Müasirimiz Mirzə Cəlil

Soydaşlarını maarifləndirmək, yatanları qəflət yuxusundan ayıltmaq, millətini, vətənini tərəqqi etmiş xalqlar, ölkələr sırasında görmək arzusu Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının başlıca leytmotivini təşkil edir. Onun bütün əsərlərində - hekayələrində, povestlərində, pyeslərində, felyetonlarında, məqalələrində, məktublarında el dərdi çəkən bu qüdrətli sənətkarın ürək ağrılarını sezmək, qəlbinə axan göz yaşlarını görmək o qədər də çətin iş deyildir.

Bu gün Mirzə Cəlilin yaradıcılıq nümunələrini oxuduqda insanı heyrətə gətirən məqam budur ki, onun əsərlərinin mövzu və problematikası nə az, nə azacıq, düz yüz əsr sonra da gündəmdədir, insanları düşündürür, qayğılandırır. Elə bil ki, Mirzə Cəlil bizimlə birlikdə yaşayır, bugünkü aktual problemlər bizim kimi onu da düşündürür, onu da qayğılandırır.

Görün Cəlil Məmmədquluzadənin bir zaman Şuşa şəhərinin general-qubernatoru olmuş, milli qırğın siyasətinin öncüllərindən olan fitnəkar Qoloşapov haqqında 1906-cı ildə yazıb "Molla Nəsrəddin" jurnalında çap etdirdiyi bu cümlələr cənnət guşəmiz Qarabağın düşmən tapdağı altında qaldığı bir vaxtda ölkəmizdə baş alıb gedən şoularla necə gözəl səsləşir? "Yoxsa sənə qabaqcadan məlum imiş ki, sən Qarabağı topa-tüfəngə tutan vaxt Bakıda müsəlmanlar sazəndə məclisi quracaqlar, Tiflisdə Vəzirov və Ağalarov kimi millət başçıları fahişəxana açmaq fikrinə düşəcəklər, kəndlərdə və şəhərlərdə qazilər və mollalar camaatın yuxusunu səkkiz qəpik alıb təbir edəcəklər?" ("Molla Nəsrəddin", 28 iyul 1906, №17).

İndi özünüz insafla deyin, müharibə şəraitində olan bir ölkədə pul qazanmaq xətrinə görülən işlərlə, televiziyalarımızda baş alıb gedən şoularla müqayisədə gənclər və yeniyetmələr arasında apardığımız hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi nə səviyyədədir? İndi meyxana yarışlarını, müxtəlif çeşidli şouları "SMS" yağmuru ilə dəstəkləyənləri ötən əsrin əvvəllərində xoruz döyüşdürən, it boğuşduran gənclərdən nə ilə fərqləndirmək olar? O dövrün gəncləri də kitaba, dəftərə, elmə, təhsilə yox, mərclərə pul xərcləyirdilər, indikilər də… O zaman "gecə klublarında ləhvü ləəblə vaxtlarını keçirib saat dördə kimi yatmayanlar"la indi səhərə kimi diskotekalarda tullanıb-düşən gənclərin arasında nə fərq var axı? Rəhmətlik Mirzə Cəlil demişkən, papağımızı qabağımıza qoyub fikirləşməyin vaxtı deyilmi?

Özü məşhur Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirən, bir müddət müəllimlik edən Cəlil Məmmədquluzadə vətən övladlarını qəflət yuxusundan ayıltmaq üçün yeni tipli məktəblərə böyük ehtiyac olduğunu dərindən dərk edirdi. Məqalə və felyetonlarında bu məsələyə dönə-dönə toxunan Mirzə Cəlil millətin avamlığını ürək ağrısı ilə satira atəşinə tuturdu. "Niyə mən dərsdən qaçdım" yazısındakı bu sətirlər indi də öz aktuallığını itirməyib: "Əvvəlinci nüsxəmizdə demişdik ki, dərsdən qaçan alim olar və haman sözü indi təkrar edirik: müsəlmanların cümləsinin alim olmağına əvvəlinci və axırıncı səbəb dərsdən qaçmaqdır. Müxtəsər, dərsdən qaçmayan müsəlman deyil"…

Təəssüf ki, elm və təhsildə bütün uğurlarımızla bərabər bu sahədə çatışmazlıqlarımız da danılmazdır. Əgər yuxarı sinif şagirdlərinin dərsdən yayınması faktı nazir səviyyəsində etiraf edilirsə, Mirzə Cəlili narahat eləyən məsələnin indi də gündəmdən düşməməsi faktı ürək ağrıdan deyilmi?

