“Həyat həqiqəti ədəbiyyatda son dərəcə vacib məsələdir”

Fevralın 16-da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda xalq yazıçısı Elçinin "Sosrealizm bizə nə verdi?" mini-monoqrafiyasının müzakirəsinə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirildi. Tədbiri giriş sözüylə açan institutun direktoru, akademik Bəkir Nəbiyev Elçinin yaradıcılığı və çoxşaxəli fəaliyyəti barədə məlumat verərək bildirdi ki, müəllifin "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsəri Azərbaycan ədəbiyyatının dünəninə baxmaqla bu gününü obyektiv qiymətləndirməyə imkan verir və bu baxımdan da geniş maraq doğurub: "Xalq yazıçısı Elçin keçən əsrin 60-cı illlərindən bu günədək Azərbaycan ədəbiyyatında öz fərdi, orijinal dəst-xətti olan məhsuldar nasir, fəal dramaturq, kinossenarist və tərcüməçi kimi çox səmərəli fəaliyyət göstərən bir sənətkardır. Məlum həqiqətdir ki, 60-cılar ədəbi nəslinin yeni qəhrəman və təravətli üslub axtarışlarının dərinləşməsində Elçinin təqdirəlayiq xidmətləri olmuşdur…

AMEA-nın qocaman təsisatlarından Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Elçin üçün doğmadır. O, öz ömrünün ən azı on təravətli ilini bu institutun divarları arasında keçirib. Aspirant olub, "Azərbaycan bədii nəsri ədəbi tənqiddə" (1945-1965-ci illər) mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib…

Elçin 1975-ci ilə qədər əziz müəllimimiz, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun rəhbərlik etdiyi məşhur ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsində Gülrux xanım Əlibəyova, mərhum dostlarımız Yaşar Qarayev və Şamil Salmanovla bir yerdə çalışmışdır.

Həyat inkişafdır. Məlum səbəblər üzündən Nizami institutundan ayrılsa da, Elçin elmdən ayrılmadı, öz axtarışlarını intensiv surətdə davam etdirdi. Yeni elmi əsərlərini yazdı. 1988-ci ildə böyük müvəffəqiyyətlə "Ədəbiyyatda tarix və müasirlik" mövzusunda elmi əsərini böyük başarılarla müdafiə etdi, tezliklə ona professor adı verildi.

Azərbaycanın müasir ədib və şairləri arasında ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olanlar, namizədlik, hətta doktorluq dissertasiyası müdafiə edən müəlliflər var. Bəzilərində bu bir ötəri həvəs çaları daşıyır, tez də keçib gedir. Lakin ədəbiyyatımızın tarixi, ədəbi prosesin özəllikləri, bədii yaradıcılığın nəzəri-estetik problemləri, qarşılıqlı ədəbi əlaqələrimiz bir filoloq, ədəbiyyatşünas alim kimi həmişə Elçinin diqqət mərkəzindədir. Bu sahədə nəşr etdirdiyi qiymətli monoqrafiya və məqalələr bütünlükdə onun çoxyönlü yaradıcılığının mötəbər bünövrə daşlarından biridir.

Elçinin mənim yadımda qalan ilk məqaləsi 70-ci illərin əvvəllərində Moskvada "Drujba narodov" jurnalında buraxılmışdır. O zaman Azərbaycanın gənc qələm sahibləri üçün bu jurnalın səhifələrində yazısını nəşr etdirmək çox əlamətdar bir hadisə sayılırdı (mən özüm bunu hələ universitet tələbəsi ikən, 1952-ci ildə yaşamışdım).

Elçinin məqaləsi dərhal keçmiş İttifaq miqyasında səs saldı və həmin ilin yekunları üzrə ilin ən yaxşı məqaləsi nominasiyası ilə SSRİ-nin ən qalın, həm də çox populyar ədəbi-elmi jurnalının redaksiya heyəti tərəfindən mükafatlandırıldı.

Janr əlvanlığı bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas kimi Elçinin yaradıcılığı üçün həmişə səciyyəvi olmuşdur. Onun ədəbiyyatımızın aktual nəzəri problemlərinə dair monoqrafiyaları, gökəmli tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar haqqında portret-oçerkləri, yeni kitablara dair resenziyaları, oxuduğu kitablardan təsirlənib dərhal qeyd, təsbit etdiyi ilk təravətli təəssüratları, mühüm ədəbi və elmi nəşrləri tərtib etməsi, onlara səriştəli müqəddimələr yazması göstərir ki, ədəbi tənqidin və ədəbiyyatşünaslığın poetika cəbbəxanasnıda Elçinin müraciət etmədiyi bir forma yoxdur və alim bu sahələrin hər birində hünər sahibidir.

Bu əsərlərin hamısı üçün səciyyəvi oaln bir keyfiyyəti ayrıca qeyd etmək lazımdır. Elçinin kitab və məqalələri çoxlu vaxt və zəhmət hesabına onun şəxsən apardığı araşdırmaların əsasında hasilə yetmişdir. "fikrin karvanı", "Bəstəkarın vətəndaş sözü", "Klassik aşıq ədəbiyyatında "dünya" obrazı", "Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri", "Klassiklər və müasirlər", "Ədəbiyyatda tarix və müasirlik", "Ədəbiyyatımızın yaradıcılıq problemləri", "Azərbaycan ədəbi tənqidinin və ədəbi prosesin problemləri" kimi hərəsi 400-500 səhifə civarında kitabları…

Nəhayət, "Sosrealizm bizə nə verdi?" mini-monoqrafiyası.

