Sosrealizmə elmi baxış

Ötən sayımızda xəbər verdiyimiz kimi, Bakı Slavyan Universitetində xalq yazıçısı Elçinin "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabının təqdimat mərasimi keçirilmişdir. Mərasimi universitetin rektoru, professor Kamal Abdulla açaraq bildirmişdir ki, bu tədbir "525-ci qəzet"lə birlikdə keçirilir. Slavyan Universitetinin "Mütərcim" nəşriyyatında çap olunan, həcmcə kiçik, məzmunca sanballı bir əsərin təqdimat mərasiminin təəssüratı inanıram ki, uzun müddət yaddaşlarda qalacaq. Artıq bir neçə müddətdir ki, kitab çap olunub. Elçin müəllim görkəmli yazıçı, tənqidçi olmaqla yanaşı, açıq disputa, açıq müzakirəyə hazır olan bir insandır. Elçin eyni zamanda Azərbaycan ədəbiyyatını dünyada təmsil edən şəxsiyyətdir. O, çoxsaylı əsərləri ilə oxucuların qəlbini çoxdan fəth edib.

K.Abdulla onu da diqqətə çatdırdı ki, bu kitab ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin, humanitar elmimizin çox böyük bir dövrünün bugünkü və sabahkı günümüzə nəyi verdiyini və nəyi verə bilmədiyini, yəni vermək istəmədiyi ətrafında diskussiya açır, müəllif həmin məsələləri şərh edir. O, "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabını dərs vəsaiti kimi də yüksək dəyrələndirdi. Dedi ki, kitabda Azərbaycan sovet ədəbiyyatının şah damarı tutulub, burada bu ədəbiyyatın geniş panoramı, mənzərəsi var.

İlk söz universitetin rus ədəbiyyatı və onun tədrisi metodikası kafedrasının müdiri, ədəbiyyatşünas Məmməd Qocayevə verildi. M.Qocayev dedi: "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabında çox vacib bir problem qaldırılır və onun həlli yolları göstərilir." Amma bu böyük bir problemdir. Problem ondadır ki, ədəbiyyatşünaslıq sosrealizmi sovet dönəmində tam qəbul etmişdi. Amma sovet hökuməti dağıldıqdan sonra sosrealizm tam şəkildə inkar olundu. İndi bu cərəyana elmi münasibət lazımdır. Elçin müəllim də bu məsələyə həmin cəhətdən yanaşır. Əsərdə qaldırılan məsələlər gələcəkdə ədəbiyyatşünaslıq tərəfindən araşdırılmalıdır. Kitabın üstünlüyü ondadır ki, bu mövzunu araşdırmaq üçün tədqiqatın səmti, yönü müəyyənləşdirilib. Elçin müəllimlə bir məsələdə xüsusilə razıyam ki, sosrealizm ədəbi metod deyil, bu ədəbiyyata inzibati, siyasi təsir vasitəsidir. Mən müəlliflə o fikirdə də razıyam ki, bu səpkili realizm ədəbiyyatımızda 1924-1956-cı illərdə hökm sürmüşdür. Ali təhsil aldığımız illərdə bizi inandırmağa çalışırdılar ki, bu realizm az qala XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəli yaranmış, sovet dövründə formalaşmışdır.

1924-cü ildən sonra yaranan sosrealizm ədəbiyyata inzibati, siyasi təsir vasitəsi olsa da, ədəbiyyat öz gözəlliyini saxlaya bildi. XX əsr ədəbiyyatı böyük nailiyyətlər qazandı. Bəs bu nailiyyətlərin mənbəyi harada idi?! Kitab bu sualı da işıqlandırır."

Universitetin Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, professor Rəhilə Qeybullayeva çıxışında bildirdi ki, sosrealizm dövründə çoxlu sayda qəzet və jurnallar çıxırdı. Onlar vasitəsilə yazıçlıarımız başqa ölkələrdə tanınır, xarici yazıçıların əsərləri isə Azərbaycanda yayılırdı. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra isə yazıçı və şairlərimizin əsərlərini tərcümələr vasitəsilə yaya bilən və geniş tirajı olan ədəbi orqan yox dərəcəsindədir. Çıxışçının fikrincə sosrealizm həm 1920-50-ci illəri, repressiya dövrünü, həm də 60-90-cı illər ədəbiyyatını ehtiva edir. O, sovet dövrünün müsbət cəhətlərindən biri kimi uşaq və gənclər ədəbiyyatına göstərilən qayğıdan söhbət açdı. R.Qeybullayeva "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabının tələbələrlə müzakirəsindən də danışdı. Bildirdi ki, müəllifin bu mövzunu dərindən bilməsinin əsas səbəblərindən biri də onun hər iki dövrün - sosializmin və müstəqilliyin şahidi olmasıdır.