Cəlil Məmmədquluzadəni təkcə məktəbin zahiri fəaliyyəti yox, tədris proqramlarının məzmunu, yeni tipli dərsliklərin, vəsaitlərin hazırlanması da həmişə düşündürür, qayğılandırırdı… "Təzə təlim kitabı", "Müsəlman içində gördüklərim", "Bir gürcüyə cavab", "Səyahətnamə", "Yar ilə görüşmək", "Səkkiz yüz molla", "Müəllimlər" və s. bu kimi felyetonlarında görkəmli maarifçi bu və ya digər dərəcədə həmin məsələlərə toxunurdu:

"Hər bir millət üçün nicat yolu tapmaq balaca uşaqları məktəbə göndərib tərbiyə verməklə əmələ gəlir. Əgər belə olmasa, heç bir şey fayda bağışlamaz: nə hürriyyət, nə məşrutiyyət, nə cümhuriyyət, nə zənburiyyət, nə çənçuriyyət…"

Doğrudur, bu sözlər felyetonda bir gürcü mühərririnin dilindən verilir, ancaq müəllif həmin vasitə ilə fikirlərini millətin başbilənlərinə çatdırmaq istəyir. Söyləyir ki, Fransada, Almaniyada dövlətin inkişafı məhz millətin inkişafı, təhsili vasitəsilə bərqərar olmuşdur. Öz vətənimizdəki acınacaqlı vəziyyəti isə müəllif lağlağı bir soydaşımızın dili ilə belə verir: "O ki oğlan uşaqlarımızdı, onlar 18 yaşına kimi oxuyurlar: əlif zəbər-ə. Beyzən əb. Cim zəbər ce… Əlbəttə, qızlar da oxuyurlar. Qızların da üç-dördü bir yerə cəm olanda, biri götürür qavalı, biri düşür oynamağa və qalanları da çəpik vurub oxuyurlar"…

Mirzə Cəlil millətin maariflənməsinə xidmət etməyən kitabları "mədfəni-fikir" ("Fikir qəbiristanı") adlandırmaqda haqlı idi ("Mədfən"). O, yana-yana yazırdı ki, əlimdə ixtiyar olsa, şeirdən alınan zövqü qadağan eləyərdim ("Şeir nəşəsi"). Sözün doğrusunu danışmağı hünər hesab eləyən Mirzə Cəlilin fikrincə, ədəbiyyat real həyat hadisələrini əks etdirməli, çətin vəziyyətdən çıxmaq, xabi-qəflətdən ayılmaq üçün millətə kömək etməlidir.

"Uşaq teatrları" məqaləsindəki bu cümlələr indi də aktuallığını saxlamaqdadır: "Nə olardı ki, uşaq pyesi yazmağa da bir qədər qəpik-quruş verilə idi ki, kasıb və bekar yazıçılarımız nə qədər kefləri istəyir uşaq aləminə dair teatr əsərləri yazıb tökə idilər meydana."

Məktəbi məktəb eləyən müəllimdir. Mirzə Cəlili qayğılandıran, düşündürən ən ümdə məsələlərdən biri də məktəblərdə savadlı müəllimlərin çatışmaması idi. Açılan seminariyalarda müsəlman balalarının sayının müqayisə edilməyəcək dərəcədə azlığı onu dəhşətə gətirirdi. "İrəvan seminariyası və qazinin nitqi" felyetonunda yazırdı ki, axı belə olmaz, bizim millət yazıqdır. Seminariyanı doldurublar rus uşaqları ilə. Müəllimin tapılmamasının səbəbi odur ki, seminariyadan üç ildə hıqqana-hıqqana bir müsəlman müəllimi çıxa, ya çıxmaya. Savadsız müəllimlərin dediyi dərslər isə lap dəhşətdir.

"Məscidlər" adlı yazıda beş müsəlman məktəbinin açılmasından söhbət açılır və qeyd olunurdu ki, bu hadisədən əcnəbilər, xain qonşularımız narahat olurlar ki, birdən müsəlman oxuyub ayılar, öz haqqını qanır. Dostdoğmaca din xadimlərimizi isə narahat edən budur ki, elm öyrənən müsəlmanlar ibadət və şəriəti yavaş-yavaş unuda bilərlər. Həmin məktəbdə keçilən dərslərin məzmunundan xəbər verən müəllif yana-yana həm əcnəbilərə, həm də əcnəbilərə gözaydınlığı verirdi ki, narahat olmasınlar, o məktəbdə ki, bu cür dərslər keçilir, millətin övladları çətin ayıla: "Yəqinimdir ki, əgər işin həqiqəti necə ki, lazımdır açılarsa, nə murdar qonşularımız bizdən qorxar, nə pak hacılarımız bizdən küsər."

Məktəbə, elmə, təhsilə az pul ayrılması, müəllimlərin məvacibinin azlığı dahi mütəfəkkiri çox narahat eləyirdi. O, kinayə ilə "Qənaət" felyetonunda yazırdı ki, müəllimə məvacib verəndə israfçılığa yol verməsinlər, bu işə nə qədər az pul xərcləsələr, bir o qədər yaxşıdır.

