Türk dünyasında ədəbiyyat, ədəbiyyat(ımız)da Türk dünyası...

Çəkilən adlar üzərində dayansaq, Nəsimi üzərinə prof.dr. Qəzənfər Paşayevin ötən il işıq üzü görmüş "Nəsimi haqqında araşdırmalar" kitabını, Nəsiminin qəbrinin Türkiyədə olması ilə bağlı versiyaların güncəlləşməsini; Kərbalada Füzuli şeir söləninə 2009-cu ildə bu sətirlərin müəllifinin də daxil olduğu Azərbaycan nümayəndə heyətinin getməsini, hər iki şairin (Nəsimi və Füzuli) əsərlərinin latın qrafikalı əlifba ilə (Prezident sərəncamına uyğun olaraq) 25 min sayla nəşr edilməsini vurğulaya bilərik. Ancaq Soylu, heç şübhəsiz, yalnız bu faktları istəmir, o adlar içində olan mahiyyəti, Nəsimi, Füzuli adları ilə kodlaşmış energetikanı, necə deyim, mənəvi-ruhi halı, o halın çağdaş inikasını nəzərdə tutur. Elə isə gəlin, yenidən Ziya Göyalpa üz tutaq. Sosial inkişafının üç ayrı-ayrı aşamasında bir-birinə bənzəməyən üç müxtəlif mədəniyyət dairəsinə girmiş türklər qövm dövləti həyatındaykən Uzaq Doğu, Sultan dövləti dövründəykən Doğu mədəniyyətinə girmişlər, milli dövlət dövründəykən isə Batı mədəniyyəti yolunu tutmuşlar, - deyə düşünən klassik türkçünün fikirlərinə yenidən müraciət etsək, görərik ki, sanki Ziya Göyalpdan Soylu Atalıya, Akif Səməd rəhmətlik demiş, "bircə qarış yol var imiş": "…Mədəniyyət dairələrinin də özlərinə məxsus coğrafiya sahələri və bu sahələrin müəyyən sınırları var. Örnəyi, bir nağıl, ya da bir adət müəyyən bir nöqtəyə qədər yayılır, ondan o yana gedə bilmir. Ona görə ki, hər mədəniyyət başqa bir sistemə mənsubdur. Bir qayda olaraq, hər mədəniyyətin başqa bir məntiqi, başqa bir gözəllik anlayışı, başqa bir həyatgörüşü vardır. Buna görə də mədəniyyətlər bir-birinə qarışmırlar. Yenə buna görədir ki, bir mədəniyyəti bütün sistemi ilə qəbul etməyənlər, onun bəzi bölümlərini mənimsəyə bilmirlər.

…Mədəniyyətlərin coğrafiya sınırları ayrı olduğu kimi, tarixi inkişafları da bir-birindən asılı deyildir. Bu inkişafların bir başlanğıcı və bir sonu vardır."

***

…Ziya Göyalpın vətənində - türkün həmişə müstəqil dövlətində - Türkiyədə illər öncədən ədəbi camiə faktiki olaraq iki cəbhəyə bölünüb - solçular və sağçılar. Sanki Türkiyə torpaqları kimi - bir bölümü Avropadı, bir bölümü Asiya; sanki türk siyasi həyatı kimi - sol partiyalar, sağ partiyalar… Sanki Avropa Birliyi tərəfdarları və Türk birliyi tərəfdarları kimi… Və məhz burada söhbətə yeni ayaq vermək istərdim. Son illər bəlli oldu ki, sən demə üzü Avropa Birliyinə doğru olub da Türk PA, Türk Dövlət Başçıları Konseyi yaratmaq olarmış… Sanki solnan sağ zaman içində bir-biri ilə konsensusa girir, zamanla diffuziya olunur və yeni xəlitə yaranır… Bax, sol sağ kimi, heca ilə əruz da uzun illərin, başqa sözlə, tarixin pressinqi, bəzən də doğal axışla diffuziya edib şeir dünyamızda. Zamanla, qazaxların sözü ilə desək, "altun arna"sını bulub… Özünüz deyin, biz Azərbaycan ədəbiyyatını Nizamisiz, Füzulisiz təsəvvür edə bilərikmi? Yaxud özbəklər Nəvaidən imtina edəcəkmi? Əsla yox! O üzdən, Qazaxıstanda şamançılıqla islamizmin "təbii anlaşma"sı kimi, zamanla başqa dillərdən aldığımız qaçınılmaz sözlər kimi, artıq hardasa bizim olmuş ədəbi türkləri də ən azından klassika kimi qəbullanmışıq, etiraf etmişik, sayğı duymuşuq…

İstanbula gedək, bir klassik sağa, bir klassik sola diqqət kəsilək: Nəcib Fazil Qısakürəyin - türk şeirinin enlikürək kişisinin "Canım İstanbul"unda oxuyuruq:

…Yeddi təpə üstündə zaman bir naxış işlər!

Yeddi rəng, yeddi səsdən saysız sərzənişlər…

Eyüb yetim, Kadıköy süslü, Moda qurumlu,

Adada ruzgar uçan ətəklərdən sorumlu.