"525-ci qəzet"in redaktoru Yaşar Əliyev çıxışında dedi ki, mən "Sosrealizm bizə nə verdi" kitabını bir neçə dəfə oxumuşam. Onu da qeyd etdi ki, oxuduğum bir çox romanlar düşüncə üçün heç bir stimul vermir: "Amma kiçik həcmli bu kitab bizi günlərlə düşündürür. Mən onu da deyim ki, Azərbaycanda ən çox oxuyanların müsabiqəsi keçirilsəydi bəlkə də birinci yeri Elçin müəllim tutardı. Çünki o, mətbuat orqanlarında çıxan ədəbiyyatla bağlı bütün yazıları oxuyur. Neçə-neçə romanını mütaliəyə itirdiyi vaxta qurban verir. O hətta bizim haqqımızda yazdığı yazılarında özümüzə, qələm dostlarımıza məlum olmayan bəzi məqamları da açıqlayır. Məsələn, o mənim hekayələrim haqqında yazmışdı ki, onlarda Vsevolod Qarşinin əsərlərindəki ab-havanı görürəm. Bu fikir doğrusu məni tutdu. Çünki, Qarşin mənim xoşladığım yazıçılardandır. Bunu mənim özümdən başqa heç kəs bilmirdi. Amma Elçin müəllim bunu həssaslıqla, ustalıqla duymuşdu. Kitaba gəlincə isə demək istəyirəm ki, "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsəri çox əhatəli araşdırmadır.

Əsərdə təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, sovet ədəbiyyatının mənzərəsi canlanır. Sosrealizm dedikdə mənim gözümdə Çernobl hadisələri canlanır. Məlum olduğu kimi bu hadisədən sonra təbiətdə unitasiya baş verdiyindən qanadlı pişiklər peyda olmuşdu. Amma bunlarla yanaşı normal pişiklər də vardı. Sosrealizm də ədəbiyyatda baş verən unitasiyadır. Ancaq bayaq dediyim kimi ədəbiyyatda da baş verən hadisələrdə normal "pişiklər" - çox gözəl ədəbi əsərlər vardı ki, onları bu gün sevə-sevə oxuyuruq.

Kitab haqqında mənim ayrıca qeydlərim var. Bu haqda danışsam, çox vaxt aparar. Amma bugünkü məclisdə gəncliyə örnək olan bir məsələyə toxunmaq istəyirəm. 60-cı illər nəsli bizdə özündən əvvəlki nəslin, demək olar ki, 180 dərəcə əksi olub. Tamamilə fərqləniblər. 60-cılar bizdə ədəbiyyatı ilkin missiyasına - insanı insana qaytardılar. Ədəbiyyatı ideologiyadan kənarlaşdırdılar. Amma o da var ki, Azərbaycan ədəbiyyatının 60-cıları özlərindən qabaqkı nəsli həmişə müdafiə ediblər. Yazıçı həmrəylini qoruyub saxlayıblar. Ondan sonrakı nəsildə də bu ənənə olub. Bu mənada həmin kitab da istisna təşkil etmir.

Vaxtilə "525-ci qəzet"də Elçin müəllimin ədəbi düşüncələri dərc olunurdu. Mən bu fikirdəyəm ki, "Ədəbi düşüncələr" 2-3 universitetin verdiyindən artıq bilik verə bilər. Düzdür, yazıçını yaratmaq olmaz. Amma ilkin rüşeym, fəhm, istedad hər bir insanda var. Bu cəhətdən Elçin müəllimin "Ədəbi düşüncələr"i yazıçılıq üçün verilən yığcam, konkret istiqamətlərdir. Çox istərdim ki, həmin silsilə yazılarla da əlaqədar bir diskussiya təşkil olunsun. İnanıram ki, "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabı biz yazıçılara çox şey verdi."

Universitetin dosenti, tənqidçi Rüstəm Kamal bildirdi ki, görkəmli yazıçı Elçin müəllim Azərbaycan ədəbiyyatının problemlərini zaman-zaman sistemli şəkildə qaldırır, çünki bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı qədər özünə qayğı istəyən ikinci mənəvi sərvətimiz yoxdur:

