"Başım üstündə bir çinar olursa"...

Nazim Hikmət vəsiyyət etmişdi ki, öləndə onu Anadoluda bir kənd məzarlığında dəfn etsinlər. "Başım üstündə bir çinar olursa, daş-maş da istəməz" - demişdi. Onun bu istəyi yerinə yetmədi. Nazim Hikmət qırx səkkiz ildir ki, əvvəlcə heyran olduğu, sonra gəlişinə peşiman olduğu Moskvada uyuyur...

Türkiyənin məşhur şairi və fikir adamı Orxan Seyfi bir zamanlar yazmışdı: "Nazim Hikmət üçün kommunizm bir "din"dir. Bir dəfə bu "din"ə inandıqdan sonra kor-koranə axıra qədər ona sədaqət göstərməyi lazım bilir. Nazimin yuxudan oyanacağı günü bir az daha gözləmək lazımdır." Kommunizm ideallarına, bütün xalqların bərabərliyinə, varlı-yoxsul, əzən-əzilən anlayışlarının birdəfəlik yox olacağına bütün varlığı ilə inanan kommunistlər kimi Nazim Hikmət də gün gəldi ki, yuxudan ayıldı. Amma gec idi artıq. Geriyə yol yox idi. Türkiyə qəbul etmirdi. Moskvada isə "İvan İvanıç varmıydı, yoxmuydu" adlı sovet bürokratizmini ifşa edən pyesinin repertuardan çıxarılması ilə başlanan təqiblər davam edirdi. Günlərin birində də şairin 1951-ci ildən 1963-cü ilədək sürən Moskva həyatı sona yetdi. 1963-cü il iyun ayının 3-də "Bu dünyadan Nazim keçdi" (Vala Nürəddin).

Nazim Hikmətin sonuncu həyat yoldaşı Vera Tulyakova şairin ölümünü ona müraciətlə öz xatirələrində belə təsvir edirdi: "Yuxudan ayıldım. Yataqdan qalxmadım. Səni oyatmaq istəmədim. Poçtalyon qəzetləri poçt qutusuna yerləşdirdi. Bu səsdən bildim ki, saat 7.20 dəqiqədir. Beş dəqiqə sonra sən cəld qalxdın, az qala yüyürərək qapıya getdin. İstədim səni səsləyim, amma fikirləşdim ki, bir az da mürgü vurum. Ancaq sən qayıtmadın. Bir dəqiqə keçdi, iki dəqiqə keçdi... sən nədənsə bayır qapısını açmırdın, özünü qəribə şəkildə sakit aparırdın. Mən yenə bir az uzandım, amma hansı bir qüvvəsə məni ayağa qaldırdı ki, baxım görüm sən hardasan. Qalxdım, fikirləşdim ki, yəqin su içmək istəmisən, ya da siqaret çəkirsən. Tez mətbəxə keçdim. Yox idin. Hamamxanaya baxdım, sonra tualetə. Birdən qorxu hissi bürüdü məni. Bu elə bir qorxu hissi idi ki, sanki arxadan məni odlu bir küləyin zərbəsi vurmuşdu. Tez dəhlizə çıxdım və asılqanın arxa tərəfində yerdə - döşəmənin üstündə gördüm səni. Oturmuşdun, kürəyin qapıda, bir əlin yerdə. Bir ayağın altındaydı, o biri ayağını uzatmışdın qabağa... Sənin ağappaq bənizindən, qeyri-adi sakit üzündən o dəqiqə başa düşdüm ki, sən... keçinmisən."

Bu sətirləri oxuyanda ötən günlərə qayıtdım.

1963-cü ilin may ayı idi. Moskvada Nazim Hikmətin evindəydim. "Sənin müdafiənə mütləq gələcəyəm" dedi mənə (Şairin yaradıcılığından dissertasiya yazmışdım). Bakıya yola düşəndə Moskvada aspiranturada təhsil alan dostum Yavər Eyvazov təlaşla soruşdu məndən: "Yenə Nazim Hikmətlə şəkil çəkdirmədin?" Dedim: "Yox" və əlavə etdim: "Yavər, sənin ki yadındadır, "Qəribə adam"ın birinci pərdəsindən sonra mən bir dəstə güllə səhnəyə çıxanda və Nazim Hikməti təbrik edəndə şəklimizi çəkdilər. Nə olar, danış da Ermolova teatrı ilə, o şəkli mənə versinlər". Yavər güldü, bir söz demədi. Baxışlarından oxudum ki, mənə deyir: "Sən doğrudan "qəribə adam"san". "Yaxşı, - dedim, qınama məni, gələn dəfə mütləq çəkdirəcəyəm."

