Söz taleyin özü kimi

Bu kiçik yazı çağdaş ədəbiyyatımızın canlı klassikinə çevrilmiş Nəriman Həsənzadənin poeziyası ilə bağlı bəzi məqamları yenidən xatırlama cəhdidir.

N.Həsənzadə ömrü boyu millətimizin "davranış mətni"ni bərpa etməklə məşğul olub. Onu etnik davranış milli dəyər kimi maraqlandırır: "Həya var, ismət var hərəkətində, - qədim bir millətin ənənəsi var". Tarixi personajların müəyyən situasiyalarda ibrətli davranışı fəlsəfi-estetik dünyagörüşünün poetik əsasını təşkil edir. Deyilənlərə görə, Şeyx Şamil bir dustağın görüşünə yasaq qoyur, yasağı pozanlara yüz çubuqluq cəza kəsir. Şeyxin anası yasağı pozaraq oğlundan icazəsiz dustağı buraxdırır.

Anasını döydürsə Şeyx

Düşər səsə,

öz hökmünü pozasıdır, döydürməsə.

Söz-söhbətlər gəzir dağlar diyarını,

Hamı Şeyxin gözləyir son qərarını.

Ana-oğul üz-üzədir,

Hökm qəti!

Bağışlasın?!

Kim eləsin bu cürəti.

Siz ananın əvəzinə, - deyir İmam,

yüz çubuğu mənə vurun... mən oğluyam.

Azərbaycan şairi Seyid Səlmasinin davranışı onu elə riqqətə gətirir ki, ona həsr etdiyi "Vətən qalır yadigar" şeirini epiqraf - xatırlama ilə başlayır: "Seyid Səlmasi düşmənlərlə döyüşə getməzdən qabaq barmağına anasının brilyant üzüyünü taxır. Deyir sağ qalsam, qaytararam, ölsəm, düşmən qoy onu görsün, deməsin ki, ehtiyacdan döyüşürəm. Bilsin ki, Vətən qeyrəti ilə ölümə getmişəm." Şairin əxlaq estetikasında gözəlliyi ("Gözəllik özü də sərvətimizdi taxılımız kimi, neftimiz kimi"), yaxşı adamları qorumaq ("Yaxşı adamlara keşikçi qoyun, dağılar, çürüyər yoxsa cəmiyyət") cəmiyyətin davranış qanunu kimi səslənir.

Onun yaradıcılığında qadın obrazı bir pünhanlıq, məchulluq və sirlilik içindədir. Hətta bu əsərlər konkret qadınlara həsr olunsa da, qadın təbiət kimi sirlidi...

Qadın bir varlıq kimi mövcudluğu kişini uşaq olmasına inandırır.

Yetim bir uşaqdı kişi qadınsız,

mən bir uşaq dedim... tək uşaq olmur.

Zaman qorxuludu, ömür vəfasız,

dünyada tək qalıb yaşamaq olmur.

Nəriman Həsənzadə poeziyasında kişi ömrünün dəyəri qadın taleyinin dərkindən başlayır:

Bəxtini gözüylə görmək istəyən

baxsın qadınına - bəxt yanındadı.

Şairin ürək yaddaşı qadın taleyinin canlı tarixidi. Nəriman Həsənzadə dünyasında qadın taleyini kişiyə, kişi isə taleyini Tanrıya daşıyır.

Hər sevgi şeiri qadın taleyi qarşısında məsuliyyət hissidir, ləyaqət duyğusudur.

Onun narahatlığı həmişə iki tale sarıdan olub: Vətən taleyi və qadın taleyi.

Türk şeirinin tarixi ölümə münasibət tarixidir. Mövlanə dostlarını cənazəsinin göründüyü anda "El fırak! El veda" deyin deyə tənbehlər və dostlarının bu ölümə sevinməsini istər, çünki bu ölüm deyil, bir vüsaldır, ölmək yenidən doğulmaqdır. Dədə Qorqud: "Gəlimli -gedimli dünya Axır - son ucu ölümlü dünya" - söyləyir. Aşıq Alı "Ölüm haqdır çıxmaq olmaz əmrdən" - deyir.

Fələyin üzü döndü, Hüseyn Arif və Nəriman Həsənzadə XX əsr Azərbaycan şeirimizə sürəkli ölüm mövzusunu gətirdilər. Bundan öncə var olan ölümlər vətən üçün, istiqlal eşqinəydi. Necə ki, böyük türk şairi Hamit qadını fatmanı itirdikdən sonra dillərdə gəzən şeirlər söylədi. Digər türk şairi Ekrem Piyalə və Nijad adlı uşaqlarını itirir, ölümlə bağlı düşünməyə başlayır. Hüseyn Arif sevimli oğlunu ("Bir oğul ləzzəti duymaq istədim, Onu da təbiət mənə - yox!" - dedi.), Nəriman Həsənzadə sevgili Sarasını itirdikdən sonra ölüm sözü dillərində, nəfəslərində göyərir.

Gözüm yolda qalıb, qulağım səsdə,

gedibsən, qalmışam mən qonaq kimi.

Sən yerin altında, mən yerin üstə, -

biz ayrı düşmüşük kök budaq kimi.

Nəriman Həsənzadə üçün qadın ölümü kişi kosmosunu dağıdan qara xaosdur, fəlakətdir. Bir kişinin sevimli qadının itkisinə, ölümünə çoxlu şeirlər həsr etməsi, onun ruhuna dönə-dönə dualar göndərməsi Azərbaycan şairinin əxlaqıdır.