"Elçin müəllimin müzakirəsi keçirilən bu kitabdan çıxan nəticə də budur ki, ədəbiyyatımız xalqımızın milli sərvətidir, onu öyrənmək, onun təsnifatını vermək, onu təftiş etmək, onu oxumaq lazımdır. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı, daha dəqiq sovet ədəbiyyatı, sovet dövrü ədəbiyyatı adlanır. Roma ədəbiyyatını da bu imperiyaya daxil olan xalqlar yaradıb. Ona görə də bu ədəbiyyat Roma ədəbiyyatıdır. İndi bu sovet ədəbiyyatına daxil olan xalqlar və onların yaratdığı ədəbiyyat sovet ədəbiyyatı adlanmalıdır. Burada heç bir qəbahət yoxdu. Yəni Azərbaycan sovet ədəbiyyatı ədəbi dəyər tariximizin tərkib hissəsidir. O cümlədən ədəbi keçmişimizə, ədəbi əcdadlarımıza qayğı ilə yanaşmaq lazımdır. Bu cəhətdən "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabı ədəbiyyat tariximizə dialektik yanaşmanın örnəyidir, desəm, səhv etmərəm. Sovet ədəbiyyatı haqqında çox deyilib. Bəli, ədəbiyyatın, söz sənətinin bədəninə sosrealizm adlı bir metod pərçim olunub. Amma o dövrdə yazıçıların ödül imkanları, qonorar imkanları da olub. Oxucularla ünsiyyəti böyük olubdur. İndiki dövr ədəbiyyatımızın oxucularla ünsiyyəti demək olar ki, sıfra enibdir. Sovet ədəbiyyatını yaradan şəxslərin, Azərbaycan yazıçılarının isə Azərbaycan insanı, toplumu ilə əlaqəsi sıx olubdur. Mən başqa çıxışçılardan fərqli olaraq, Elçin müəllimin bu kitabındakı fikirlərlə dialoqa girərək sovet ədəbiyyatının işıqlı, müsbət cəhətini görmək istəyirəm. Çünki onun əyər-əskiyini hamı bilir. Sovet ədəbiyyatı bir fenomendir - ədəbi fenomen, sosial fenomen, ictimai fenomen. İndi bu fenomendən öyrənmək lazımdır. Bu tədbirə gəlməzdən əvvəl İtaliya intibahı ilə bağlı bir kitabı vərəqlədim. Nə üçün? Çünki sovet ədəbiyyatı, sovet mədəniyyəti ilə, intibah ədəbiyyatı arasında eyniliklər çoxdur. İtalya intibahının ən böyük ideyası yeni insan ideyası idi. Sovet ədəbiyyatının da, sovet mədəniyyətinin də ən böyük ideyası yeni insandır. Gələcəyə yönəlmək, istiqamət vermək intibah mədəniyyətinin də əsasıdır, sovet ədəbiyyatının da. Şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı ideyası intibaha da şamil olunur, sovet ədəbiyyatına, mədəniyyətinə də şamil olunur. İntibah estetikasında da kosmoloji və s. ənənələri güclü idi, sovet ədəbiyyatında da.

Orta əsrlər intibah mədəniyyətində də yaradıcılıq, yaratmaq təşəbbüsü yüksək qiymətləndirilir, sovet mədəniyyətində də elmi-texniki inqilab və s. məsələləri xatırlasaq sovet mədəniyyətində onu görəcəyik. Elmlə maarifin sıx əlaqəsi sovet mədəniyyətinə də, intibah mədəniyytəinə də xasdır. Hətta başqa oxşarlıq da var. Orta əsirlərdə də inkivizisiya vardı. Sovet dövründə isə kütləvi repressiya mexanizmi işləyirdi. İntibah dövründə, mənim oxuduğum kitablara görə 150 min iblis ("vedma") yandırılmışdı, sovet intibah dönəmində kütləvi şəkildə insanlar öldürülmüşdür. Qəribə bir oxşarlıq ortaya çıxır.

Mən Elçin müəllimin kitabını oxuyanda belə nəticəyə gəldim ki, ədəbiyyat tarixi eyni zamanda emosiyaların, obrazların dəyişməsi tarixidir. Orta əsrlərdə nikbin emosiyalar mədəniyyətin aparıcı qüvvəsidir. Sovet ədəbiyyatında da nikbinlik emosiyası mədəniyyət, ədəbiyyat üçün əsasdır. Hətta, vaxtilə jurnalda oxumuşdum ki, Qriqori Çukray "Əsgər haqqında ballada" filminin sonunda qəhramanın ölümünü təsvir etdiyinə görə onu partiyadan çıxarmışdılar. Yəni nikbinlik həmin ədəbiyyatın emosionallıq obrazı idi. Emosiyalar dəyişdiyi üçün mədəniyyəti, ədəbiyyatı qavrama da dəyişir. Biz bu məsələlərə bir qədər qayğı ilə yanaşmalıyıq.

Sonda bir məsələni də vurğulamaq istəyirəm. Sovet ədəbiyyatına yenidən baxmaq lazımdır. Çünki oradakı insan dəyişən insan idi, dövrün insanı idi. BAM-ı, Maqnitaqorskini tikən insan idi. O cümlədən də, əsərlərin qəhrəmanını tamaşaçı, oxucu öz qəhrəmanı kimi yaşayırdı. Özünü onun yerinə qoyurdu.

Sistem kimi yanaşsaq, deyərdim ki, orta əsrlərdə məlikşüəara vardısa, onun məkanı saraydısa sonra isə xalq şairi titulu ortaya çıxdı.