Hər səhər Hisarlardan oxlar çıxar yayından

Hələ nərələr gəlir Topqapı Sarayından

Ana kibi yar olmaz, İstanbul kibi diyar;

Güləni belə dursun, ağlayanı bəxtiyar…

Gecəsi sünbül qoxan,

Türkcəsi bülbül qoxan

İstanbul, İstanbul…

Və Nazim Hikmətin

Mən bir ceviz ağacıyam Gülhanə Parkında,

nə sən bunun farkındasın, nə polis farkında…

misraları ilə ünlü olan şeiri…

Demək, ülkülü əsərlər də, dilin bütün gözəlliyi ilə qullanıldığı şeirlər də bizimdir. İstər bir türk hadisəsi olaraq, istər dil, istərsə də sənət hadisəsi olaraq…

***

Türkə şənlik yaraşır, türk şeiri ağı yüklü ola bilər, ancaq ağlaşma yaya bilməz. Türkün ağısı, kədəri, nisgili bir başqadır:

Harda qaldı Kərkükün gözəl havası,

bir başqaydı suyu, günü, dəvası.

Yandırdı, qovurdu bizi

Kərkük sevdası,

Türkmən sevdası…"

***

Yenədəlik olmasın, türk xalqları ədəbiyyatı, başqa sözlə, Türk dünyası ədəbiyyatı elə dünya ədəbiyyatıdır. Daha doğrusu, dünya ədəbiyyatının bütün təzahürlərini daşıyır. Dünya insanının keçirdiyi hər türlü hiss-həyəcan türk şeirinə yad deyil. Türk şeirinin xarakterində elə dünya şeirinin xarakteri, mənzərəsi ümumiləşib.

…Şeir əgər türkün arzularını ifadə edirsə, necə deyərlər, məzmunca türkcəsə - türk halındasa, o şeir formasından asılı olmayaraq türk şeiridir (məlumunuz, qədim türk şeiri özü heç də bir anlamlı şəkildə hər yerdə türk məzmunu daşımayıb, vahid forma nümayiş etdirməyib).

Başqa bir özəlliyə də deyinmək istərdim. Olur ki, bir şair həm solçu təfəkkürün məhsulu olan şeirlə çıxış edir, həm də sağçı… Nəhayətdə də, belə deyək, "mərkəzçilik" edir. Solçu-sağçı demişkən, bu ayrımçılıq bizdə - Azərbaycanda bütün kəskinliyi ilə təzahür etmir, nə dinarçılıq, nə ifrat açıq-saçıqlıq şeirə böyük ölçüdə gəlmir. Bununla belə bəzən olur ki, bir şair həm rakı, qadın, bilməm nə barədə yazır, həm irfan şeiri yazır, şeirində Quran intonasiyası (əsintisi) yaratmağa çalışır. Ümidvarıq, bu keçici hal olub, ictimai-siyasi formasiya dəyişikliyi kimi zamanla oturuşacaqdır. İrfan demişkən, Türk dünyasının miqyası, ayrı-ayrı mədəniyyətlərlə qovuşması, iç-içə olması, yaxud sınır qonşusu olması özünəməxsus situasiyalar yaratmışdır. Örnəyi, çuvaş şairi irfan şeiri yazmayıb, yəqin yazmayaq da, Kərbaladakı türkman şair də çuvaş şeirindəki azadruhluluğa (bəlkə "açıq-saçıqlığ"a desək, daha doğru olar) yetməyib (və bəlkə bu heç olmayacaq da)…

***

Baxış açımızı bir qədər yeni dövrə yönəldək. Görəsən, bayaqdan danışdıqlarımız yeni dövr yazılarında necə inikas olunub? Sual oluna bilər, hazırda yeni nəsil türk yazarlarının yaradıcılığında aparıcı mövzular hansılardır, hansı tendensiyalar özünü göstərir?

Bu suala birmənalı cavab vermək çətin olsa da, deyə bilərik ki, hər nə qədər şeirin ilahi eşq, sevgi, həsrət və s. sınır tanımayan əzəli-əbədi mövzuları olsa da, örnəyi, azərbaycanlı şairlə yakut şairinin, çuvaş şairi ilə kərküklü şairin şeirləri, özbək yazıçısı ilə köstəncəli, dobrucalı yazıçının nəsri, həm bir çox hallarda mövzu-məzmun, həm də əsasən forma baxımından bir xeyli fərqliliklər daşımaqdadır. Əslində bu fərqlilik problem kimi qəbul edilməməli, əksinə, bir xalçanın ilmələri kimi, bir ustanın işlədiyi fərqli naxışlar kimi gözəl görünməlidir. Bununla belə, gözünlə yox, ruhunla oxuyanda görürsən yakutun da, çuvaşın da, özbəyin də, uyğurun da, tatarın da, balkarın da ürək çırpıntısı eynidir, qələm fərqli coğrafiyalarda, fərqli əllərdə eyni ritmlə döyünüb… (Necə ki, yuxarıda ayrı-ayrı nəsillərə mənsub şairlərdən gətirdiyimiz örnəklərlə bunu sərgiləməyə çalışdıq). İstər-istəməz, Sabir Rüstəmxanlının ünlü deyimi yada düşür: "Bu dərd mənə tanış gəlir". İstər-istəməz bütövlüyə, birliyə, ortaq keçmişin energetikasına qayıdış, bəlkə inersiya ilə ora gediş görünür soy qardaşlarımızın şeirlərində, ümumən ədəbi yaradıcılığında…