Nəriman Həsənzadə ən kədərli şairlərimizdən biridir. Bu, anasının və ömür-gün yoldaşı Sara xanımın ölümü ilə bağlı deyil. Əlbəttə, Sara xanımın ölümü onun yaşamına, gözlərinə kədər gətirdi.

Nəriman müəllimin "poetik fiziologiyası" elədir ki, istənilən predmetin, tarixi hadisənin mahiyyətində, insan ömrünün bir fraqmentində ancaq kədərin işığını hiss edir.

Onun intonasiyasına, səs tembrinə keçən günlərin nostaljisi və nigarançılıq kədəri hopubdur. Ancaq bu kədər işıqla qarışıqdır. Kədər halal olanda xatirə ovqatı da işıqlı olur.

Qazax mahalının yetişdirdiyi şairlər sırasında S.Vurğundan sonra bəlkə də yeganə şairdir ki, güclü metaforik düşüncə tipinə malikdir. Metaforik düşüncə tipi əsərlərin süjetini, fəlsəfi mənasını müəyyənləşdirir.

Dünya sənətkardı, tarix sərgisi

hansı surətinsə biz əvəziyik.

Birimiz kitabın ilk səhifəsi,

birimiz sonuncu səhifəsiyik.

Metaforik düşüncə tipi onun aforistik təhkiyəsini də formalaşdırıb. Məsələn:

Yenə Təbriz sözü gəldi dilimə,

babam Xətainin şəhəridir o.

Qurşayın Arazı mənim belimə,

Tomrisin açılmış kəməridir o.

Yaxud

Çətindir keçilən ömür yolları,

Yaşamaq özü də istəyir hünər.

Məni bayraq kimi tutun yuxarı,

Sizə lazım olsam... o parça qədər.

Bu aforistik deyimlər yaşam təcrübəsinin poetik qənaətləri olub oxucunu mənalar dünyasına daxil edir.

Şeir içində aforistik deyimlər vermək Nəriman Həsənzadənin etik mədəniyyəti üçün, poetik davranışı üçün xüsusi janr anlamındadır. Şeirlərdə müdrik kəlamlarla poetik sözün başqa səviyyələri arasında sıx məntiqi əlaqə olur.

Qabağı kəsilir sular daşanda,

durnalar vurulur qaqqıldaşanda.

Ceyranlar ovlanır düzə çıxanda,

istedad qorulur üzə çıxanda.

Nəriman Həsənzadə əsərlərində o hadisələri, sözləri - deyimləri epiqraf gətirir ki, onun inandığı, yaxud dərk edib qəbul etdiyi dəyərlərə aiddir. Epiqraf şairin inamını, fəlsəfi düşüncəsini təsdiqləyən nitq aktıdır.

A.S.Puşkin deyirdi ki, "xalqın tarixi şairə məxsusdur". Nəriman Həsənzadə o şairlərdəndir ki, epik keçmişin millət üçün dəyərinə inanır: "Tarixi yazanlara şairi nişan verin." Tarixin xalqın "tale-yığval mətni" olmasına inanır. O, real tarixi şəxsləri mifləşdirir, hər birinə "tale mətni" düzüb-qoşur ("Nuru Paşa", "Zümrüd quşu", "Qaçaq Kərəm", "Cavid"...). Böyük şairin poemalarını fərqləndirən mühüm cəhət keçmişə sualların ünvanlanmasıdır. Bu, millətin taleyindən narahat şairin suallarıdır. Bu suallarda vətəndaş emosiyasının hansı çeşidləri yoxdur? Giley, şikayət, hökm, fəryad, təlaş, inam... ("Rəsul Həmzətova məktub", "Şəhid atası Şərif qağaya məktub", "Bəyanat"... )

Nəriman Həsənzadənin sənətkarlığı ənənəvi qoşma-gəraylı məkanında fərqli intonasiya məntiqi qura bilməsidir. Onun qoşmaları o qədər fərdi intonasiyaya malikdir ki, kütləvi aşıq təhkiyəsini asanlıqla "uda bilmir". Onun qoşmaları fərdi danışıq ritminin itmədiyi yerdir.

Nəriman Həsənzadə özəl intonasiyasına xəyanət etməyən görkəmli şairlərimizdən biridir.

Onun şeirləri "pıçıltı sintaksisinə" malikdir. Ən sirli səs sevənlərin pıçıltısıdır. "Nabat xalanın çörəyi"ni pıçıltı ilə oxumaq mümkündür. Vətəndaşlıq poeziyasında, ictimai ritorikasında sakit, abırlı intonasiya var. Təhkiyə ritmi o qədər rahatdır ki, qafiyə qətiyyən zorlanmır. Nitqin nəvazişi, səmimiyyəti, canlı havasatı şeirin xarakterini - "xasiyyətini" də formalaşdırır.

Sənə qurban, ömür gedir, yaş gəlir

Ömrümüzün, günümüzün üstünə.

Nəriman Həsənzadə milli-şeir təcrübəmizdə qafiyənin urvatını qoruyan ustad şairimizdir. Qafiyə qafiyə ilə elə bağlanır ki, səs səslə, məna məna ilə qohumlaşır, doğmalaşır. Qafiyə lüğətindəki klassik sözlər (ülviyyət, məhəbbət, zinət...) ayrıca üslub energetikası gətirir.

Nəriman Həsənzadəyə şeir yazmaq üçün acılı-şirinli xatirələrə, yaşamaq üçün sevgiyə inanmaq qalır.

Rüstəm Kamal

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 18 fevral.- S.4.