Gələn dəfə olmadı. 1963-cü il iyun ayının 3-də Moskva radiosu heç birimizin gözləmədiyi müdhiş bir xəbər verdi: "Nazim Hikmət qəflətən vəfat edib." Ağladım. Sonra Moskvada 1963-cü ilin sərt qışında küçədə Nazim Hikmətin tərcüməçisi Muza Pavlova ilə görüşdüm, bir saat söhbət etdik. Qadın ağlayırdı. Nazimin ölümünə yanırdı. Ən çox Veranı qınayırdı. Mehmanxanaya gəldim. Şaxta öz işini görmüşdü. Xəstələnmişdim. Yenə dostum Yavər dadıma çatdı. Dava-dərman gətirdi. "Nə oldu, harda özünü soyuğa verdin" - deyə soruşdu. Əhvalatı ona olduğu kimi danışdım. "Hər deyilən sözə inanma, - dedi Yavər. - Nazimin ürəyi xəstə idi. İnfarkt keçirmişdi." Sonralar eşitdim ki, Vera Tulyakova bir xatirə kitabı yazıb. Kitab türkcəyə də çevrilib. İnternetdə onun bəzi parçalarını oxudum. Veranı mən Nazim Hikmətin evində qonaq olarkən dəfələrlə görmüşdüm. Çox cavan idi.

2001-ci ilin martında Vera Tulyakova da bu dünyaya vida etdi. Türkiyədə çıxan "Radikal" qəzeti 12 mart 2001-ci il sayında yazırdı ki, qızı Annanın dediyinə görə anasının külü Nazim Hikmətin yanında gömüləcəkdir.

...1951-ci ildə Moskvaya ayaq basan Nazim Hikmət Vera Tulyakova ilə 1955-ci ildə tanış olmuşdu. 1959-cu ildə evlənmişdilər. Vera Nazimi tanıyanda 23 yaşında idi, Nazimsə 53!"

Nazim Hikmət Veraya çox sayda sevgi şeirləri həsr etmişdi. Amma sonralar yazdığı "Veraya" adlı əsəri sevgi şeiri deyildi.

Gəlsənə dedi bana,

Qalsana dedi bana,

Gülsənə dedi bana,

Ölsənə dedi bana.

Gəldim,

Qaldım,

Güldüm,

Öldüm.

Nazim ömrünü, məhəbbətini, yaralı taleyini belə ifadə etmişdi. Nazimin xanımı Pirayəyə, sonrakı həyat yoldaşı Münəvvərə (həm də dayısı qızı idi. Nazim onun ikinci əri idi.) olan münasibətinə mən haqq qazandırmıram. Xüsusən Münəvvərin çəkdiyi əzabları dilə gətirmək istəmirəm. Amma bir şey vardı ki, Nazim ikiyə bölünə bilmirdi. O həyat yoldaşı ola-ola başqa qadınla əylənən kişilərdən deyildi. Sevdalandımı, sevdimi, sevdiyi insanla yaşamaq, heç kəsi aldatmamağı özünə həyat kredosu seçmiş bir insandı. Təbii ki, bu sözlərlə Nazimə bəraət qazandırmaq fikrindən uzağam. Görünür, nəhəng sənət adamlarının nöqsanı da böyük, taleyi də burulğanlı olur.

61 il yaşadı Nazim. Öz dililə desək, "həbsxanalarda da yatdı, lüks otellərdə də..."

Ömrümün sonunu hiss edəndə belə yazmışdı:

Bizim avludanmı (həyətdən)

Qalxacaq cənazəm?

Necə endirəcəksiniz

Məni üçüncü qatdan?

Tabut asansörə (liftə) sığmaz,

Nərdivənlərsə daracıq...

Məni yola salacaq mətbəx

pəncərəmiz -

deyən şair artıq əzrayılın nəfəsini hiss etmişdi. Nazim Hikmətin ölüm xəbəri ildırım sürətilə bütün dünyaya yayıldı. Bu xəbər Türkiyədə Vala Nürəddinə də çatdı - Nazimin gənclik dostuna. Vala şair dostuna irihəcmli bir kitab həsr etdi. Adını da qoydu: "Bu dünyadan Nazim keçdi". Kitabın ikinci nəşri işıq üzü görəndə artıq Vala Nürəddin də dünyasını dəyişmişdi. Kitaba Nazimin və Valanın gənclik dostu Şevket Sürəyya Aydəmir ön söz yazmışdı. Ön sözdə deyilirdi: "Elə sanıram ki, sabahkı nəsillər Nazim Hikmətin üzərində bugünkilərdən daha çox duracaqlar. Onlar üçün Nazim Hikmət sabah yalnız sənətkar, bu torpağın yetişdirdiyi böyük bir sənətkar olaraq dəyər alacaq və məna daşıyacaqdır. "Bu dünyadan Nazim keçdi". Nazimi ən yaxşı təqdim edən və dəyərləndirən əsər kimi gələcək nəslə də ən doğru qaynaq və dayanaq olacaqdır".