Beləliklə, mən bu qənaətimdən və "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabından çıxış edərək demək istəyirəm ki, ədəbiyyat tariximizi, ədəbi dövrləri sistemli şəkildə araşdırmaq lazımdır."

Yaradıcılıq fakültəsinin tələbəsi Günel Rüstəmova bildirdi ki, sovet hökuməti dağıldıqdan sonra sosializm realizmi inkar olunmağa başladı. Yəni bu dövrdə əvvəllər qəbul olunmuş fikirlərə alternativ fikirlər yaranmağa başladı. Elçinin bu kitabında sosrealizmin mənfi cəhətləri ilə yanaşı müsbət cəhətləri də araşdırılır, irəli sürülür. Amma biz sosrealizmin müsbət cəhətlərini araşdıranda son dərəcə diqqətli olmalıyıq. Sosrealizm Azərbaycan ədəbiyyatının genində olmasa da həmin dövrdə kitaba böyük maraq vardı. Amma deyilir ki, sovet rejimi dağıldıqdan sonra kitaba maraq ölüb. Bizi onda günahlandıra bilər ki, az oxuyuruq. Bu cəhətdən bugünkü tədbir böyük əhəmiyyət daşıyır və göstərir ki, sovet rejimi dağıldıqdan sonra kitaba maraq heç də ölməyib.

Bakı Dövlət Universitetində təcrübə keçən rusiyalı tələbə Dəmir İzmayılov bildirdi ki, belə görüşlər onda və tələbə yoldaşlarında Azərbaycanın zəngin mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə tanış olmaq üçün böyük imkan yaradır.

Universitetin professoru Bədirxan Əhmədov çıxışında dedi: Müzakirəsinə toplaşdığımız "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabını ayrı-ayrı auditoriyalarda artıq bir neçə vaxtdır ki, müzakirə edirik. "Tələbələrimiz bu əsərlə tanışdırlar. Qeyd etmək istəyirəm ki, bu əsər ciddi əsərdir, Elçin müəllim də uzun müddətdir ki, ədəbi tənqiddə, yazıçı kimi də ədəbi prosesdədir. Bu sənətkar haqqında danışarkən yazıçı-tənqidçi terminini, istilahını işlətmək zəruridir. Elçin müəllim daim mübahisəyə, müzakirəyə səbəb olan məqalələrlə mətbuatda çıxış etməkdən çəkinmir. Bu məqalə mövzunun qoyuluşuna görə, nəzəri üslubuna görə, problemlərin həllinə görə müzakirə obyektinə çevrilir.

"Sosrealizm bizə nə verdi?" əsərinə gəldikdə isə demək istəyirəm ki, kitabda postsosializm dövründə sosializm ədəbiyyatına münasibət bildirilir. Mənə elə gəlir ki, sosrealizmə elmi baxışda bu əsər bizə çox şey verir.

"Sosrealizm bizə nə verdi" əsərində sosrealizm bir kompleks halında götürülür, eyni zamanda burada sosrealizmin ayrı-ayrı mərhələ və dövrləri nəzərdən keçirilir. Sovet sistemi ilə sosrealizmin bir-biri ilə adekvat olmadığı aşkara çıxır. Bu cəhətdən də əsər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, demək istəyirəm ki, sosrealizmin ilk mərhələsində, yaxud da son mərhələsində xeyli dərəcədə səhvlər olub. Bunlar da kitabda öz əksini tapıb.

Mənə elə gəlir ki, "Sosrealizm bizə nə verdi" əsəri bir çox tədqiqatlara, araşdırmalara bir stimul, yeni istiqamətlər verdi. Bu cəhətdən mən "Sosrealizm bizə nə verdi" kitabını müasir dövr ədəbiyyatşünaslığımızın ən yaxşı əsərlərindən biri hesab edirəm. İnanıram ki, bundan sonra sosrealizm haqqında tədqiqatlar daha geniş araşdırılacaq."

"525-ci qəzet"in əməkdaşı Şəfəq çıxışında qeyd etdi ki, Elçin müəllimin yazdığı bu kitabla sovet dövründə yazılan ədəbiyyata birmənalı fikirlər, birmənalı neqativ münasibət dəyişildi.

Bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm - sovet dönəmində tərcümə məsələsinə. Çünki həmin dövrdə tərcümə əsərləri kifayət qədər böyük auditoriyalara çata bilirdi. Elçin müəllimin bundan əvvəl dərc olunmuş "Azərbaycan ədəbiyyatında nə baş verir?" məqaləsi də "Sosrealizm bizə nə verdi" kitabındakı kimi suallar üzərində qurulub, dəqiq diaqnozlarla həll olunub.

