Yusif Şirvan – 100

Xatirələrdə yaşayır

Azərbaycan yazıçıları arasında Yusif Şirvanın da adı tez-tez çəkilir, keçmiş tələbələri onu minnətdarlıqla xatırlayırlar. Onlardan biri, görkəmli yazıçı Əlibala Hacızadə "Bizim əsr" qəzetində "Ədəbi mühitlə ilk tanışlığınız necə olub?" müsahibəsində demişdir: "Ədəbiyyat aləminə tələbəlik illərində gəlmişəm, bu aləmdə ilk tanıdığım əziz müəllimlərimdir - Mübariz Əlizadə, Mir Cəlal Paşayev, Yusif Şirvan. Ən gənc müəllimim isə Bəxtiyar Vahabzadə olub. Onlar bizim ürəyimizdə sözə, sənətə sevgi oyadıblar. Biz hələ indi də onların sənət işığında yol gedirik".

Sovet dövründə ədəbi yaradıcılıq ilə məşğul olan gənc istedadların üzə çıxmasında yazıçının xidmətləri diqqət çəkir. Uzun illər - 1932-ci ildən 1950-ci illərin axırına qədər Yusif Şirvan orta məktəblərdə, neft rayonlarında (Suraxanı, Ramanıda), Bakı Dövlət Universitetində ədəbiyyat dərnəklərinə rəhbərlik etmişdir. Onun dərnəklərdə, xüsusilə, universitetdə yetişdirdiyi gənclər arasında Həmid Axundlunun, Süleyman Vəliyevin, Eynulla Ağayevin, Rafiq İsmayılovun, Firidun Ağayevin və b. adlarını çəkmək olar.

Ömür vəfa etsəydi, Yusif müəllim Azərbaycanın ikinci və əbədi müstəqilliyini də görmək səadətinə qovuşa bilərdi. Təəssüf ki, 1979-cu ildə o, öz dünyasını dəyişdi. Bir faktı qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanda yetişən görkəmli yazıçı və şairlərin yaradıcılığı gənc Yusif Şirvanın ədib kimi yetişməsində böyük rol oynamışdır. Belə bir güclü ədəbi mühitdə təhsil və tərbiyə almaq onun gələcək ədəbi yaradıcılığından təsirsiz ötməmişdir.

Qarşımdakı saralmış on beş səhifəlik vərəqlər - onun öz əliylə yazdığı geniş tərcümeyi-halı Azərbaycanın siyasi, mədəni həyatına sanki bir "pəncərədir".

On beş səhifəlik tərcümeyi-halının uşaqlıq illəri haqda Yusif Şirvan belə yazır: "Mən, Yusif Şirvan Əsgər oğlu Əsgərov 1910-cu ilin son günlərində (köhnə təqvimlə dekabrın 26-da) Şamaxı şəhərində anadan olmuşam (yeni təqvimlə 1911-ci ilin əvvəlində 8 yanvarda). Ailəmiz böyük, qol-budaqlı idi, böyüklər və uşaqlar arasında savadlı çox idi. Bizimlə bir evli olan, atamın dayısı oğlu Əli Fəhmi (Əliabbas Cəfərzadə) yazıçı, mütərcim və mühərrir idi. O, Bakıda "İqbal" qəzetində işləyirdi. Onun bacısı Gövhər Şövqi Şamaxıda yeni tipli ilk qız məktəbinin (ana dilində) müdiri və müəllimi idi. O məktəbdə qızlarla bir sırada öz əqrəbamızdan olan azyaşlı oğlan uşaqları da oxuyardı. Mən də onlarla durub-oturaraq savad öyrənmişdim və qeyri-rəsmi olaraq həmin məktəbə gedirdim (Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, M.Ə.Sabir "Əsri-bistümdir səhab altında qalmaz şəmsü-tər" beyti ilə başlayan qitəsində həm o məktəbin açılmasını, həm də onun müdirini açıqlamışdı. Məktəbi isə Sabir, Səhhət, Naseh və başqa ziyalıların təşviqi ilə Əli Fəhmi təşkil etmişdi).

1918-ci ilin mart ayında, tarixçilərimizin böyük səhvə yol verərək təriflədiyi qüvvələr qədim mədəniyyət, sənət və ədəbiyyat mərkəzi olan şəhərimizi tamamilə dağıtdı, minlərlə evlər yandırıldı, on minlərlə adam öldürüldü… Qaçqınların çoxunu da vəba və yatalaq biçib tökdü. Ata və anam, bacı və qardaşım, biz uşaqların əsas tərbiyəçisi olan bibim o zaman öldü (nənəmi isə ermənilər süngü ilə öldürmüşdülər).