Deməyi vacib sayıram ki, "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsəri xalqımızın tarixində taleyüklü rol oynayan keçid mərhələsinin ən vacib məsələlərindən birinin qoyulması və həlli baxımından ilk uğurlu elmi təşəbbüsdür. Bu problem birinci növbədə, əlbəttə, sırf ədəbiyyat tarixi problemidir. Yəni sosialist-realizminin ədəbiyyatımızın tarixində və ictimai fikirdə rolu, mövqeyi, əhəmiyyəti, taleyi və bir sıra dəhşətamiz nəticələri barədə tutarlı araşdırmadır…

Onu oxuyur və fikirləşirsən: sosrealizm öz yerində, bəs ümumiyyətlə, sosializmin özü bizə nə verib, Azərbaycan xalqı 70 sovet ili ərzində nələrə nail oldu və hansı böyük tarixi, ictimai, siyasi itkilərə məruz qaldı: o cümlədən ilk müstəqil demokratik cümhuriyyətin çökdürülməsi, ərazi, torpaq itkilərimiz, sovetlərin müttəfiq respublikalarından birinə çevriləndən sonra xalqımıza qarşı dəfələrlə, gah gizli, gah da aşkar törədilən soyqırımlar, bu gün də dəqiq surətdə sayı bilinməyən repressiya qurbanlarımız və i.a.

Beləliklə də, "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabında dünənimizin bu gün daha obyektiv qiymətləndirilməyə ehtiyacı olan problemlərinə yenidən baxmağa çağıran maraqlı potensial var."

Sonra filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Paşayev "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsəri barədə düşüncələrim" mövzusunda ətraflı məruzə etdi. Məruzədə deyilir: "Çağdaş ədəbiyyatımızda daim ədəbi prosesin içində olan, onun qayğıları ilə yaşayan, ədəbi prosesi istiqamətləndirən, uğurlara milli vətəndaş mövqeyi ilə yanaşan xalq yazıçısı, filologiya elmləri doktoru, professor Elçinin mətbuatda çap olunan əsərləri bir qayda olaraq böyük maraq doğurur, bir çoxu ədəbi hadisəyə çevrilir. Ədibin bu gün müzakirəsinə yığışdığımız "Sosrealizm bizə nə verdi?". Sovet dövrü ədəbiyyatı. Məsələnin qoyuluşuna dair" əsəri istisna təşkil etmir. Bu əsər hələ silsilə məqalələr şəklində "Ədəbiyyat qəzeti"ndə işıq üzü görəndə böyük marağa səbəb oldu. Orijinallığı ilə seçilən, həyatımızın, ədəbiyyatımızın 70 illik ağrılı-acılı günlərindən bəhs edən əsər ədəbi yığıncaqların, məclislərin baş mövzusuna çevrildi. Nəticədə Elçin müəllimin həmin yazısı "525-ci qəzet"də və "Azərbaycan" jurnalında da çap olundu. Az sonra "Mütərcim" nəşriyyatı həcmi kiçik, sanbalı böyük olan kitabı buraxdı. Silsilə məqalələr və kitab haqqında tanınmış alimlərimiz mətbuatda sanballı yazılarla çıxış etdilər. Onlardan professor Yusif Seyidovun "Elçinin önə çəkdiyi həqiqətlər ("Ədəbiyyat qəzeti" 14 yanvar 2011-ci il), professor Şamil Vəliyevin "Tarixin tələbi və qırmızı yalanlar" ("525-ci qəzet", 22 yanvar 2001-ci il) və bəndənizin "İtirdiklərimiz və qazandıqlarımız" ("Ədəbiyyat qəzeti", 17 dekabr 2010-cu il) məqalələrini göstərmək olar.

Hər şeydən əvvəl onu deyim ki, bu əsəri görkəmli yazıçı və alimin, ədəbiyyatımıza vicdanla xidmət edən vətəndaşın təkcə uğurlu yazısı kimi qiymətləndirmək doğru olmazdı. "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsəri bizi ortaq keçmişimizdən ortaq gələcəyə səsləyən bir manifest kimi dəyərləndirilməlidir. "Sosrealizm bizə nə verdi?" baxımından tarixi əhəmiyyət kəsb edən bir əsərdir. Şübhəm yoxdur ki, zaman keçdikcə tarixi həqiqətləri bəyan edən bu əsərin qiyməti daha da artacaqdır. Maraqlıdı: "Elçin müəllim bu məsələyə niyə 20 ildən sonra qayıdıb?". Professor Yusif Seyidov məsələyə müəyyən aydınlıq gətirib: "Əvvəla, belə proseslərə zamanca uzaqdan baxmaq lazım gəlir. Görmək lazım idi ki, sosrealizmin hökmü olmadan ədəbiyyat necə yaşayır? Həqiqi sənət əsərləri yarana bilirmi? Qoy həyat özü göstərsin ki, sosrealizm yeganə yaradıcılıq metodu deyil. Məhz indi bu problemin verdiyi yola nəzər salmaq, onun ictimai-siyasi əsaslarını açmaq, nə verdiyini, nə aldığını elmi əsaslarla araşdırmaq olar".