...Nazimin məzarı Moskvada, Novi Deviçi məzarlığındadır. Novi Deviçi, əvvəllər qızlar monastrı olub. Məzarlıq bu monastrı dövrələyərdi. İndi bura məşhur insanlar məzarlığı kimidir. Zatən Çexov da, Qoqol da burada uyuyurlar.

...Biz gəldiyimiz zaman sabahın erkən saatına baxmayaraq, ağır dəmir qapılar açıqdı. Məzarlıq bu saatda da qələbəlikdi...Əllərində çiçək dəstələri, qadın, kişi, gənc, ixtiyar, hələ uşaqları ilə moskvalılar məzarlığa gəlirdilər. Biz də məzarlığa girdik...

...Nazimin məzarını tanıdım. Çox qiymətli, yüksək qara mərmər blokun üzərinə onun ayaqda dinamik silueti ovulmuşdu. Üzərinə türkcə imzasını işləmişdilər."

Nazim Hikmətin oğulluğu (Pirayənin oğlu) görkəmli tədqiqatçı Mehmet fuad 2000-ci ildə işıq üzü görmüş (sonra bu kitabı o, daha üç dəfə təkrar nəşr etdirdi) 719 səhifəlik "Nazim Hikmət" adlı kitabında Nazimin yaxın dostu və məsləkdaşı Zəkəriyyə Sərtəlin və onun həyat yoldaşı Səbihənin yadigarı olan, qızı Yıldız Sərtəlin şairin cənazə mərasimindən qələmə aldığı təəssüratı belə təqdim edirdi:

"Yaxınlaşdım. Nazim orada üzü açıq yatırdı. Sanki şirin bir yuxudaydı... Yanıma bir fransız yazıçısı gəldi: "Yıldız hanım, - dedi. - Sabah Münəvvərlə Mehmet gəlirlər. Onları heç tanımayan bir qrup rus ziyalısı qarşılayacaq. Bu doğrumu?" Soruşdum: "Kim təşkil edib bu qarşılamağı?"

...Arxamdan birisinin qolumu çəkdiyini hiss etdim. Döndüm. Qalya...(Qalya Nazimin həkimi, Vera Tulyakova peyda olana qədər çox yaxını və çox inandığı bir insandı. - A.B.)

- Yıldız, - dedi Qalya - Münəvvərlə Mehmet gələcəklər. Məni Münəvvərlə görüşdürməlisən. Nazimin vəsiyyətini mən ona öz əllərimlə vermək istəyirəm. Nazim Hikmət mirasının böyük qismini ona və Mehmetə vəsiyyət edib.

Çox sevdiyim bu qadının yanaqlarından öpdüm. "Təbii, - dedim, - heç şübhən olmasın, mən səni Münəvvərlə tanış edəcəyəm."

Sonra Yıldız Qalya ilə təyyarə meydanına getməsindən, Münəvvəri və Mehmeti qarşılamasından söz açaraq yazır:

"Doktor Qalinanın Münəvvərə verdiyi vəsiyyət 10 sentyabr 1959-cu ildə hazırlanmış, rusca yazılıb notariusda təsdiqlənmişdi. Bu sənədə əsasən Nazim Hikmət əsərlərinin müəllif hüquqlarına görə ayrılan pulunun dörddə üçünü Münəvvərə və oğlu Mehmetə, dörddə birini isə Türkiyə Kommunist Partiyasına vəsiyyət etmişdi."

Daha sonra Mehmet Fuad adı keçən kitabında Nazim Hikmətin oğlu Mehmet Nazimin 1971-ci il mart ayının 31-də "Milliyyət" qəzetində çap olunmuş on iki yaşındaykən izlədiyi atasının cənazə mərasimində gördüklərini onun dilindən belə təqdim edirdi:

"Sonra atamı gördük, belə... uzandırmışdılar... bir masanın üstündə yatırdı. Bir qadın atamın cəsədinə sarılmış bağırırdı... Sonradan evləndiyi arvadıymış bu demə. Çox qorxdum öncə... İlk dəfə bir ölü gördüm. Və bu ölü atamdı.

...Anam yavaşca yaxınlaşdı atamın ölüsünə... Ağlayırdımı bilmədim. O ara gördüyüm anamın atamın əlini əllərinə aldığı, bir müddət tutduqdan sonra, (o artıq soyumuş, heç bir şey hiss etməyən ət parçasını) öpməsi oldu.

Məşhur türk dramaturqu Haldun Taner N.Hikmətin məzarını ziyarət etdikdən sonra belə yazmışdı: "Nazim Hikmət də Novi Deviçi qəbiristanlığında uyuyur. Nazimin məzarı bir tək qaya parçasından ibarətdir. İtalyan heykəltəraşının onun "Addımlayan adam" şeiri üçün yonduğu fiqurdur. Nazim ölümündən bir neçə il əvvəl vəfatından sonra "Anadoluda bir köy (kənd - A.B.) məzarlığında dəfn edilməsini, başı üstündə bir çinar" olmasını vəsiyyət etmişdi. Kaş arzusuna çataydı.

