Əlyazmalar İnstitutu yeni yazılı abidələrimizin surətlərini əldə etmişdir

AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu bu yaxınlarda Almaniyada yaşayan həmvətənimiz, ədəbiyyat tariximizin tədqiqatçısı Məhəmmədəli Hüseyninin vasitəçiliyi ilə bir sıra yazılı əlyazma abidələrimizin surətlərini, dəyərli çap kitablarını əldə etmişdir. İranın Qum şəhərində yerləşən kitabxananın elmi əməkdaşı, əlyazmalarımızın yorulmaz tədqiqatçısı Hüseyn Müttəqi bizə Tehranın Parlament kitabxanaısnda (Kitabxaneye-Məclise-Şuraye-İslamiye-İran) saxlanan aşağıdakı əsərlərin əlyazmalarının surətlərini göndərmişdir: 1) 1483-cü ildə yazılmış 112 vərəq həcmində ərəbcə-farsca-türkcə lüğət; 2) Əli Badkubeyi adlı müəllifin 1853-cü ildə köçürülmüş 71 vərəq həcmində mənzum türkcə-farsca lüğəti. Müəllif bu əsərində türk sözlərini izah edərkən əruz vəzninin bütün bəhrlərində nəzm parçalarını yazmışdır. Əsər həm də əruza dair dərs vəsaitidir; 3) Əbdüləli bin Mirzə Vəznəli Xalxalinin 1870-ci ildə Mehrəli adlı katib tərəfindən köçürülmüş 83 vərəq həcmində farsca-türkcə lüğəti. Buradakı Azərbaycan sözlərinin bir çoxunun Təbriz şivəsində yazıldığını görürük; 4) "Behcətül-bəhiyyə fi lüğətül-türkiyyə" adlı 69 vərəqlik, 10 fəsildən ibarət əsər. Burada Azərbaycan dilinin qrammatik xüsusiyyətləri izah edilir, ayrı-ayrı fəsillərdə adların, fellərin, digər nitq hissələrinə aid sözlərin ərəbcə qarşılığı verilir; 5) 276 vərəq həcmində Nəvai əsərlərindəki sözlərin lüğəti. Sözlər qırmızı, mənaları qara mürəkkəblə yazılmışdır; 6) XIX əsrdə köçürülmüş şeirlər toplusu-cüng. Burada Cövhəri və Məhcurun şeirləri daha çoxdur; 7) Ə.Maraği adlı müəllifin tərtib etdiyi atalar sözləri və məsəllərdən ibarət "Əmsal və nəsayehi-türki" ("Türk məsəlləri və nəsihətləri") adlı XVIII əsrdə yazılmış əsər. Buradakı bir çox atalar sözləri və məsəllər "Kitabi-Dədə Qorqud"la səsləşir; 8) Ə.Nəvainin "Məcalisün-nəfais" adlı təzkirəsinin 213 vərəqdən ibarət nüsxəsi; 9) Səma cismlərinin hərəkətinə, yerini dəyişməsinə dair cədvəllərdən ibarət türkcə 85 vərəqdən ibarət 1814-cü ildə köçürülmüş "Təqvim" əsəri; 10) Cüveyni tarixinin 282 vərəq həcmində türkcə-farsca lüğət hissəsi. Burada müxtəlif sözlər, yer adları hərfi ardıcıllıqla farsca izah edilir; 11) Əhməd Meydaninin "Əl-əsami fil-əsami" əsərinin ikinci hissəsi. Buradakı sözlərin üzərində türkcə tərcüməsi verilmişdir; 12) Əsasən Zati, Nami, Baqi, Nabi, Əhməd Paşa kimi osmanlı şairlərinin şeirlərindən ibarət 76 vərəqlik cüng. Buraya Füzuli şeirləri də daxil edilmişdir.