Bunu Elçin etdi. Ciddi təhlil və arqumentlərlə izlənən "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsərini oxuyub başa çatanda ilk qənaətim bu oldu ki, belə bir çox mürəkkəb mövzuya prosesin içində olan, mövzuya dərindən bələd olan, Elçin kimi səriştəli, müdrik bir şəxs girişə bilərdi. Bu dəyərli və əhəmiyyətli əsər adamı düşünüb-daşınmağa, məsələnin məğzinə varmağa sövq edir. Müqayisələr aparmağa, öz baxışlarına tənqidi yanaşmağa, həqiqəti üzə çıxarmağa meydan açır. Bu həcmcə kiçik, mənaca böyük olan əsərdə nəticə çıxarılmalı, istiqamətləndirici məqamlar çoxdur. Elçin müəllim bütün başqa əsərlərində olduğu kimi, bu əsərində də olaylara vicdan tərəzisinin gözü ilə baxıb.

Professor Yusif Seyidov və mənim əsəri oxuyanda bir-birimizdən xəbərsiz eyni hissləri yaşamağımız, eyni narahatlığı keçirməyimiz, ötən 70 illik bir dövrdə sosrealizmin Azərbaycan ədəbiyyatına verdikləri və nədən məhrum etdiyi ətrafında düşüncələrimiz eyni olub. Əlli ildən artıq Azərbaycan ədəbiyyatının oxucusu və təəssübkeşi olan bizlər, ürəyimiz əsə-əsə bizi qane edə biləcək düzgün və obyektiv cavabı gözləyirdik: "Qazandıqlarımızın ağırlığı itirdiklərimizdən az olmayacaq, bəlkə də əksinə, çox olacaq".

Bununla belə, mən "bəlkə də" ifadəsinin mətndən çıxarılmasını arzu edərdim. O baxımdan ki, sosrealizmin dövründə ədəbiyyatımızın və incəsənətimizin, dilçilik elmimizin, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin qazandıqları itirdiklərimizdən şəksiz çox olub. Mən bu qənaətə Elçin müəllimin əsərindən çıxış edərək gəlmişəm. Onların bəzisini sadalamaqla kifayətlənəcəyəm.

Sosrealizm Azərbaycan ictimai fikrinin formalaşmasında, milli təfəkkürün güclənməsində böyük rol oynayıb. Milli ədəbiyyatımızın aparıcı janrları - roman, hekayə, povest və s. sosialist realizmin iştirakı ilə formalaşıb və layiq olduğu yeri tutub. Eləcə də mənsur və sərbəst şeir Azərbaycanda ədəbiyyat nəzəriyyəsi sosrealizm dövründə meydana gəldi, ədəbiyyatımızın fundamental tarixi yaradıldı. Müasir Azərbaycan ədəbi və bədii dili formalaşdı. Dilimizin fundamental qarşılıqlı, izahlı, terminnoloji, leksikoloji, frazeoloji lüğətləri hazırlandı. Tərcümə sahəsində - Qərb və rus ədəbiyyatı ilə müasir Azərbaycan ədəbiyyatı arasında üçtərəfli gedişata malik miqyaslı işlər görüldü. Müasir Azərbaycan tərcümə məktəbi yarandı.

Bununla belə, sosrealizmin mənfi cəhətləri də az olmayıb. Bəzən onlar dağıdıcı, məhvedici xarakter daşıyıb. Sovet sisteminin əlində alət olan sosrealizm Azərbaycanda romantizmə sağalmaz yara vurdu. XX əsrdə meydana gələn bir çox ədəbi cərəyanların qarşısına sədd çəkdi. Halbuki milli-mənəvi dəyərləri qoruyub saxlamaq şərti ilə Qərbdən öyrənmək, yaxşı cəhətləri mənimsəmək və ondan bəhrələnmək olardı ki, istedadın məhsulu olmayan ədəbiyyat meydana gəlməsin. Eləcə də sosrealizm yaradıcı insanın bədii təsvirini iki zidd qütbə böldü - "müsbət" surətlər və "mənfi" surətlər. Müəllif sosrealizmin "kəşfi" olan bu məsələyə diqqət yetirir: "Hakim ideologiyanı təcəssüm etdirən surət "müsbət" idi və o "mənfi" ola bilməzdi, bu ideolojiyaya yad hərəkətlərə yol verən isə heç vəchlə "müsbət" ola bilməzdi.

Sosrealizm dövründə ən böyük itkimiz yaradıcı adamlarımız oldular. Bu dövrdə sistemin hökmü ilə haqq sözün sərhədləri nəinki daraldı, doğru söz ədəbiyyatımızda qeyb olmaq dərəcəsinə çatdı... Haqq-ədalətin adını çəkənlər, "Oxu tar!" deyənlər Sibir düşərgələrində məhv oldular. Kitabda doğru olaraq qeyd edildiyi kimi, 1956-cı ilə qədərki dövrdə yazıçılar, eləcə də rəssamlar, bəstəkarlar, memarlar, rejissorlar və başqaları sosialist realizminə məhkum edilmiş yaradıcı insanlar idi.