Tərcümə kafedrasının müdiri Etimad Başkeçid Rüstəm Kamalın çıxışına münasibət bildirərək dedi ki, düzdür müəyyən anlarda tarix təkrarlanır. İntibah dövrünün prinsipləri ilə sovet dövrünün prinsipləri arasında müəyyən oxşarlıq var. Amma Sovetlər Birliyi dağılandan sonra biz sosrealizmə birmənalı şəkildə mənfi qiymət verdik. İndi qorxum odur ki, birdən-birə deyək ki, sosrealizm ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə gözəlliklər bəxş edib. Şübhəsiz bu da yanlış qiymət olardı.

Çıxışçının fikrincə sosrealizmə birtərəfli deyil araşdırıb mənfi və müsbət cəhətləri ilə qiymət vermək lazımdır. Bu cəhətdən o, "Sosrealizm bizə nə verdi" kitabının müəllifi ilə həmrəy olduğunu bildirdi.

AMEA-nın birinci vitse-prezidenti Arif Haşımov 60-70-ci illərdə fəal oxucu olduğunu, əksər yazılanlara inandığını diqqətə çatdırdı. Bildirdi ki, indiki gəncliyin də həmin dövrdə yazılmış əsərlərin hamısına inanmadığından, dövrü hiss edə bilməyəcəklərindən çəkinirdim. Amma çıxışlardan hiss etdim ki, o dövrü hərtərəfli görə bilirlər.

Prof. Rəhilə xanım Quliyeva qeyd etdi ki, "Sosrealizm bizə nə verdi" əsərində vacib, unikal məsələlərə toxunulub, sosrealizmin ideoloji qurumla münasibəti araşdırılıb. Elçin müəllim bildirir ki, sosrealizm birmənalı baxış deyil. Bunun ədəbiyyatımızda təzahürü də birmənalı olmayıb. Sosrealizm mövzuya müəllifin mövqeyini irəli çəkirdi. Müəllifə yanaşma mövqeyindən də bu əsər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu cəhətdən bizim nəzəriyyə fakültəsi üçün bu kitab böyük əhəmiyyət kəsb edir."

Ədəbiyyatşünas alim Tehran Əlişanoğlu çıxış edərək dedi: "Sosrealizm bizə nə verdi" kitabındakı problemlərlə tədris prosesində həmişə üzləşməli oluruq. Bu gün sosrealizmə qayıdıb onu yenidən araşdırmaq problemi aktuallıq kəsb edir. Ancaq biz bu müzakirələrə diqqət etsək bir məqamda diqqətli olmalıyıq. Bu da ondan ibarətdir ki, sosrealizm bir hadisə kimi keçən əsrin 20-30-cu illərində XX əsrin inqilabi stixiyasından yeni ədəbiyyat yaratmaq stixiyası kimi daxil olub. Bir də ondan sonrakı 30-50-ci illərdə olan sosrealizm adını almış bir məslək var. Burada elmi səhvə yol vermək olmaz. Rüstəm Kamalın intibah dövrü ilə müqayisəsini ötən əsrin 20-ci 30-cu illərin ortalarına kimi olan illərlə müqayisə etmək olar. 30-cu illərin sonundan 50-ci illərin ortalarına kimi isə inkvizisiya qalib gəlirdi və başqa bir sovet ədəbiyyatı meydana çıxırdı. Müzakirə olunan kitabda ədəbiyyata qayıdış dövrü olan 60-80-ci illər çox doğru olaraq sosrealizm çərçivəsidən çıxarılır. Bu dövrdə Yazıçıların qurultaylarında "Sosrealizm" kəlməsi yalnız ideologiya kimi səslənmişdir. Yazıçılar əsərlərini yazanda sosrealizmi görmürdülər. Elçin müəllimin əsərində qaldırılan məsələlər universitetlər üçün zəruridir. Amma əvvəl dediyim fikri bir daha təkrarlayıram ki, bu məsələ Yazıçılar Birliyində də müzakirə olunsa idi daha yaxşı olardı. Çünki bu Birlik canlı ədəbi proseslə məşğuldur.

Professor Flora Hacıyeva dedi ki, məni ilk növbədə kitabın adı cəlb etdi. Müəllif "Sosrealizm bizə nə verdi" - deyir. Amma bəziləri "sosrealizmə görə nə itirdik" - deyirlər. Mən ədəbiyyat nəzəriyyəsindən dərs deyən bir müəllim kimi belə bir fikirlə razıyam ki, sosrealizm realizmin bir hissəsidir. Ondan qabaq maarifçi realizm olub, ondan sonra postrealizm olub. Daha dəqiq desək sosrealizm min illər tarixi olan realizm metodunun bir hissəsidir. Ona görə sosrealizmi bütünlükdə silib atmaq olmaz. Bu cəhətdən bu kitabın bizə böyük köməyi olacaq. Bizim magistraturada ədəbi-tənqid proqramı var. Onun bir sahəsi də yazıçı tənqididir. 20 əsrin yazıçı-tənqidi fənninin tədrisində "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabının böyük köməyi olacaq.