…1922-ci ildə Göyçay və Ağdaşda tutulduğum ağır malyariya xəstəliyi məni Şamaxıya gəlməyə məcbur etmiş və oradakı ibtidai məktəbin dördüncü sinfinə qəbul edilmişəm".

Yazıçı Qılman İlkinin "Bakı və bakılılar" publisistik kitabında 1918-ci ilin mart ayında Şamaxıdakı soyqırımla bağlı tarixi hadisənin məhz hansı düşmən mövqelər tərəfindən törədildiyi öz əksini tapmışdır: "1918-ci il martın 14-də Bakı Komissarları Sovetinin qoşunları daşnak Əmirovun komandası altında Şamaxıya göndərildi (yuxarıda Yusif müəllimin qeyd etdiyi "tarixçilərimizin böyük səhvə yol verərək təriflədiyi qüvvələr" Bakı Komissarları Sovetinin nümayəndələri idi). Müsavat nümayəndələri bu qoşunun Şamaxıya nə məqsədlə göndərildiyini soruşduqda, onlara bildirdilər ki, qoşun qəzada olan iğtişaşı yatırmaq məqsədilə getmişdir… Şamaxıda Lalayevin başçılığı altında erməni qoşunlarının törətdiyi vəhşiliklərin xəbəri Bakıya çatanda bütün şəhər əhli ayağa qalxdı".

Göründüyü kimi, Yusif Şirvanın uşaqlıq və yeniyetməlik illərinin acı təcrübələri, yaşına uyğun olmayan yaşadığı çətinliklər, sarsılmayan mübariz ruhu onun şəxsiyyət kimi formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Yazıçı hələ 13 yaşında məktəbdə səhnəyə qoyulmaq üçün "Əski tələbələrin halı" adlı ilk "pyesini" yazır. Tərcümeyi-halında bu haqda qeyd edir ki, qələmə aldığı pyes S.Ə.Şirvaninin şeirindən bəhrələnmişdi. Yusif Şirvan daha sonra yazır ki, Şamaxıya qastrola gələn görkəmli aktyorlardan H.Q.Sarabski, A.M.Şərifzadə, M.A.Əliyev, Rza Darablı kimi artistlərin tamaşaya qoyduğu pyeslərdə məktəbin yuxarı sinif şagirdləri də onlarla birlikdə çıxış edirdilər.

1924-cü ildə Şəkidə pedaqoji məktəbdə gənc Yusif Şirvan həmyaşıdları arasında istedad və savadı ilə seçilirdi, əlaçı idi. Tərcümeyi-halında oxuyuruq: "16 yaşından başlayaraq şeir də yazırdım. Həmin il Şəkidə "Qızıl qələm" təşkilatı yaradıldı. Məni də oraya götürdülər. Bu təşkilatın sədri məşhur şair və dramaturq Rəşid bəy Əfəndizadə, katibi Heydər Əfəndizadə idi (o, sonra məşhur kimyaçı oldu. Professor və EA-nın müxbir üzvü idi). Mən eyni zamanda təşkilatın texniki katibi idim. İşim-gücüm Rəşid bəyin 150-200 misralıq şeirlərinin üzünü köçürmək idi. O illər yaxşı aşiqanə lirik şeirlər yazırdım. Lakin mətbuatda aktual mövzularda, yeniliyi tərifləyən əsərlər qəbul edirdilər. Odur ki, "şairliyim" get-gedə zəifləyirdi".

Yusif Şirvanın ev arxivindən götürdüyüm şəklin kağızı saralsa da, unudulmaz tarixi bir tədbir diqqəti çəkir. 1934-cü ildə Moskvada keçirilən Sovet Yazıçılarının I Qurultayında iştirak edən bir qrup Azərbaycan yazıçılarının şəklindən gözlərimi çəkə bilmirəm. Maksim Qorki, Aleksey Tolstoy, Səməd Vurğun, Cəfər Cabbarlı, Yusif Şirvan və başqalarını əks edən fotoda tarix yaşamaqdadır.