Mən bunun nə olduğunu bu günlərdə akademik Bəkir Nəbiyevin "Üzeyir Hacıbəylinin izahlı ömürnaməsi" adlı sanballı kitabının əlyazmasını oxuyarkən dərindən dərk etdim.

Sosrealizm sadəcə ədəbi metod deyildi, Kommunist Partiyasının sayəsində ağlasığmaz gücə malik siyasi mahiyyətli metod idi. Bütün Sovet ədəbiyyatı, o cümlədən də Azərbaycan ədəbiyyatı onun müəyyənləşdirdiyi yolla getmək zorunda idi. Bununla belə, prof. Y.Seyidovun təbirincə desək, bəzən çaylar bəndləri yıxaraq məcrasından çıxdığı kimi, Azərbaycan ədəbiyyatı, elə musiqisi də bir sıra hallarda sosrealizm çərçivəsindən çıxırdı.

Bu baxımdan Elçinin fikirləri əlahiddə əhəmiyyət kəsb edir: "Sistem güclü idi və onun həmləsinə tab gətirmək üçün həmin gücə ekvivalent istedad tələb olunurdu. Bəzən qəribə bir mənzərə yaranırdı: eyni bir əsərdə həm sosrealizm tələbləri, həm də istedadın təhriki ilə sosrealizmin tələblərinə o qədər də doğma olmayan bədiiyyat tələbləri öz ifadəsini tapırdı…

…Elçinin bu əsəri bir çox cəhətdən qiymətlidir. Bu əsər, əslində dünyanın keşməkeşlərini hələ dərindən dərk etməyə qadir olmayan yaradıcı gənclər üçün məktəbdir, qədirşünaslıq nümunəsidir - desək, həqiqətdən kənar olmaz.

Əsəri oxuyarkən, məsələnin məğzinə nüfuz etmək, Elçin müəllimin fikir və duyğularını daha yaxşı dərk etmək üçün onun səxavətlə mənə hədiyyə etdiyi oncildliyini, xüsusən də elmi və publisistik məqalələr toplanmış 7,8,9,10-cu cildləri yenidən nəzərdən keçirdim. Müəllifin ədəbi prosesdə toxunmadığı problem demək olar ki, yoxdur. Əldə olunmuş bilik və təcrübə bu yeni əsərdə özünü bariz şəkildə göstərir. Gəlinmiş qənaətlər, ümumiləşmələr hədəfə düz dəyir. Bəzi qələm sahiblərindən fərqli olaraq, hər hansı sənətkar haqqında fikir söyləyəndə Elçin müəllim tam səmimi olur: "Tarix var və hərə öz yazısının cavabdehidir" deyərək həqiqəti ortaya qoymaqdan çəkinmir. Burada məni ən çox qane edən bir də odur ki, "ifşaçılıq" dövründə öz qələm yoldaşlarına, həmkarlarına qara yaxan, böhtan atan, insanlıq simasını itirmiş adamların kimliyi üzərində müəllif çox dayanmır, o baxımdan ki, onların ruhu onsuz da narahatdır.

…Məlum məsələdir ki, Sovet dövrü ədəbiyyatımız üçün səciyyəvi olan nikbinlik, ideoloji ümumiləşmələr, sonralar bir çox yazıçılarımızın, o cümlədən də Elçinin yaradıcılığı ilə uzlaşmadı. Akademik İsa Həbibbəylinin göstərdiyi kimi, keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq böyük çətinliklərlə olsa da, genişlənməkdə olan tənqidi realizm o zamankı mövcud ədəbiyyat siyasətinin ideoloji buxovlarını qırıb dağıtmış, insan və həyat üzərində köklənmiş təbii bir ədəbi prosesin yaranmasını və inkişaf etməsini şərtləndirmişdir.

Bir neçə kəlmə də əsərdə əhəmiyyətli yer ayırılmış "Altmışıncılar" haqqında. Qəribədir ki, "Altmışıncılar"ın ədəbiyyatımıza gəlişini bəziləri nəsildəyişmə prosesi anlamında qəbul edirdilər. Bəziləri isə "Altmışıncılar"ın meydana gəlməsini SSRİ-də siyasi iqlimin yumşalması ilə əlaqələndirirdilər. Burada həqiqət yaşantıları vardır. Çünki Elçin müəllim göstərdiyi kimi bu hadisə SSRİ miqyasında baş vermişdi. Bununla belə, Elçin müəllim məsələyə başqa bucaqdan yanaşır. "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsərində qeyd edir ki, bu bədii-estetik hadisə olub, novatorluqla ənənə arasında - milli ədəbi ənənələr və dünya ədəbiyyatı təcrübəsindən gələn ənənələr arasında bağlılıq idi. "Altmışıncılar" təsdiqləyə bildilər ki, bəşəriliyə aparan yol millilikdən keçir. Eyni zamanda mühüm olan odur ki, "Altmışıncılar"da forma və məzmun milliliyi, milli məhdudiyyəti yarıb keçdi. Həqiqətən də, "Altmışıncılar"ın milli ədəbiyyatımızın inkişafında xidmətləri danılmazdır. Onlardan biri də milli-ədəbi ənənələrə bağlılıq məsələsidir ki, onun sayəsində "əvvəlki onilliklərin üzərindən folklora körpü salındı".