Ədəbiyyatşünas Nizami Tağısoy çıxışında qeyd etdi ki, bu kitabın maraqlı məqamları var. Həmin məqamlardan bizim ədəbiyyatşünaslığımız, fikir tariximiz də bundan sonra istifadə edəcək. Kitabda sosrealizmin bizə nə verdiyini və aldığını çox yerli-yataqlı, konkret faktlarla sübut edilir. Əsərdən aldığım təəssürat belədir ki, sosrealizmin ədəbi-estetik metod kimi bizdən aldığı daha çoxdur.

"525-ci qəzet"in baş redaktoru Rəşad Məcid dedi: - Bizim qəzetlə Elçin müəllim arasında sıx əməkdaşlıq mövcuddur. Hər dəfə Elçin müəllim bizə əsər göndərəndə onu oxuyub hədsiz zövq alıram. Bu əsərlər həm də Azərbaycan ədəbiyyatına, ədəbiyyatşünaslığımıza çox lazımdır. Xüsusən, gənclərə. Elə bugünkü məclis də bunu təsdiqləyir. Mən hesab edirəm ki, təqdim olunan kitabda çoxlu informasiya var və düşünürəm ki, gənc ədəbiyyatşünasların ondan bəhrələnməsi vacibdir. Özü də informasiya o dövrün mənzərəsini verir. Məsələn, sovet dövrü haqqında bədii əsər yazan bir yazıçı öldürülür, sürgünə göndərilir, o birinə orden verilir. Və yaxud sovet dövründə yaranmış hansı ədəbiyyatı oxumaq, hansı bədii-estetik meyarlarla kitablara yanaşmaq yolunu göstərir. "Molla Nəsrəddin" və "Fyuzat" məktəblərinin bu gün bizə gəlib çıxan müzakirələrini də çox vacib, maraqlı hesab edirəm. Müzakirələr açmaq üçün "Sosrealizm bizə nə verdi" kitabı böyük imkanlar açır.

Elçin müəllim elə bir şəxsiyyətdir ki, həm ədib, həm dövlət məmuru kimi öz sahəsində gördüyü işə nüfuz gətirir. Mən onun ədəbiyyatşünaslıqla, filologiya ilə bağlı yazılarını oxuyanda içərimdə gənclik illərimlə bağlı bir nisgil keçir. Mən filoloq olmaq istəyirdim, amma jurnalist oldum. Bu əsəri oxuyandan sonra gənclik illərindəki həmin o hissi keçirdim ki, bu dünyada ən gözəl sənət filoloq olmaqdır.

Sonda xalq yazıçısı Elçin mərasimə toplaşanlara və təşkilatçılara təşəkkürünü bildirərək dedi: - Elanda bu məclis təqdimat kimi verilmişdi. Amma gedişat göstərdi ki, bugünkü məclis daha artıq müzakirə kimi keçdi. Bu gün mənim içimdə rahatlıq hissi ilə yanaşı fəxarət hissi də var. Yadıma düşür ki, 70-ci illərin ortaları idi, Yazıçılar İttifaqının katibi idim. Məsələ qaldırmışdım ki, nəşriyyatlarda ədəbiyyatla bağlı kitablar bizdə müzakirə olunub sonra nəşriyyatların planına daxil edilsin. O zaman mən mətbuatda maraqlı yazılar müəllifinə rast gəldim. Axtarıb o adamı tapdım. Həmin cavan oğlan mənim təklifimlə məqalələrini yığıb gətirdi. Biz o kitabı çapa məsləhət bildik. O kitabın redaktoru oldum, həmin kitaba ön söz də yazdım. O imzanın sahibi tənqidçi, bu gün Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, hörmətli Kamal müəllim idi. Buna görə də insani fəxarət hissi keçirirəm. Çünki Kamal müəllim bu gün artıq görkəmli bir yazıçı, tənqidçi, tədris təşkilatçısıdır.

Eyni zamanda bir-iki il bundan əvvəl eşidəndə ki, əziz dostum Rəşad Məcidin oğlu artıq universiteti bitirib - mən zamanın sürətinə heyrət etdim. Rəşad mənim təsəvvürümdə həmişə cavan, gənc, beyni, düşüncəsi ədəbiyyat, sənət sövdası ilə dolu bir insan, ədəbiyyat sənət təəssübkeşidir. Mən sevinirəm ki, o, bu gün Yazıçılar Birliyinin gənclər üzrə katibidir, "525-ci qəzet"i nəşr edir, Yaşar kimi istedadlı gəncləri ətrafına toplayır. Mən bu iki dostumun ikisinə də təşəkkürümü bildirirəm ki, bu müzakirəni təşkil ediblər.