"Fərrux bəy Vəzirov" adlı yazıda qeyd olunurdu ki, müəllimin məvacibi bir ay yetişər, ancaq altı ay yetişməz, çünki nə hökumət verir, nə camaat verir. "Xeyirxahlıq" felyetonunda müəllif qazi ağaya üzünü tutub kinayə ilə deyirdi ki, niyə şagirdlərə yazığınız gəlmir, məgər bilmirsiniz ki, elm insanı korlayır?

"Mikroblar" adlı felyetonda millətin şirin canına mikrob kimi dadananlara üzünü tutan maarifpərvər ziyalımız soydaşlarımızı fəaliyyətə səsləyirdi: "Nicat, nicat deməklə nicat yolu öz-özünə tapılmaz. Məktəb, məktəb deməklə öz-özünə açılmaz və açılsa da, "Cameyi-Abbas" kitabından savayı orada özgə bir dərs verilməz. Müftə-müftə nicat, məktəb deməklə "Fatıya tuman olmaz!". Lazımdır mikrobları millətin bədənindən kənar eləmək. Yoxsa nə göz yaşı tökməklə azarlı şəfa tapar, nə dua yazmaqla!"

Cəlil Məmmədquluzadənin öz felyetonlarında verdiyi suallar indi də cavabını gözləyir, indi də maarifpərvər, millətin gələcəyini işıqlı görmək istəyən ziyalıları düşündürür.

Qonşu millətlərlə özümüzü tez-tez müqayisə edən ədibimiz göynəyə-göynəyə millətin övladlarını xoruz döyüşdürməkdən, it boğuşdurmaqdan əl çəkib elm və savad öyrənməyə, qəflət yuxusundan ayılmağa, millətin, xalqın tərəqqisi naminə işlər görməyə səsləyirdi. Divarı yazan "saqqallı uşağın" savadsızlığından dəhşətə gələn Cəlil Məmmədquluzadə nə biləydi ki, iyirmi birinci əsrin gəncləri gündən-günə çiçəklənən, gözəlləşən ölkəmizin yaraşıqlı binalarının divarlarında əyiş-üyüş xətlərlə öz kimsəyə gərək olmayan internet saytlarının adını yazacaqlar? Cəlil Məmmədquluzadə hardan biləydi ki, ötən əsrdə bekarçılıqdan xoruz döyüşdürən gəncləri əvəz eləyən bu günkü yeniyetmə və cavanlarımızın başı bekarçılıqdan ucuz, tərəqqiyə mane olan, qəflət yuxusunda yatanlara layla çalan televiziya şoularına qarışacaq? Cəlil Məmmədquluzadə nə biləydi ki, iyirmi birinci əsr gəncliyinin digər bir qismi dini təriqətlərin təsiri altına düşüb öz təhsillərini, elmlərini artırmaq, xalqın maariflənməsi üçün mübarizə aparmaq yolundan uzaq düşəcəklər?

Qəbrin nurla dolsun, Mirzə Cəlil, indi bizim sənə çox böyük ehtiyacımız var…

Dilin saflığı, təmizliyi Mirzə Cəlili daim düşündürən məsələlərdən idi. O da digər maarifpərvər ziyalılar kimi çalışırdı ki, məktəblərdə türk dili tədris olunsun. Ancaq onu da yaxşı bilirdi ki, hələ bu icazə ilə hər şey həll olunmur. Dili yeni nəslə mükəmməl öyrətmək üçün mütəxəssis lazımdır. Ancaq ən ağrılı məsələlərdən biri də bu idi ki, öz dilini mükəmməl bilən müəllimlər yox dərəcəsindədir.

"Türk dili müəllimlərinin və müəllimələrinin çoxusu türkcə danışmağı yaxşı bacarmır, bu səbəbdən bunlara izn verilsin ki, rusca danışsınlar" ("Azərbaycan"). Bu cümlənin sətiraltı mənasında gizlənmiş kinayə adamın ürəyini göyüm-göyüm göynədir.

Bədii əsərlərində olduğu kimi, Mirzə Cəlilin "Sizi deyib gəlmişəm", "Lisan bəlası", "Dil", "İlan-qurbağa" (imza, xətt məsələsi) "Savad məktəbləri", "Maarif işləri", "Uşaqlarımız", "Dəxi nə istəyəcəklər", "Qatıq ağdırmı, qaradırmı?", "Xala xətrin qalmasın", "Latın hürufatı və ingilislər", "Eşit, inanma" və s. felyetonlarında bu və ya digər dərəcədə dil, onun saflığı, yeni əlifba məsələlərinə toxunulur.