Bununla belə, deməliyəm ki, "Altmışıncılar"a qədər də yazarlarımız folklordan bol-bol bəhrələniblər.

Doğrudur, bir yazıçı və alim kimi folklorla ilgili Elçin müəllimin xidmətləri müstəsnadır. Mən bunu çəkinmədən deyirəm.

Müəllifin bir çox ölkələrdə, o cümlədən İraqda (Kərkük, 2007) çap olunan "Mahmud və Məryəm" romanını, "Dədə Qorqud aliliyi", "Klassik aşıq poeziyasında Dünya obrazı" monoqrafiyalarını, Güney Azərbaycan folkoru işığında bütöv xalqımızın bayatılarına həsr etdiyi "Mən səndən ayrılmazdım" adlı məqaləsini göz önünə gətirirəm. Məhz bu baxımdan "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsərində yazıçı və alimin xalqımızın ən böyük milli sərvəti olan folklora xüsusi önəm verməyini yüksək qiymətləndirirəm.

…Sovet dövrü ədəbiyyatımıza həsr olunan "Sosrealizm bizə nə verdi?" adlanan bu qiymətli əsər qalaq-qalaq kitabların mövzusu olan məsələləri ortaya qoyur. Adamı heyrətə gətirən müəllifin ümumiləşdirmə qabiliyyəti, ədəbi prosesə dərin bələdiliyi, tədqiqatçı səriştəsidir. Prof. Y.Seyidovun da qeyd etdiyi kimi, Elçin bu əsərdə nəzəri metod kimi sosrealizmin daxili mexanizmini, onun tarixi missiyasını açıqlamaqla tarixi xidmətlər göstərmişdir. Görkəmli yazıçı və tənqidçi Elçin bu əsəri ilə başqa elm və incəsənət sahələrinin tədqiqatçıları üçün də gərəkli bir mövzu ortaya atmışdır."

Məruzə ətrafında çıxış edən filologiya elmləri doktoru, professor Akif Hüseynov dedi: "Söhbət ciddi, ciddi olduğu qədər də mürəkkəb bir məsələdən gedir. Məncə, Elçinin haqqında söhbət açılan silsilə məqalələri daha çox məsələ ətrafında mühakimələrdi. Şübhəsiz ki, bu məsələlər gələcəkdə daha geniş tədqiqatlarda öz əksini tapacaq. Bizlərdən çoxumuz o dövrdə yaşamışıq. Dövr həqiqətən unikal bir dövr idi. Ədəbiyyatda, eləcə də tarixdə bu dövrün analoqunu tapmaq çətindi. Sistem dəyişib. Bir çox dəyərlərə münasibət dəyişib. Elə bil çoxlu, zəngin kitablar var və bunlar birdən-birə sahibsiz qalıb. Bu kitabları isə tədqiq etmək, gerçək dəyərini vermək mütləq vacibdir və bu elə də asan bir məsələ deyil. O dövr ədəbi prosesini tədqiq etmək üçün gərək ədəbiyyatı içdən görə biləsən. Elçin bu mövzuya içdən baxa bilib və onun belə bir məqaləni yazması təbiidi. Sosrealizm metodu estetik mahiyyətdən çox ideoloji mahiyyət daşıyır. Eyni zamanda bu baxış yazıçının şüuraltı yaddaşının sözaltı vasitələrlə ifadə olunmasına zəruri meydan açırdı. Elçin bu kontekstdən çıxış edərək maraqlı bir məsələ qoyub: - Nə qazandıq, nə itirdik? İtirdiklərimiz haqda daha çox danışır. Qazandıqlarımız haqqında az söhbət açılması təbiidi. Eyni zamanda o, diqqəti o dövrün ədəbi prosesini obyektiv, gerçək baxımdan dərk etməyə, qiymətləndirməyə yönəldir. Tutaq ki, biz Almaz obrazını olduğu kimi anlamalı və dəyərini verməliyik, eləcə də Hacı Əhmədi… Bir var "dövr nə verdi", bir də var "metod nə verdi?" Hesab edirəm ki, dövrün nailiyyətlərini metodun adına yazmaq olmaz. Bunlar başqa-başqa məsələlərdi və ümumiyyətlə, məqalədə qoyulan problemin özü ziddiyyətlidir. Bu məsələdən bəhs edərkən hər hansı obyektiv fikri sürdürmək çox çətindi, həyat həqiqəti sosrealizmdə çox zəif idi. Ümumiyyətlə, həyat həqiqətinin özü problemlidi. Burada yazıçı mövqeyi, yazıçı münasibəti və istedadı əsas və aparıcıdı. Məncə, həyat həqiqəti ədəbiyyatda həlledici rol oynamır…"

A.Hüseyov sonra konkret əsərlər və müəlliflərin həyat həqiqətlərinə baxışları kontekstində fikirlərini açıqladı, müzakirə olunan məqalənin aktuallığına diqqət çəkdi: "Arzu edirəm ki, Elçin özünəməxsus bilik və istedadının geniş imkanları çərçivəsində bu səpkili əsərlərin meydana gəlməsini davam etdirsin".