Mənim bu kitabım "525-ci qəzet"də və "Ədəbiyyat qəzeti"ndə silsilə məqalələr şəklində nəşr olunandan sonra elmi-ədəbi əhval-ruhiyyə yaratdı. Mən bu yazılara olan marağı onun keyfiyyətindən, ehtiva dairəsindən, səviyyəsindən daha artıq dərəcədə bu mövzunun aktuallığı ilə izah edirəm. Öz aləmimdə düşünürəm ki, düz eləyib yazmışam, düz eləyib vaxt sərf etmişəm. Bu mövzu doğrudan da son dərəcə aktual bir mövzudur. Onu da deyim ki, kitabın ilk müzakirəsi Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunda keçirildi.

Mənim fikrimcə, sosrealizm ədəbiyyata təbii şəkildə gəlməyib. O, ədəbiyyata, sənət aləminə inzibati yollarla gətirilib. İnzibati yollarla da yüksək ideoloji mərtəbəyə qaldırılıb. Mütəxəssislər bilirlər ki, sosrealizm termini bir qədər sonra yarandı. İlk əvvəllər ona inqilabi realizm, proletar realizmi, ideyalı realizm deyilirdi. 1932-ci ildə Qorkinin evində Stalinlə Qorkinin görüşü olur. O görüşə Aleksey Tolstoyu və dövrün digər görkəmli yazıçılarını dəvət edirlər. Orada ilk dəfə Stalinin dilindən "Sosializm realizmi" sözü çıxır və sonradan bu söz ədəbi terminə çevrilir. Yəni ilk dəfə bu söz diktatorun dilindən çıxır. Daha doğrusu, bu termin sənətdən gəlməyib, sənət adamlarının təfəkküründən doğmayıb. Ona görə də bir-biri ilə simvolik surətdə səsləşirlər. Sovet İttifaqı sizə məlum olduğu kimi qapalı, birpartiyalı cəmiyyət idi. Bu birpartiyalılıq prinsipi sosrealizmi ədəbiyyata gətirdi. Yəni özündən başqa digər ədəbi cərəyanı yaxına buraxmadı. Burada çıxış edənlər bunu qeyd etdilər. Mən bunu Azərbaycan ədəbiyyatı, incəsənəti üçün bir itki hesab edirəm. Məlum olduğu kimi ədəbiyyatımız qədim olsa da, dramaturgiyamız XIX əsrdə yarandı. M.F.Axundov dramaturgiyası Azərbaycan ədəbiyyatının milli faktoruna çevrildi və Axundovdan sonra gələn az yazıçı tapmaq olar ki, dramaturgiya sahəsində qələmini sınamasın. Və sosrealizm dövründə bu janr çox inkişaf etdi. Müxtəlif dramlar, böyük əsərlər yarandı. Amma tutaq ki, absurd teatr tamamilə kənarda qaldı. Bu ümumi bir naqislik gətirirdi. Bunun səbəbi ondan ibarət idi ki, meyarlar dəyişmişdi. Yəni bədii ədəbiyyata verilən qiymət bədiiyyatın, estetikanın meyarları deyildi. Siyasi-inzibati meyarlar idi.

Bu səbəbdən də sosrealizmdə eybəcər hadisələr baş verirdi. Sosrealizm hakim ideologiyanın başının üzərində duran qüvvə kimi təyinatlar aparırdı. Məsələn sən türkmən Verdi Kerlabayev, deyək ki, böyük sovet yazıçısı vəzifəsinə təyin olunursan. Yaxud sən özbək yazıçısı Kamil Yaşen istedadlı sovet dramaturqu vəzifəsinə təyin olunursan və s. Düzdür, bunun özündə də bir paradoks vardı. Məsələn, hakim idelogiya Səməd Vurğunu görkəmli şair vəzifəsinə, Mixail Soloxovu və Çingiz Aytmatovu görkəmli yazıçı vəzifəsinə təyin etdi. Amma Səməd Vurğunun, Şoloxovun, Aytmatovun istedadı bu təyinatların çərçivəsini dağıtdı, ondan kənara çıxdı. Onların öz istedadları özlərinin böyüklüyünü təsdiq etdi. Bu baxımdan, mən yazıram ki, "Azərbaycan" şeri dillər əzbəri oldu, sosrealizm bunun qarşısını almadı. Düzdür, "Azərbaycan" şerinin ilkin variantında partiyanın da, Stalinin də adı var və s. Amma, "Azərbaycan" oxucusu bu şeri ona görə əzbərləmirdi ki, orada partiyanın adı, ya Stalinin adı çəkilir. Azərbaycan oxucusu bu şeri ona görə əzbərləyirdi ki, burada söhbət milli varlıqdan gedir, söhbət Azərbaycandan gedir. Sosializm realizmi bunun qarşısını almadı, dözdü. Halbuki bunun qarşısını ala bilərdi. Məsələn, Mikayıl Müşfiq Stalin haqqında poema yazdı. 1937-ci ildə Yazıçılar qurultayında Əli Nazim çıxış edərək bildirdi ki, Müşfiq Stalin mövzusu arxasında gizlənib. Sosrealizmin paradoksu onda idi ki, istedadlı şair Mikayıl Müşfiqi də, istedadlı tənqidçi Əli Nazimi də həbs edib, güllələdilər. Dediyim ondan ibarətdir ki, burada hamı o fikirə gəldi ki, sosrealizmə birmənalı qiymət vermək olmaz. Bunu nə tam şəkildə qara boyalarla boyamaq olar, nə də tam şəkildə cəhrayı boyalarda göstərmək olar. Burada yaxşıya yaxşı, pisə pis demək lazımdır. Sosrealizmin unutduğu meyarlarla sosrealizm dövrünün ədəbiyyatına qiymət vermək lazımdır. O meyarla ki, onu sosrealizm işlətmirdi. Sosrealizmin klassik əsəri elan olunmuş "Sakit Don"a biz sosrealizmin işlətmədiyi meyarlarla yanaşanda görürük ki, bu roman təkcə XX əsr rus ədəbiyyatının deyil, dünya ədəbiyyatının şedevrlərindən biridir. Amma sosrealizmin qəbul etmədiyi "Peterburq" və "Master və Marqarita" romanlarına baxanda görürük ki, bunlar da böyük bir rus romanlarıdır. Bunu bu gün biz qiymətləndirməyi bacarmalıyıq.