Yusif Şirvan 1927-1932-ci illərdə tərcümə ilə də məşğul olurdu. Professor Əli Sultanlının tapşırığı ilə Heynenin, Puşkinin şeirlərini tərcümə edirdi. Əli Sultanlı dərslərində bu tərcümələrdən istifadə edərmiş. Yusif müəllim 1934-cü ildə APİ-nin jurnalist-pedaqoq fakültəsini bitirmişdir. Ən unudulmaz tarix isə Şamaxıda 1928-1929-cu illərdə Bicov kəndində məktəb müdiri kimi çalışdığı illərdir. Çünki vaxtilə qohumu Gövhər xanımın Şamaxıda açdığı ilk məktəbin ab-havasında müəllim peşəsinin müqəddəsliyini, nəcibliyini dərk etmiş və bu doğma hisslər onun ruhuna hopmuşdu. Daha sonra Yusif müəllim 1934-1939 və 1939-1940-cı illərdə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə məsul katib kimi səmərəli işləmişdir. 1934-1940-cı illər arasında Baş mətbuat müdirliyinin Azərnəşr yanında müvəkkili, 132 saylı orta məktəbdə ədəbiyyat müəllimi, Azərnəşrdə, Uşaqgəncnəşrdə redaktor kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bunlarla yanaşı, keçən əsrin 30-cu illərində Azərbaycan kinostudiyasında bədii büronun üzvü, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda folklor şöbəsində elmi işçi, 1941-ci ildə "Kommunist" qəzetinin ədəbiyyat və incəsənət sektorunun müdiri, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda baş müəllim olmuşdur. 1979-cu ildə yazıçının vəfatı münasibətilə Hikmət Ziya "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində Yusif Şirvan haqda xatirələrində yazır: "O tələbələrinin dərin hörmətini qazanmış ləyaqətli müəllimlərdən biri kimi tanınmışdı… Onun xalqımızın böyük oğulları Mirzə Ələkbər Sabir, Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun haqqında necə coşqunluqla danışdığı məclislərin dəfələrlə iştirakçısı olmuşam".

Nəbzi zamanın nəbzi ilə döyünən, vətən sevgisi ilə yanan yazıçı Yusif Şirvan ömrünün çox hissəsini gənclərin təlim-tərbiyəsinə sərf etmişdir. 1949-cu ildən ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Dövlət Universitetində müəllim kimi fəaliyyətə başlamış, daha sonralar şərqşünaslıq fakültəsinin dekanı, Yaxın şərq xalqları ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müdiri vəzifələrində çalışmışdır. Bu illər ərzində onun yetişdirdiyi tələbələr respublikamızda tanınıb seçilmiş ziyalılar olmuşdur. Rəhim Əliyev 525-ci qəzetdə "Sözü təzələyən istedad" məqaləsində yazır: "… Biz tələbə olanda da hər şeydən razı deyildik. Amma o vaxt da bilmirdik ki, bizə dərs deyən Mir Cəlal, Məmməd Cəfər, Bəxtiyar Vahabzadə, Əkbər Ağayev, Ağamusa Axundov… Yusif Şirvan və başqaları ilə ünsiyyətdə olmaq bir qismət idi. Onlar başqa dünyadan idilər. O dünyada mədəniyyətə və əxlaqa xidmət hər şeydən uca idi..."

Yusif müəllimi xoşbəxt ziyalılardan hesab etmək olar, ona görə ki, zəngin olduğu qədər də mənalı bir ömür yaşamışdır. Vətənin çətin, ağır günlərində öz qələmi, əqidəsi, vicdanı ilə xalqına xidmət etmişdir.

Alim, publisist Abid Tahirlinin "İsmayıl bəy Qutqaşınlı - 200" adlı məqaləsinə ("Ulduz" jurnalı) müraciət edək: "… Bütün maneələrə baxmayaraq, sovet dövründə həm mövzu, həm sənətkarlıq baxımından diqqətçəkən və təqdirəlayiq nümunələr də çoxdur. Məmməd Səid Ordubadi, Seyid Hüseyn, İlyas Əfəndiyev, Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn, Süleyman Rustəm, Səməd Vurğun, Qulam Məmmədli, Mir Cəlal, Bəxtiyar Vahabzadə, Sabit Rəhman, Əbülhəsən, Osman Sarıvəlli, Süleyman Vəliyev, Yusif Şirvan, Əvəz Sadıq, Əbil Yusifovun publisistikası həm məzmun, həm də sənətkarlıq baxımından örnək ola bilər".

Yusif müəllim bir çox yazıçılarımız kimi, İkinci Dünya müharibəsi illərində də öz vətəndaşlıq mövqeyinə sadiq qalmışdır. Tanınmış tənqidçi Vaqif Yusiflinin Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 75 illiyi münasibətilə "525-ci qəzet"də çap olunan "Sənət məbədimiz" məqaləsində o dövrdə müharibədə iştirak edən yazıçılarımız haqda qeyd edir: "…Müharibə başlayan günün səhərisi Azərbaycan yazıçılarının mitinqi keçirildi… Heç bir mübaliğəyə varmadan deyə bilərəm ki, həmin illərdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi MK, Nazirlər Soveti səviyyəsində bir təşkilata çevrilmişdi… Müharibədə iştirak etmiş Azərbaycan yazıçılarının sayının yetmişi ötdüyünü gördüm… Budur onlar: Abbas Zamanov, Abdulla Faruq (həlak olub), Bayram Bayramov. Böyükağa Qasımzadə, Cabbar Məcnunbəyov, Cəfər Cəfərov, Cəfər Xəndan… Yusif Şirvan…" Yusif müəllim yazdığı tərcumeyi-halında göstərir ki, 1941-1947-ci illər sovet ordusunda - Zaqafqaziya və Bakı dairələrinin siyasi idarəsində xidmət" etmişdir. O dövlət tərəfindən "Qafqazın müdafiəsinə görə", "Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" və s. medallarla təltif edilmişdir.