AMEA-nın müxbir üzvü, professor Teymur Kərimli dedi: "Bu günlərdə Elçinin "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabını diqqətlə oxudum. Qənaətə gəldim ki, sosrealizm əslində realizmin "SOS" fəryadıdı. Özəlliyi ondadır ki, Elçin müəllimin özünəməxsus tənqidi baxışı burada da çox maraqlı şəkildə təqdim olunur. Burada bir çox mətləblərə toxunulub. Başlıcası odur ki, biz müstəqillik qazanandan sonrakı ilk onillikdə kitabda bəhs olunan dövrə baxışda az qala sosrealizm münasibəti görürdük. Yəni çoxları birmənalı şəkildə o dövrün ədəbiyyatına bolşevik münasibətilə yanaşır, "doloy, sosədəbiyyat!" mövqeyindən çıxış edirdi. Elçin müəllimin bu kitabında dövrün mahiyyətinə və ədəbi mətbəxə obyektiv, ədalətli münasibət sərgilənib, altmışıncılar ədəbi nəslinin gerçək haqqı önə çıxıb. Dahi şairimiz Nizami Gəncəvi vaxtilə bəyan edirdi ki, heç kəsdən bir diqtə qəbul etmədim, ürəyim nə dedi, onu da yazdım. Elçin müəllimin kitabında yazılanlar da sosrealizm haqqında ürəkdən, əsl ziyalı-vətəndaş mövqeyindən irəli gələnlərdi."

Professor Nizaməddin Şəmsizadə məruzə ətrafında danışaraq dedi: "O dövr bizim tariximizin bir parçasıdı və onu tariximizdən kəsib ata bilmərik. O cümlədən sosrealizm anlayışını, yaşamını da. Elçin müəllimin sözü gedən məsələ ilə bağlı mövqeyi çox düzgündü ki, sosrealizm ədəbiyyatımıza təbii şəkildə gətirilməmişdi. Bu, tamamilə doğru münasibətdi. Haqqında söhbət gedən kitab ona görə dəyərlidir ki, burada həmin dövrün içində yazıb-yaratmış və formalaşmış bir yazıçının münasibəti sərgilənib. Müəllif doğru mövqedən çıxış edir ki, sosrealizm sovet ideologiyasının ədəbiyyata tətbiq vasitəsi idi. Kitabda forma və məzmun məsələsi çox düzgün qoyulub. Sosrealizm metodunun prinsiplərindən biri də xəlqilik idi. Ancaq bu prinsipdən söhbət açanda rus sovet şairi Yevgeni Yevtuşenkonun fikri yada düşür: "Sosrealizm kütlə üçün yazmağa icazə verir". 1923-cü ildə ilk dəfə ədəbi müstəviyə çıxarılan bu metod şübhəsiz ki, inzibati amirlik metodu idi. Elçinin kitabında bu metodun ədəbi həyatımıza tətbiq olunmasının acıları, eyni zamanda, az da olsa, sənətkar qüdrəti ilə ona qarşı dayanma cəhdləri obyektiv şəkildə araşdırılıb.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şirindil Alışanlı çıxışında problemin son illərdə Avropa nəzəri fikrində daha çox önə çəkildiyini vurğuladı: "Buradakı çıxışlardan görünür ki, bu məsələləri biz yenidən müzakirə mövzusuna çıxarmalıyıq. Rusiyada, eləcə də Avropada bu məsələlər artıq aydınlaşıb. Elçin müəllimin burada müzakirə olunan kitabı ədəbi prosesi ardıcıl izləyən bir insanın münasibətini ortaya qoyur və ona görə də diqqəti çəkir. Eyni zamanda, hesab edirəm ki, bu məqalədə müdafiə olunan nailiyyətləri təkcə sosrealizmin qələbəsi kimi məhdudlaşdırmaq düzgün olmaz. Sosialist sivilizasiyasının çox böyük nailiyyətləri olub. Yaradıcılıq metodunu hər hansı ədəbiyyata zorla tətbiq etmək də mübahisəlidi. Şübhəsiz ki, buna cəhdlər olub. fikrimcə, "sosrealizm yox, sovet hərbi maşını insanları məhv etdi" mövqeyindən çıxış etmək düzgün olar (xalq yazıçısı Elçin aydınlıq gətirdi ki, məqalədə insanları sistemin məhv etdiyi qeyd olunub, sosrealizmin məhv etməsi yox - S.). Son tədqiqatlar onu da isbatlayır ki, sosrealizm metodu bir çox görkəmli sənət ustaları da yetişdirib. Məsələnin bu tərəfinə də diqqətlə yanaşılmalıdı. XX əsr ədəbiyyatımız Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ən böyük və ziddiyyətli dövrdür. Elçin müəllim düz yazır ki, ədəbiyyatımızın elə bir janrı yoxdur ki, XX əsrdə inkişaf etməsin. O bir başqa məsələdir: tutaq ki, aşıq yaradıcılığı istər o vaxt, istərsə də indinin özündə nə səviyyədə təbliğ və inkişaf etdirilir. Belə müzakirələrin davamlı olması arzu ediləndi."