N.Hikmətin qəbri başında Azərbaycanın görkəmli şairi Rəsul Rza, oğlu yazıçı Anar, xanımı gəncəli Nigar xanım və yazıçı Ənvər Məmmədxanlını gördük.

...Nazim deyirdi: "Ölümümdən sonra xalqımla mənim aramda bir barışıq başlayacaq. Güman etdiyi bir dərəcədə doğruya bənzəyir".

Bu həqiqətən belə oldu. Nazimin ölümündən sonra Türkiyə Nazimlə barışdı. Türk yazarları, xüsusən Əziz Nesin şairin bəraəti üçün əlindən gələni əsirgəmədi. Bakıya ilk gəlişində məndən (o vaxt radioda işləyirdim) Nazimin səsini, lent yazılarını istədi. Mən də verdim. Əziz Nesin Türkiyəyə qayıdan kimi polis tərəfindən saxlanıldı. Sonradan mənə göndərdiyi " Əziz Nesin polisdə" kitabının arasında mənə ünvanladığı bir məktub vardı. Həmin məktubda yazırdı: "...Türkiyəyə ayaq basdığım gün həbs edildim. Gətirdiyim kitabları, mənə verdiyin lent yazılarını əlimdən aldılar. Kitabı oxuduqca başıma gələnləri biləcəksən. Çox şey sordular məndən. "Bu lenti - Nazim Hikmətin səsini sənə kim verib?" deyə sordular. Təbii ki, sənin adını demədim." Titul vərəqində "Aqşin Babayevə dostluqla." 20 oktyabr 1967-ci il " yazılmış "Əziz Nesin polisdə" adlı kitabda oxuyuruq:

"Masanın üstünə maqnitafonu qoyurlar... Nazim Hikmət şeirlərini birlikdə dinləyirik. Qismət polislərlə birlikdə dinləməkmiş... Bu şeirləri ilk orada dinləməyim hər halımdan bəlli idi. Amma anlamırdılar, anlamaq da istəmirdilər.

Nazimin səsini eşidincə, o atmosfer, o mühit içində açığını deyim ki, kövrəldim. Və elə bilirdim ki, onlar da az-çox, yurd həsrətini böyük acı ilə anladan o gözəl şeirləri dinləyincə bir az da olsa, yumşalacaqlar, kövrələcəklər. Gözlərini mənə dikdilər, üzərimdə səkkiz cüt göz (bir də maqnitafon işlədən polis gəlmişdi) məni diqqətlə müşahidə edir, şeirlərin məndəki təsirini anlamağa çalışırdılar."

Təkcə Əziz Nesin yox, onu sevənlər, şeirlərini oxuyanlar da təqib olunurdu. Bu haqda çox oxumuşdum. Təqib olunanların bir neçəsi ilə görüşmüşdüm də. Mömin Ağaoğlu da bunlardan biri idi. Əslən azərbaycanlı olan, uzun illərdən bəri Türkiyədə yaşamış, ömrünün son günlərini Bakıda, Mərdəkanda keçirmiş mərhum Mömin Ağaoğlu mənim xahişimlə Nazim Hikmətə aid xatirələrini yazmışdı. Həmin xatirələr çap olunmayıb, məndədir. M.Ağaoğlu yazırdı: "Bir gün Səbihə adlı bir qız mənə Nazimin "Həyat arkadaşıma məktub" şeirini verdi. Mən də bu şeiri məktəbə gətirib İhsan adlı arkadaşımla bərabər bağçanın xəlvət bir yerində dönə-dönə oxuduq. İhsan bir surətini yazıb özü üçün götürdü. Mən də mənə aid olanı tarix kitabımın arasında gizlətdim. Bu şeir Bursa həbsxanasında yazılmışdı. Həmin il mən orta məktəbin son sinifində oxuyurdum.

Günlərin bir günü məktəbin sinif qapılarına süngülü əsgərlər qoyuldu və deyildi ki, heç kəs sinifdən çıxmamalıdır. Tarix dərsi idi. Qəflətən beş zabit içəri girib siyirmələrimizi açmağa və yoxlamağa başladılar... Sonra başa düşdüm ki, yoxlama Nazimin şeirləri və əsərləri ilə əlaqədar imiş. Mən ikinci sırada oturmuşdum. Tarix kitabım da qarşımda idi. Yüzbaşı Şəfiq bəy kitabı açan kimi Nazim Hikmətin "Həyat arkadaşıma məktub" şerini gördü və götürdü. Arxasında duran minbaşı Həmdi bəyə göstərdi və məni süngülü əsgərin önündə məktəb komandanının otağına gətirdilər. İçəri girdiyim zaman İhsan arkadaşımı orada gördüm. Demə, digər sinifdə oxuyan İhsanın da surətini götürdüyü şeiri tapıblarmış. Bizi həbs etdilər."

