kahin isə "ər ruhlardan hifz" olunmaq üçün insanları yalnız dua etməyə çağırır. Lakin bütün bu təkəbbürlü ağalar və eləcə də Ölüm, əlində şeypur tutmuş bir cəsədin dikəlib oturduğunu, sonra isə ayağa durduğunu görərək lərzəyə düşürlər. Səhnədə divara intibahnamələr yapışdıran bir uşaq görünür. O, intibahnamələri yapışdırıb məğrurcasına addımlayan şeypurçunun arxasınca gedir. Bu zaman bütün cəsədlər hərəkətə gəlib qalxır. Sələmçi, Tacir, Zabit və Kahin surətlərində təcəssüm olunmuş şər qüvvələr hücum çəkib qalib gəlirlər. Müəllif pyesi aşağıdakı sözlərlə bitirir:

 

Uçurun,

qəsrlər qalmasın yerdə,

Zülmkar nəslini tamam qırın siz.

O pak minbərdəki risalələrdə

Adı çəkilənlər elə sizsiniz.

Sizin əlinizdə qayıtsın bir də

Əzəli hökmünüz, hakimliyiniz.

 

Kitabda təbiət təsvirinə həsr olunmuş bir şeir vardır. Bu şeirlərdə müəllif təbiət lövhələri yaratmaqla bərabər təbiətdə baş verən hadisələri, dəyişiklikləri insan həyatı ilə, insan taleyi və əhval-ruhiyyəsi ilə bağlayır.

Kitabda toplanmış şeirlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsini görkəmli şairlərimizdən SSRİ Dövlət mükafatı laureatı Nəbi Xəzri və Əlağa Kürçaylı etmişlər. Ərəb dilindən sətri tərcümənin müəllifi isə tanınmış ərəbşünas, filologiya elmləri doktoru Vasim Məmmədəliyevdir. Əsərin istər bədii-estetik, istərsə də ideya-məzmun baxımından orijinala xeyli yaxın, müvəffəqiyyətli tərcüməsi azərbaycanlı oxuculara təqdim edilmişdir.

Mişel Süleymanın yaradıcılığına yaxından bələd olan Nəbi Xəzri kitabın əvvəlində şairin həyat və yaradıcılığı haqqında qısa məlumat verir.

Yazıçı və şairlərimizin yaradıcılığına ərəb ölkələrində maraq, eləcə də ərəb ədəbiyyatının mütərəqqi nümayəndələrindən olan Mişel Süleymanın şeir nümunələrinin toplu halında Azərbaycan dilində nəşri Azərbaycan-ərəb ədəbi-mədəni əlaqələrini, dostluq münasibətlərini, sovet və ərəb xalqları arasında qarşılıqlı rəğbət və məhəbbəti əks etdirən gözəl misaldır. Tarixin təcrübəsi göstərir və ərəb xalqlarını inandırır ki, Sovet İttifaqı ilə, digər sosialist ölkələri ilə dostluq və əməkdaşlıq çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu dostluq imperializm fitnə-fəsadlarına qarşı ərəb xalqlarının birliyi üçün, ərəb ölkələrinin iqtisadi və mədəni tərəqqisinə nail olmaq üçün ən gözəl və real təminatdır.

 

 

Aida İmanquliyeva

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 24 sentyabr.- S.3.