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tehran Əlişanoğlu çıxışında qeyd etdi ki, ali məktəblərin filoloji fakültələri, eləcə də ədəbiyyatşünaslıq elmimiz üçün bu mövzu çox aktual və vacibdi, təəssüf ki, dərsliklərimizdə ona yer ayrılmayıb. İstedad və sistem məsələsi məqalənin ana xəttini təşkil edir. Bu, ədəbiyyata içdən baxışın nümunəsidir. Məqalədə "Sosrealizm bizə nə verdi?" sualına cavab belədi ki, başlıcası, zora qarşı təpki göstərmək müqaviməti aşıladı. Elçin müəllim doğru qeyd edir ki, hər cür cərəyanı ilk növbədə iç yaradır. Bu mülahizə 60-cı illər ədəbi nəslinin təsnifatında bütün incəliklərilə ortaya qoyulur.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nikpur Cabbarlı sözügedən dönəmdə Hüseyn Cavidin "İblis", "Səyavuş" əsərlərinin də, Süleyman Rüstəmin "Ələmdən nəşəyə" şerinin də yarandığını önə çəkərək vurğuladı ki, Stalin öz ideyalarına uyğun olaraq sənəti partiyanın kurasiyasına daxil etmişdi. Elçin müəllim də məqalədə daha çox bu məsələlər üzərində dayanır. Sosrealizm dövründə ədəbiyyatımızın itirdikləri və qazandıqları barədəki mülahizələrini müəllif konkret ədəbi-bədii faktorlarla əsaslandırır, bu zaman tarixilik prinsipi ümdə faktor kimi rəhbər tutulur… Sosrealizmin həyatla ədəbiyyat arasında uçurum yarandığını qeyd edən müəllif ədəbiyyatımızın o dövrdəki uğurlarını elmi obyektivliklə qiymətləndirir, eyni zamanda ədəbiyyatın sistemə, sosrealizmə münasibətinin təbii səbəbləri və nəticələri üzərində dayanaraq bu prosesin bədii təfəkkir yeniliyi, yaradıcılıq prinsipini dəyişməsi, istedadın daxili azadlıq əldə etməsi kimi təfsir edir, altmışıncıların ədəbiyyata gəlişinə də bu rakusdan yanaşır.

Tanınmış tənqidçi Vaqif Yusifli məruzə ətrafındakı çıxışında vurğuladı ki, Elçin görkəmli yazıçı olmaqla yanaşı, həm də səriştəli tənqidçidir. O, ədəbi prosesin meyarlarına dərindən bələddi və tənqidçilik fəaliyyətini ardıcıl davam etdirib. Ötən əsrin 70-80-ci illərində İttifaq məkanında ən çox çıxış edən Azərbaycan tənqidçisi də Elçin olub. O dövrdə belə bir missiyanı həyata keçirmək çox çətin idi. Elçinin "Sosrealizm bizə nə verdi?" kitabında əsas məsələ XX əsrdə sosializm quruluşu çökdüyü vaxta qədərki dövrə, eyni zamanda ədəbi həyata obyektiv münasibət ortaya qoymaqdır və müəllif dolğun mülahizələrilə buna nail olub.

Professor Vaqif Arzumanlı çıxışında qeyd etdi ki, Elçin bu kitabla əslində məsələyə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb edir. Bununla o, çağdaş ədəbi nəslə reallıqların dərk olunması üçün pəncərə açır. Vaxtilə Mövlud Süleymanlının "Dəyirman" əsərinin müzakirəsində Elçin bu maraqlı əsərin real qiymətinin verilməsinə necə dirəniş göstərirdisə, bu kitabda da XX əsr ədəbi həyatının real dəyərinin verilməsi naminə həmin mövqe ucalığından münasibət bildirir.

"Ədəbiyyat qəzeti"nin şöbə müdiri Aydın Xan vurğuladı ki, müzakirə olunan əsər yeni bir texnologiya ilə qələmə alınıb. Bu, tekst içində tekstdi. Bu əsərində Elçin müəllimin düşüncə tərzi, nəsr əsərlərində olduğu kimi, dünyanın bir çox çağdaş mütəfəkkirlərinin düşüncəsinə qovuşur, eyniləşir. Sözügedən mövzuya münasibət əslində Elçin müəllimin "Ölüm hökmü" romanından başlayıb. Müəllif bizə keçdiyimiz yolun mahiyyətini açır, xarakterizə edir. Bu əsər gəncliyimizi düşündürən kodlara açar kimidi. Elçin müəllim keçid mərhələsini diqqətlə izləyib və obyektiv bir dəyərləndirmə ortaya qoyub, eyni zamanda da tezislərini verib.

Sonda çıxış edən xalq yazıçısı Elçin görüşün təşkilatçılarına və iştirakçılara, məruzəçiyə, digər fikir söyləyənlərə minnətdarlığını bildirdi. Bu institutla bağlılığından söz açan xalq yazıçısı dedi ki, o, 1965-ci ildə, 22 yaşında ikən bu instituta gəlib və 1975-ci ildə baş elmi işçi kimi burdan gedib: "Həyatımın 10 ili bu institutla bağlıdır. Amma etiraf etmək istəyirəm ki, 1975-ci ildən sonrakı dövrdə mən hansı vəzifədə işləmişəmsə də, həmin 10 il həyatımın ən işıqlı məqamlarından biri, bəlkə də birincisi olaraq qalıb. Həqiqət bundan ibarətdir".