Türkiyədə işlədiyim illərdə də (1972-75), Nazimin 100 illik yubiley günlərində də (2002-ci ilin aprelində tədbirin keçirilməsi təxirə salınsa da, üç gün İstanbulda oldum) mən hər addımda Nazim Hikmətə bəslənilən böyük sevginin şahidi oldum. Amma Nazimi istəməyənləri də gördüm. Onlar çox az idi.

Nazim Hikmətin 100 illiyi qeyd olunan vaxt onun sağlığında olduğu kimi, ölümündən sonra da bədxahları tapılmışdı. Heç ağlıma da gətirə bilməzdim ki, Nazim Hikmətin Yunesko xəttilə 2002-ci ilin yanvar ayında keçiriləcək yubileyinin əks-sədası həm Türkiyədə, həm də Azərbaycanda bəzi adamların qanını qaraldacaq. Nazimi sevməyənlər əvvəllər boynuyoğun kapitalistlər, kreslosunu itirməkdən qorxanlar və sairə tör-töküntülər idi. Bunlar artıq çoxdan o dünyalıq olublar. Qalıb indi bir-iki nəfər orijinal görünmək istəyən "cənablar". Bunlara cavab vermək, onların səviyyəsinə tənəzzül etmək fikrində deyiləm. Sadəcə demək istəyirəm: "Siz istəsəz də, istəməsəz də, Nazim Hikmətin 100 illiyi qeyd edildi. Dünyanın bir çox yerlərində, o cümlədən bizim Azərbaycanda da Nazimə böyük sevgi var. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm İlham Əliyevin məlum sərəncamına əsasən Nazim Hikmətin "Seçilmiş əsərləri" də latın qrafikası ilə nəfis tərtibatla işıq üzü gördü (Kitabın ön sözünün müəllifi xalq yazıçısı Anar, tərtibçisi də mən idim). Ədəbiyyatşünaslarımızla yanaşı, bəstəkarlarımız, rəssamlarımız da Nazimə əsərlər həsr etdilər. "Ədəbi mığmığalar" (R.Rzanın sözüdür) istəsələr də, istəməsələr də...

Orijinal görünməyin bir neçə yolu var. Məsələn, kimsə küçədə başıüstə və ya çılpaq gəzsə, o dəqiqə nəzəri cəlb edəcək. Ədəbi aləmdə isə orijinal görünmək üçün başı üstə gəzmək və ya soyunmaq lazım deyil. Sadəcə böyük şəxsiyyətləri utanmadan, xəcalət çəkmədən, həyasızcasına inkar etmək kifayətdir. Bir vaxt bizim bəzi "ağıllılarımız" Cəlil Məmmədquluzadəni, Sabiri inkar etdikləri kimi.

Yaxşı yadımdadır. Yazıçılar Birliyində Nazim Hikmətin 100 illiyi münasibətilə nəşr olunmuş "Günəşi içənlərin türküsü" kitabının təqdimat mərasimi keçirilirdi. Kitabın tərtibçisi tanınmış türkşünas Qadir İsmayıl idi. Ancaq onun qəfil ölümü gözlənilməz oldu, hamımızı sarsıtdı. Anar müəllim tərtib işini öz boynuna götürdü. Və dəyərli bir kitab ərsəyə gəldi. Kitaba mənim iki məqaləm daxil edilmişdi. Təqdimat mərasimi 2002-ci il noyabr ayının 27-də Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda oldu. Məclisdə Türkiyənin Azərbaycandakı səfiri cənab Əhməd Ünal Çeviköz də iştirak və çıxış etdi və Nazim Hikmətin "Dəvət" şerini oxudu. Tədbirin əvvəlində Nazimin öz səsindən çıxışını və fikirlərini verdilər. Həyəcanlandım. Bilirsiniz niyə? Çünki həmin çıxışı Bakıda "İnturist" mehmanxanasında mən lentə yazmışdım. O vaxt radioda işləyirdim. Sonra həmin lent yazısı radionun qızıl fonduna daxil oldu, yayıldı, əldən-ələ gəzdi. Mənim üçün bu çıxışın səslənməsi çox gözlənilməz oldu. Keçən günlərə qayıtdım. Nazim Hikməti gördüm. Gəncliyimi gördüm. Çıxış edəndə də bunu dedim. Həyəcanlandığımı dedim. Həmin tədbiri qələmə alan "qəzetçi" mənim bu həyəcanımı dərk etməmişdi. Həyəcan sözünü istehza ilə dırnaqda verdi. Bu, əlbəttə, çox adi bir şeydir. Amma, qəribədir, bu günə qədər unuda bilmirəm.