Dini, xürafatı Cəlil Məmmədquluzadə kimi tənqid edən ikinci bir ədibimiz yoxdur. Ancaq onun özünün də yazdığı kimi "Molla Nəsrəddinin məqsədi nə dinə sataşmaqdır, nə təzə bir məzhəb icad etməkdir. Molla Nəsrəddinin qəsdi vəhşi adətlərin ortalıqdan götürülməyi yolunda çalışmaqdır" ("Cavabımız"). Mirzə Cəlil "Müsəlmançılıq" adlı məqaləsində qeyd eləyirdi ki, milləti "bir tərəfdən naxçıvanlılıq, bir tərəfdən müsəlmançılıq" yaman günə qoyub. Onu narahat eləyən soydaşlarımızın dinə inamı və etiqadı yox, avamlığı, əqidəsizliyi idi. Cəlil Məmmədquluzadə təsadüfi yazmırdı ki, hər kəs istəsə mən mərc gələrəm ki, tamam Qafqazda məscidlərə doluşub, başlarına vuran müsəlman qardaşların cəmisini bir günün içində özgə bir dinə çöndərmək mümkündür ("İcazeyi-ictihad"). Zaman böyük ədibin bu fikrinin də doğruluğunu bir daha sübut elədi. Təəssüf ki, indi ayrı-ayrı dini təriqətlərin təsiri altına düşən avam, savadsız gənclərimiz az deyil.

Bir tərəfdən avamlıq, nadanlıq, digər tərəfdən "müsəlmanların qeyri millətlərdən də artıq içib keflənmə dərdinə mübtəla olmaları" ("Məşrubat"), məscidlərin ibadətxana yox, dilənçixana olması ("Məscidlərimiz"), müsəlmənların ilin on iki ayını ağlamaq ilə gününü keçirmələri ("İfratın mənfəəti"), Şeytanbazar deyəndə müsəlman aləminin göz önünə gəlməsi ("Səyahətnamə"), Bakıda hərdən bir dəstə, hərdən bir erməni-müsəlman, hərdən bir də bekarçılıq davası düşməsi ("Meşədə gördüklərim"), lotubazlıq və arvadbazlığa rövnəq verən siğəbazlıq məsələsi ("Erməni və müsəlman övrətləri"), bizim yetkin qızlarımıza ər tapılmaması ("Mırt-mırt"), saxta qeyrət, yatanda belə başdan papağın çıxarılmaması ("Çanaq"), müsəlmanların bircə Ramazan ayında yeyib-içməyə on bir ayda xərclədiklərindən çox pul xərcləmələri, küçədə gedəndə, hətta namaz vaxtı belə onların yalnız yemək haqqında fikirləşmələri ("Tədarük"), dünyanın heç bir ölkəsində bizdəki kimi şeytanın modda olmaması ("Şeytan"), qadınların noxudu bozbaşa salanda belə aşpazla yox axundla məsləhətləşmələri ("İstifta"), öz içimizdə yüz yetmiş min din və məzhəb olması ("İcazeyi-ictihad") və s. bu və buna bənzər məsələlər, həllini gözləyən problemlər Cəlil Məmmədquluzadəni narahat eləyir, onun vətəni, xalqını dərin məhəbbətlə sevən ürəyini ağrıdırdı.

Xalqı pis günə qoyan, onu əsarətdə saxlayan siyasətçilər, millətin dərdindən çox öz şəxsi mənfəətləri haqqında düşünən millət vəkilləri, camaatı avam yerinə qoyub onları soyan din xadimləri, "xabi-qəflət"dən ayılmayan millət, dilinə xor baxan ziyalılar, insan hüquqlarını tapdalayanlar, onların şərəf və ləyaqətini təhqir eləyənlər Cəlil Məmmədquluzadə satirasının əsas tənqid hədəfləridir.

Cəlil Məmmədquluzadənin məramı söylədiyi bu cümlələrda aydınca duyulmaqdadır: "Amandır, qardaşlar, huşyar olun!" ("Tərəkəmə"), "Sözün doğrusunu danışmaq da hünərdir" ("Erməni və müsəlman övrətləri"), "Nə qədər ki gözlər yuxudadırlar, heç bir şey görməzlər, amma açılandan sonra çox şey görərlər" ("Divar")…

Adamı heyrətə gətirən budur ki, görkəmli mütəfəkkirin yüz il bundan əvvəl yazdığı əsərlərin: povest və hekayələrin, pyeslərin, felyeton və məqalələrin heç biri mövzu və problematika, eləcə də bədii sənətkarlıq baxımından öz əhəmiyyətini, aktuallığını itirməmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə iyirmi birinci yüzillikdə də bizim müasirimiz, dostumuz, ayıq düşünən, millətə xabi-qəflətdən qurtulmaq yollarını göstərən ziyalımız, sözün doğrusunu deməkdən çəkinməyən qüdrətli, namuslu qələm sahibimizdir.

Rafiq YUSİFOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 12 avqust.- S.5.