Əbulfət Qasımovun "Barıt qoxulu, qələbə arzulu misralar" məqaləsində ("525-ci qəzet") müharibədə iştirak etməklə yanaşı, vətənpərvər şeirləri ilə seçilən şairlərimiz oxucuya təqdim edilir. "Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığında cəbhə şeirlərinə rast gəlmək mümkündür. Ənvər Əlibəyli, Yusif Şirvan, Əhməd Cəmil, Zeynal Cabbarzadə və başqa yazarlarımız bilavasitə döyüşən ordularda xidmət edib, imkan düşdükcə duyğularını qələmə alıblar. Hətta bildiyimə görə, sovet dövründə ölkəmizdə "Cəbhə şeirləri" adlı almanax da nəşr edilmişdir",

Yusif Şirvanın yazıları rus, fransız , tatar, gürcü, Ukrayna, özbək, türkmən dillərində çap olunmuşdur. "Sularda yanğın", "Meşələr səslənir", "Ömür çiçəklənir", "Həyat poeması", "Lalə dəstəsi", "Baba və nəvə", "Anama söyləyin", "Tanışlar" və s. povestlərin, 47 adda elmi məqalələrin, 20 çap vərəqi həcmində dərsliyin müəllifidir.

Yazıçının geniş oxucu marağına səbəb olan "Şəfəq" romanı 1958-ci ildə, "Buludlar dağılır" romanı 1964-cü ildə, "Məzunlar" romanı 1974-cü ildə çapdan çıxmışdır. Yusif Şirvanın redaktor, tərcüməçi kimi fəaliyyəti də geniş tədqiqat mövzusudur, biz onun çalışdığı bu sahəyə az da olsa toxunmağı vacib bilirik. O, öz tərcümeyi-halında yazır: "…Azərnəşr və Uşaqgəncnəşr üçün Latsinin "Qanadsız quşlar" romanını, Kuninin "Uzaq ellərdə", Katayevin "Pioner" adlı povestini, "Sovet İttifaqı xalqlarının nağılları" adlı kitabı tərcümə etməklə bərabər, Əziz Nesinin və Səbahəddin Alinin 20-dən artıq hekayəsini, bir neçə ərəb hekayəsini, özbək və tatar hekayələrini də dilimizə çevirmişəm. Redaktor kimi işlədiyim nəşriyyatlarda cari planda olan bir sıra əsərlərin redaktəsini ayrıca qeyd etmək istərdim. Çünki onların çapa hazırlanmasında böyük və yaradıcılıq əməyim olmuşdur. Bunun biri A.S.Puşkinin əsərlərinin 6-cı cildi və türk yazıçısı Rəşad Nurinin "Dodaqdan qəlbə" romanı və Əziz Nesinin "Kor döyüşü" hekayələr məcmuəsidir".

Tanınmış şair Famil Mehdi "Tərcümeyi-halım" sənədli romanında Yusif müəllimin redaktor kimi zəhmətini qeyd edir: "1957-ci ildə universitetin nəşriyyatında Bəxtiyar Vahabzadə və Yusif Şirvanın redaktorluğu ilə "Gənclik nəğmələri" almanaxımız çap olundu" (Yusif müəllimin redaktor fəaliyyəti haqqında yazarkən uzun illər nəşriyyatda redaktor kimi çalışdığım dövrü nostalji hisslərlə xatırladım. Əvvəllər yüz minlərlə oxucu üçün kitablar hazırlayan dövlət nəşriyyatlarının təəssüf ki, çoxu artıq fəaliyyət göstərmir).

Yusif müəllim Nazim Hikmətlə, Azərbaycanın görkəmli yazıçı və şairləri, tədbirlərdəki şəkillərinin tarixi ilə bağlı nə qədər maraqlı söhbətlər edə bilərdi. Təəssüf ki, bir çox suallarım cavabsız qalsa da, inanıram ki, keçən əsrlə bu günün zaman sərhəddində qocaman yazıçı ilə müsahibəmiz baş tutub.

Fikirlərimin sonunda demək istəyirəm ki, Yusif müəllim, siz 100 yaşında da şəxsiyyət kimi öz tələbələrinizin, qədirbilənlərin qəlblərində işıqlı xatirə kimi yaşayırsınız. Axı, nəcib əməllərin ömrü zamandan ucadır, o heç vaxt nə qocalır, nə də unudulur.

Zöhrə ƏSGƏROVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 12 avqust.- S.2.