2002-ci ildə şairin 100 illiyinin Yunesko xətti ilə "Nazim Hikmət ili" elan edilməsi sənətkarın həm vətəndaşlığının qaytarılmasına, həm də dünya miqyasında tanıdılması işinə bir daha yardım etdi. Türk mətbuatı bu hadisəni belə qarşıladı: Nazim Hikmət Ran vətəndaş olur.

Nazim Hikmət 100-cü doğum ilində türk vətəndaşlığına qovuşacaq. 2002-ci ilin bütün dünyada "Nazim Hikmət ili" olaraq qəbul edilməsi üçün xüsusi bir komitə yaradıldığını bildirən mədəniyyət naziri Talay, Nazim Hikmətin türk vətəndaşlığına qəbulu üçün Səadətdin Tantanla görüşdüyünü, mövcud mövzu ilə bağlı Daxili İşlər Nazirliyi ilə zəruri çalışmalara başlayacaqlarını ifadə etdi. 2002-ci ilin beynəlxalq miqyasda "Nazim Hikmət ili" qəbul edilməsi üçün hazırlanan layihə çərçivəsində üç əsas məsələ üzərində iş getməlidir.

Bu məsələlər aşağıdakılardır: "Nazim Hikmət Bilgi Mərkəzinin yaradılması, Nazim Hikmət əsərlərinin nəşri və Nazim Hikmət sənədli filmi... Bundan başqa, Mədəniyyət Nazirliyinin iştirakı ilə hazırlanan "Nazim Hikmət şarkıları" adlı Video-CD kitabı da satışa buraxılacaq."

Yeri gəlmişkən, Nazim Hikmətin "Ran" soyadı ilə əlaqədar bir məqama da aydınlıq gətirmək istəyirəm. Rəsmi sənədlərdə şairin adı belə göstərilir: "Nazim Hikmət Ran." Ran nə deməkdir? Nazim Hikmətdən Moskvada olarkən bunu soruşdum. O belə dedi: "Bir zamanlar Türkiyədə soyad məsələsi meydana çıxdı.O vaxt qırmızı rəng solçuluq, kommunistlik deməkdi. Mən də "Nar" kəlməsini seçdim. Amma tərsinə yazdım: "Ran". Dedim mən bu sözü özümə soyad götürürəm. O vaxtdan soyadım "Ran" oldu."

Sonradan mən bununla əlaqədar bir çox mənbələri araşdırdım. Mənbələr bunu bir ehtimal kimi verirlər.

Nazimin 100 illiyinə dünyanın müxtəlif yerlərindən dəvətlilər vardı və isimlər mətbuatda verilmişdi. "Hürriyyət" qəzeti 8 fevral 2002-ci il tarixli nömrəsində yazırdı: "Beynəlxalq Nazim Hikmət Simpoziumuna qatılacaq isimlər belədir: Erik Stinus, Nedim Gursel, Richard Mckane, Monica Carbe, John Berger, Cevat Capan, Ataol Behramoğlu, Maya Pinhas Cohen, Özdemir İnce, Titos Patrikios, Erdal Alova, Oğuz Makal, Margarita Malayeva, Zehra İpşiroğlu, Antonina Sverçevskaya, Ayşegül Yüksel, Konur Ertop, Doğan Hızlan, Atilla Coşkun, Anar Rzayev, Aqşin Babayev, Turqay Fişekçi, Svetlana Uturgauri, Cengiz Aytmatov, Timur Muhittin, Feridun Andaç, Necati Sönmez.

Nazim Hikmət Vəqfi 2002-ci ildə, il boyunca Nazim Hikməti bütün yönləriylə ələ alan tədbirləri həyata keçirəcək. Vəqfin mədəniyyət mərkəzlərində keçiriləcək anma mərasimlərindən başqa, Nazim Hikmətin fotoları, afişaları, sərgiləri təşkil ediləcək, Nazim Hikmət filmlərindən nümunələr göstəriləcəkdir."

Nazimin vətəndaşlığının qaytarılmasında və 100 illiyinin qeyd olunmasında Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin xidmətini Türkiyənin ədəbi ictimaiyyəti rəğbətlə qarşıladı. Şairin 100 illiyi ilə əlaqədar təşkil olunmuş komissiyanın üzvlərindən biri olduğum üçün görülən işlərə daha yaxından bələd idim. Anarın "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunmuş Türkiyə Cumhuriyyətinin Baş bakanı Rəcəb Tayib Ədroğana müraciəti və onun "Zəfərin mübarək, Nazim" məqaləsi sözsüz ki, hamının yadındadır. Anar həmin məqaləni bu sözlərlə bitirmişdi: "İnanıram ki, haçansa şairin dalğa olub çırpıldığı Qadıköy iskələsinin ətrafında mərmər, qranit, ya tunc Nazim Hikmət, heyranı olduğu və son saatınacan sitəmini, özləmini çəkdiyi şəhərin - "çinarlı, qübbəli, mavi limanın" əbədi seyrinə dalacaq. Bu da Nazimin daha bir qələbəsi olacaq."