Bu gün Rüstəm Kamalın sosrealizmi intibah dövrü ilə müqayisə etməsi mənim üçün gözlənilməz idi. Amma mən prinsip etibarı ilə o fikirlə razıyam ki, sosrealizmdə bir intibah əhval-ruhiyyəsi də vardı. Sosrealizm dövründə nailiyyətlərimizi mən kitabda yazmışam. Amma sosrealizmdə ən böyük nailiyyəti Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin formalaşması oldu. Onun bu günkü səviyyəsi oldu. Görün 50 ildə ədəbi-bədii dilimizdə nə qədər inkişaf var. Ötən əsrin 20 -ci illəri ilə 70-ci illər ədəbiyyatının dilinə leksik baxımdan, sintaksis baxımdan baxsaq, nə qədər inkişafın şahidi olarıq. Bir sözlə sosrealizmə bir mənalı yanaşmaq olmaz. Sosrealizm bir paradoksdır.

Burada sovet ədəbiyyatı termini işləndi. Əgər sovet ədəbiyyatı varsa, onda sovet dili hanı? Ədəbiyyatın ən başlıca faktoru, meyarı dildir və yaxud sovet ədəbiyyatı dedikdə bu nə dərəcədə o dövrdəki ədəbiyyatı ehtiva edir. Əgər sovet ədəbiyyatı varsa onda eston ədəbiyyatı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının koloriti bir-biri ilə nə dərəcədə uyğun gəlir? Halbuki sovet ədəbiyyatı deyilən bir şey varsa onda onun ümumi bir kaloriti olmalıdır, ümumi bədii-estetik aurası olmalıdır. Bu haqda fikirləşmək lazımdır... Mən Kamal müəllimin çıxışındakı nikbinlik məsələsi haqqında da demək istəyirəm. Bu nikbinlik o zaman məni qane edərdi ki, bu təbii nikbinlik olaydı. Yəqin siz bilirsiniz ki, XIX partiya qurultayında Malenkov məruzəsində şişirdilmiş tiplərdən danışırdı. Yəni ədəbiyyata nikbinlik gətirmək lazımdır. Sosrealizm elə bir hadisədir ki, bunu oturub axıra qədər mübahisə etmək olar. Və bəzi hallarda kimin doğru olduğunu, yaxud olmadığını, mübahisə edənlərin səviyyəsindən asılı olmayaraq, təyin etmək çətindir. Ona görə bizim ədəbiyyatşünaslıq elmimiz, ədəbi tənqidimiz bunu ciddi şəkildə öyrənməlidir.

Bütünlükdə, ədəbiyyat istedadın ifadəsidir. Yazıçı ağ vərəqdə özünü ifadə edir. Əgər istedad güclüdürsə onda yazıçı özü ilə birlikdə xalqını ifadə edir. Yəni ədəbiyyat eyni zamanda xalqın özünün ifadəsidir.

Yazıçı çıxışının sonunda sosrealizm dövründə istedadsız müəlliflərin mövzu arxasında gizləndiklərini bildirdi. Təəssüf hissi ilə qeyd etdi ki, bu həmin proses bu gün də mövcuddur.

"Sosrealizm bizə nə verdi" kitabının müəllifi, Xalq yazıçı Elçin çıxışını gənclərin həqiqətə qovuşması, onu tapması üçün kitab oxumağa, mütaliəni sevməyə səslədi.

Müzakirəni BSU-in rektoru Kamal Abdulla yekunlaşdırdı.

Hazırladı: Atababa İsmayıloğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 1 aprel.-S.3.