Görüşü qələmə aldığı mövzuya verilən qiymət və göstərilən diqqətin təzahürü kimi qəbul etdiyini deyən Elçin çıxışlara qulaq asarkən bir daha bu mövzunun həqiqətən çox vacib olmasını özlüyündə dəqiqləşdirdiyini söylədi: "Bu mövzu haqqında danışılası, düşünüləsi, yazılası, tədqiq ediləsi bir mövzudur. Bütün çıxışlar bir-birindən fərqli idi, amma onları birləşdirən bir kəlmə vardı - ziddiyyət, mürəkkəblik. Yəni sosializm dövrünün ziddiyyəti, o dövrdəki mürəkkəblikdən söhbət gedirdi. Bu mürəkkəblik, ziddiyyət sosrealizmin məğzində qəribə bir paradoksun dayanması ilə bağlıdır. Hansı sahəni götürsək, məsələn, mədəniyyəti, ya ədəbiyyatı, onun 60 ildən artıq bir dövrü həmin vaxta təsadüf edir ki, o zaman sosrealizm hakim ideologiya idi. Götürək dramaturgiyanı, teatr sənətini. O dövrdə nə hadisə baş verdi? Azərbaycan teatrına Leninin, Stalinin, Mircəfər Bağırovun obrazı gəldi. Bu obrazlar Vaqifdən, Qaçaq Nəbidən fərqli olaraq, Azərbaycan teatr səhnəsinə bədiilik yox, siyasət gətirdi. Bu mənfi cəhət idi. Amma məsələnin o biri tərəfinə baxsaq, həmin obrazların özünün timsalında - mən hələ Vaqifdən, Qaçaq Nəbidən danışmıram - Azərbaycan teatrı nə qədər inkişaf etdi. Məsələn, İsmayıl Dağıstanlı Lenin obrazını yaratdı və Azərbaycanda aktyor sənətinin inkişafında o dövr üçün bu bir mərhələ oldu. Ağasadıq Gəraybəyli Stalinin - Kobanın obrazını yaratdı. O obrazların sayəsində əslində Azərbaycan teatrı inkişaf etdi. Bu bir paradoksdur.

...Çıxışlarda ayrı-ayrı mübahisəli məqamlar oldu, təzadlı fikirlər söylənildi. Onların üzərində xüsusi durmağa ehtiyac görmürəm. Çünki elə bilirəm, mənim yazımın özündə də mübahisəli cəhətlər çoxdur. Bunun özü də mövzunun mübahisəli olması anlamına gəlir. Çıxış edənlər bu mövzunun tədqiq edilməsinin vacibliyini söyləməkdə haqlıdırlar. Bu bizim XX əsr mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın böyük bir hissəsidir. Doğrudan da, sosrealizmə qədər Azərbaycan ədəbiyyatında hekayə var idi, amma hekayə janrı Azərbaycan ədəbiyyatının milli janrına çevrilməmişdi. Bunu Azərbaycan ədəbiyyatının milli faktoruna o dövrün ədəbi prosesi çevirdi. Romanı formalaşdırdı həmin dövr. O dövrdə doğrudan da, qazandıqlarımız itirdiklərimizdən az olmayıb. Paradoks bundadır ki, itirdiklərimiz də qazandıqlarımızdan çox olmayıb. Ən böyük itkimiz isə budur ki, ədəbiyyat sahəsində birpartiyalılıq olub. Yəni, siyasətdə birpartiyalılıq olduğu kimi, ədəbiyyatda da bunun uğrunda mübarizə gedib. "Sosrealizmin gözəl bəhrələri var" ifadəsini mən qəbul etmirəm. Əslində, sosializm dövründə yazılan gözəl əsərlər var".

Elçin həyat həqiqətinin ədəbiyyatda o qədər də vacib olmadığı fikrinin ona mübahisəli gəldiyini dedi: "Çünki həyat həqiqətini ədəbiyyatda son dərəcə vacib məsələ hesab edirəm, amma söhbət ondan gedir ki, sosializm dövründə həyat həqiqəti başqa bir şeydir. Sosializm dövründə sosrealizmin tələb etdiyi ədəbiyyatdakı həyat həqiqəti zavoddakı istehsalat prosesindəki dəqiqlik idi, baramaçılıq planının doldurulmasının texnologiyasını göstərməkdi və sairə".

Elçin tədbirin gedişində bir daha əmin olduğunu vurğuladı ki, vaxt məhdudluğuna baxmayaraq, bu mövzunu işləməkdə düzgün iş görüb: "O mənada ki, bu mövzu bu yazıya layiqdir. Bu mövzu nəinki bu yazıya, burda əyləşənlərin ciddi tədqiqat işləri yazmasına layiqdir. Çox istərdim ki, sosrealizmlə bağlı ciddi tədqiqat işləri yazılsın. İnanıram ki, yazılacaq da. Başqa cür ola bilməz. Çünki o 70 ilin üstündən qara xətt çəkmək, yaxud o dövrü tamamilə qırmızı rənglə göstərmək düzgün olmazdı".

Axırda xalq yazıçısı Elçin bir daha görüş iştirakçılarına təşəkkürünü bildirdi.

Hazırladı: Sərvaz

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 18 fevral.- S.3, 5.