Anarın "Kərəm kimi" kitabının Türkiyədə nəşri və bununla əlaqədar Ankarada və Amsterdamda keçirilən təqdimat mərasimləri də Nazimin olduğu kimi tanıdılmasında böyük rol oynadı. Bu mərasimlər Hollandiya, Almaniya və Makedoniya mətbuatında işıqlandırıldı. "Hürriyyət" qəzeti yazırdı: "Nazim Hikmətin "Günəşi içənlərin türküsü" adlı kitabı 1928-ci ildə Bakıda nəşr olunduğu kimi, Anarın bizim bilmədiyimiz Nazim Hikməti anladan kitabı da ilk dəfə Ankarada basıldı."

Nazimin 2002-ci ildə 100 illiyinin Yunesko xəttilə qeyd olunmasından sonrakı illərdə Türkiyədən şairin sevilməsinə dair xoş xəbər gəlməyə başladı. Bu xəbərlərdən biri beləydi: "Uzun müddət Moskvada yaşaması Nazim Hikmətin "kommunist düşüncəli şair" olduğu barədə yalanlara rəvac verib. Artıq yavaş-yavaş bu yalanlar sıradan çıxır. Türkiyənin Təhsil Nazirliyi yeni tədris ilində Nazim Hikmətin həyat və yaradıcılığının öyrədilməsi üçün ayrılan dərs saatını artırıb... Bu isə Nazimə öz vətənində sevginin günbəgün artdığını söyləməyə əsas verir."

Nazim Hikmət haqqında Əziz Nesinin belə bir sözü var: "Nazim Hikmət dünyanı dolaşan bir Türkiyə şarkısıdır." Necə də sərrast deyilib. Ayrı-ayrı mətbu orqanlarda müxtəlif illərdə çap edilmiş aşağıdakı sözlər Əziz Nesinin fikrini təsdiq edir:

"...Fransanın Lion şəhərində Serge Panthein səhnəyə qoyduğu "Böyük bir ürək" Nazim Hikmətin şeirlərindən və "Kamal Tahirə məktublardan" yaradılan bir teatr janrı idi" ("Cumhuriyyət" qəzeti, 2 mart 1974).

"...Sizə Nazim Hikmətin şairlər üzərindəki təsirindən söz açacağam...Parisə hər gəlişində görüşürdük... Sizə N.Hikmətdən danışa bilərəm; çünki hər kəs üçün olduğu kimi, mənim üçün də onda son dərəcə örnək bir şey vardır. Başqa sahələrdə bu nümunə (model) anlayışı ilə razılaşa bilmirəm, amma N.Hikmət, şair adı verilə biləcək hadisənin, yeniliyin nümunəsidir" (Jan Marçenac. "Militan" jurnalı, 1976, N16).

"Ünlü türk şairi Nazim Hikmətin 4 cildlik "İnsan mənzərələri" farscaya tərcümə olunub. İrac Nobehtin çevirməsilə "Dünyaya No" nəşriyyatı tərəfindən İranda yayımlanan əsərin ilk çapının tirajı 12 min olub. Məlumat üçün qeyd edək ki, Nobeht ilk dəfə Nazim Hikmətin "Günəşi içənlərin türküsü", ardınca isə "Qan konuşmaz" romanını fars dilinə tərcümə edib. Onun sözlərinə görə N.Hikmət farsdilli oxucular tərəfindən maraqla qarşılanır və bu onu çox sevindirir. ("Ədalət" qəzeti, 25 sentyabr 2004-cü il).

"Böyük türk şairi Nazim Hikmət Ran dünən və bu gün Fransanın Qrasse şəhərində düzənlənən "İlk bahar şairlər festifalı"nda yad olunub. Parisdə yaşayan türk şairi Əlif Su Alkan və yunan şairi Dmitris Kraniotis Nazimin şeirlərini fransızca oxuyublar. Tədbirdə fransız ədəbiyyatçıları da iştirak ediblər ("Ekspress" qəzeti, 16 mart 2004-cü il).

Bu misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. Şairin əsərləri hələ sağlığında bir çox dünya dillərinə çevrilmişdi. Amma...Türkiyə türkcəsindən başqa... Pyesləri bir sıra dünya teatr səhnələrində göstərilmişdi. Türkiyə teatrlarından başqa. Amma nə yaxşı ki, bu gün belə deyil. Nazimin pyesləri bu gün Türkiyənin teatr səhnələrini bəzəyir. Hətta "Nazim Hikmətin teatrosu" adlı bir tədqiqat əsəri də Türkiyədə işıq üzü görüb.

Bir baxıma Nazim elə bizim öz şairimizdir. Ilk kitabı da Türkiyədə yox, Bakıda çıxıb. Əlbəttə, biz inkar etmirik ki, Nazim bütün türk dünyasının sənətkarıdır. Amma mənə elə gəlir ki, biz Nazim Hikməti daha çox istəyirik. Almaniyadan Orxan Aras yazırdı: "...Nazim Hikmətin Azərbaycanda çox böyük hörməti var. Şəxsiyyəti və şeirləri çox sevilir."