Üzərindəki qeydlərdən bu əlyazmalardan üçünün - Nəvainin "Məcalisün-nəfais" əsərinin, "Əmsal və nəsayehi-türki"nin və Cüveyni tarixi lüğətinin vaxtı ilə görkəmli Azərbaycan alimi Cəfər Sultan Əlquraiyə məxsus olduğunu görürük. Məlum olduğu kimi, ölümündən sonra onun kitabları ailəsi tərəfindən Parlament kitabxanasına verilmişdir.

Məşhəddə yaşayan digər həmvətənimiz Davud Əsgərpur isə M.Hüseyninin vasitəsi ilə oradakı Astane-Qüdse-Rəzəvi kitabxanasında saxlanan "Fərhənge-Mirzə İbrahim" əsəri əlyazmasının surətini göndərmişdir.

Görkəmli İran alimi Əhməd Qolcine-Məani Astane-Qüdse-Rəzəvi kataloqunda göstərir ki, əsər Müniri "Şərəfnamə"sindən iqtibasdır. İqtibas edən Mirzə İbrahim İsfahani h. 989-cu ildə (m.1581) vəfat etmişdir. O I Şah İsmayıl Səfəvinin vəziri-əzəmi, muxtarüd-dövləsi Mirzə Şah Hüseyn İsfahaninin (Mehtər Şahqulu Rikabdarın əli ilə h.929-cu il cümadiəl-əvvəlin 8-də (m. 1522-ci ilin 26 martı) öldürülmüşdür) oğludur. Ə.Qolçine-Məani qeyd edir ki, Fazil Ərcümənd ağa ibn Yusif Şirazi Sipəhsalar kitabxanası kataloqunun 2-ci cildindəki "Fərhəngi-Mirzə İbrahim = Mirzə nüsxəsi" maddəsində yazır: "Bu lüğət Müniri Şərəfnamə"sinin eynidir. Lakin kiçik dəyişikliklər vardır."

Əsərin bizim üçün dəyəri həm də onunla müəyyən olunur ki, təxminən XVI əsrin sonları - XVII əsrin əvvəllərində köçürülmüş bu əlyazmanın kənarlarında görkəmli Azərbaycan şairi Qövsi Təbrizinin XVII əsrdə Hindistanda olduğu zaman öz xətti ilə yazdığı qeydlər vardır. Bu qeydlərdə Qövsi bir sıra sözlərin mənasının düzgün izah edilmədiyini bildirərək, düzgün mənanı vermiş, ilkin mənbələrdən - Ənvəri, Nizami əsərlərindən sitat gətirilən zaman yol verilmiş təhrifləri göstərmişdir. Bu kitabdakı qeydlərdən bir daha Qövsinin klassik ədəbiyyatı, poetikanı gözəl bilən, yüksək intellektual səviyyəli şair olduğunu görürük. Üzə çıxan maraqlı faktlardan biri də şairin Hindistanda olmasıdır. Məlum olduğu kimi, şairin bir sıra müasirlərinin, tanışlarının Hindistana səfər etdiyini bilsək də, onun özünün bu ölkəni ziyarət etməsi barədə əldə sübutumuz yox idi. Qeydlərindən birində Qövsi Fəxrüddövlə Deyləminin vəziri olmuş İsmayıl ibn Əbbad ibn Abbası fəsahət və bəlağət elmlərini gözəl bilən, kəramət, himmət, mərdliyi ilə tanınan adam kimi təqdim edir, onun böyük Azərbaycan şairi Saib Təbrizinin müasiri və həmsöhbəti olduğunu xüsusi olaraq qeyd edir. Qövsinin şeirlərindən onun Saibi yüksək dəyərləndirdiyini bilirdik. Bu əsərdəki qeydindən şairin Saibə müsbət münasibəti barədə fikir bir daha təsdiqini tapır.

Bu deyilənlərdən başqa Əlyazmalar İnstitutu bir sıra İran kitabxanalarında saxlanan əlyazma və çap kitablarının kataloqlarını da əldə etmişdir.

Paşa ƏLİOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 12 avqust.- S.6.