Nazim Hikmətin Azərbaycan poeziyasında izi qaldı. O, təkcə poeziyamızın sərbəst şeir formasında yox, teatr və kino sənətimizdə də iz qoydu. Onun "Kəllə", "Türkiyədə", "Qəribə adam", "Şöhrət və ya unudulan adam", "Demoklisin qılıncı" pyesləri Azərbaycanda uğurla tamaşaya qoyuldu. Əsərləri əsasında filmlər çəkildi.

Nazim Hikmət haqqında tədqiqat işləri Türkiyədə, Azərbaycanda və dünyanın bir çox başqa ölkələrində davam edir. Bu tədqiqatlardan biri nazimşünas Aslan Kavlakın "Nazim Hikmətin Azərbaycanda izləri" adlanır. Bu haqda "Ədəbiyyat qəzeti"ndə bir yazı çap etdirdikdən sonra Türkiyədən məktub aldım. Aslan Kavlak yazırdı: "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çıxan yazınızı oxudum, sonsuz dərəcədə sevindim. Çox təşəkkür edirəm. Kitabı oxuduqdan sonra qeydlərinizi gözləyirəm. Kitabda yanlışlıqlar, nöqsanlar, düzəldilməsi gərəkən yerlər varsa, bildirməyinizi rica edirəm. Umarım Nazim Hikmət haqqında yeni çalışmalarınız vardır."

Aslan Kavlaka məktub yazdım və dedim ki, "Nazim Hikmətin qalaktikası" adlı bir kitab hazırlamışam. Həmin kitaba Aslan bəyin əsərinə həsr etdiyim məqaləmi də daxil etmişəm.

Nazim haqqında Moskvada yaşayan həmyerlimiz Tofiq Məlikli də şairin poeziyası haqqında çox dəyərli bir kitab yazıb rus oxucularına təqdim etmişdir. Nazim Hikmətlə bağlı bir sıra əsərlər qələmə almış tədqiqatçı-alim Rəşid Quliyev də son illərdə yeni tədqiqat işi ilə oxucularını sevindirmişdir.

Türkiyənin Çağaloğlu nəşriyyatı isə alman tədqiqatçısı Ditrix Qronaunun "Nazim Hikmət" adlı kitabını türkcə çap edib. Bu alman aliminin həmin nəşriyyat tərəfindən buraxılmış ikinci kitabıdır. Birinci kitabı "Mustafa Kamal Atatürk və cumhuriyyətin doğuşu" adlanırdı. Hər iki kitab oxucular tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanıb. Əsərin "Torpaq, günəş və mən", "Köklər", "Mənlik iddiası", "Həbsxanada azadlıq", "Öldürücü boşluq" və s. bölümlərində Nazimin 61 illik ömrü, enişli-yoxuşlu həyat yolları, dönməz mübarizliyi, həbsxana həyatı, sonuncu dəfə Moksvaya gəlişindəki xəyal qırıqlığı, şairin qəfil ölümü, bir sözlə, bütün həyatı əks olunmuşdur. Kitabda Nazim Hikmətə böyük heyranlıq duyulur. Müəllif sənətkarın Almaniyanın teatr səhnələrində nümayiş etdirilən dram əsərlərindən də söz açır və bu pyeslərlə bağlı alman mətbuatında çap olunmuş yazılara öz münasibətini bildirir. Kitabın ən maraqlı bölümlərindən biri şairin ömrünün son illərini əhatə edən "Öldürücü böşluq" hissəsidir. Həmin hissədə müəllif N.Hikmətin Moskva həyatının son 13 ilində çəkdiyi iztirabları əks etdirmişdir.

Dünyanın bir sıra ölkələrində Nazim Hikmət yaradıcılığı təkcə filoloji cəhətdən deyil, sənətşünaslıq, fəlsəfi, tarixi baxımdan da tədqiq edilir, araşdırılır. Beləliklə, Nazim dünyanı gəzir. Ürəklərdə əbədiləşir. Zəkəriyyə Sərtəlin sözlərilə desək: "Ulu Ustad, biz səni Anadolu torpağına gömə bilmədiksə, qəlbimizə gömdük. Orada əbədilik yaşayacaqsan."

2012-ci ilin yanvarında Nazim Hikmətin 110 yaşı tamam olur. Şübhə etmirik ki, bu tarixi gün Türkiyədə, Azərbaycanda, İranda, Rusiyada, Fransada, İtaliyada və dünyanın başqa ölkələrində də qeyd olunacaq, Nazim səsi, Nazim nəfəsi bütün yer üzünü dolaşacaqdır.

Aqşin Babayev

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 8 aprel.- S.2, 3.