Bayaq belə söz işlətdik: Xalq ruhunun cəsarəti! Bir çox hallarda türk insanı nədən yazıbsa da xəlqilik, ruhsallıq və cəsarət özünü göstərib. Bu yerdə hörmətli alimimiz Nizami Cəfərovun sözlərini xatırlayaq. Beləliklə, "yeni dövrə yönələk" deyərkən yenidən "yada düşən çox köhnə zamanlar"a qayıdaq.

- Deyirəm, ortaq olmayan, əksinə ayrılmış ədəbiyyatlı bugündənsə, ortaq keçmiş daha cazibdir, yəqin… Professor türk xalqları ədəbiyyatını qədim, orta, yeni və ən yeni olmaqla 4 qrup üzrə dövrləşdirir. Onun fikrincə, Qədim dövr, türklərin monqollar və tunqus-manuçurlarla ortaq qurduqları ("etnomədəni, etnososial, etnosiyasi" birlik olan) Altay birliyindən ayrıldıqları zamandan başlayaraq eramızın II minilliyinin əvvəllərinə qədər davam edir. Nizami müəllim "Qədim türk ədəbiyyatı türk xalqlarının ümumi, ortaq mənəvi-mədəni sərvətidir" - deyə vurğulayır.

Türklərin etnocoğrafi diferensiasiyasının dərinləşdiyi II minilliyin əvvəllərindən etibarən özünü göstərən coğrafi bölünmələrini:

1) Doğu (karluq türkləri), 2) Quzey-batı (qıpçaq türkləri), 3) Güney-batı (oğuz türkləri) kimi sıralayan prof.dr. Nizami Cəfərov orta yüzilliyin sonlarına qədər davam edən həmin dövrdə yaranan ədəbiyyatı orta dövr türk ədəbiyyatı adlandırır. Və haqlı olaraq, həmin dövrün "qədim ümumtürk ədəbiyyatının ortaq özəlliklərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, bölündüyü coğrafiyalar üzrə müəyyən fərqli əlamətlər də qazandığı"nı yazır.

Türklərin orta yüzilliyin sonu yeni dövrün əvvəllərindən (XVI-XVII yüzilliklərdən) başlayan yenidən diferensiasiyasının çağdaş türk xalqlarının yaranması ilə sonuclandığını vurğulayan türkoloq-alim "Türk(osmanlı türkləri), Azərbaycan, özbək, uyğur, tatar, başqırd, türkmən, qırğız, Altay… xalqları nəinki özlərinəməxsus fərqli sosial-siyasi, mədəni əlamətlər nümayiş etdirməyə, hətta daxili iddialarla ortaq sərvətləri də bölüşdürməyə təşəbbüs göstərirlər" - deyir.

Nizami müəllimin özünün də vurğuladığı kimi, türklərin müstəqil bir etnos, xalq kimi tarix səhnəsinə çıxdıqları dövrdən (e.ə. I minilliyin ortalarından) zəmanəmizə qədər yaratdıqları ədəbiyyatın əsasları onun tərtib etdiyi və 2006-cı ildə işıq üzü görmüş dördcildlik "Türk xalqları ədəbiyyatı"nda əhatə olunub (I cild: Qədim türk eposu (dünyanın yaranması haqqında, Boz qurd dastanları, Oğuz kağan dastanı, Siyenpi dastanı, Alp Ər Tonqa dastanı, Ərgənəkon dastanı, Köç dastanı), Qədim türk şeiri (döyüş türküsü, Axın (yağma) türküsü, Ağı, Yaz türküsü, qışla yazın türküsü, ov türküsü, İdil türküsü, Sevgi türküsü, Müdriklik türküsü, Türk maniçi şeiri, Türk buddist şeiri), Tonikuk kitabəsi, Kül tiqin kitabəsi, Bilgə xaqan kitabəsi, Türk maniçi nəsri (Xuastuanift), Türk buddist nəsri (Altun Yaruk), Dədəm Qorqud kitabı, Yusif Balasaqunlu. Qutatqu-Bilik, Əhməd Yüqnəki. Atibətül - Həqaiq, Əhməd Yasəvi. Divani-hikmət, Nizami Gəncəvi;

II cild: Manas, Yunus İmrə, İmadəddin Nəsimi, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli, Baqi;

III cild: Koroğlu, Nədim, Molla Pənah Vaqif, Məhtumqulu, Mirzə Fətəli Axundzadə, Abay, Tofiq Fikrət, Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə;

IV cild: Cambul, Səməd Vurğun, Nazim Hikmət, Mustay Kərim, Musa Cəlil, Qafur Qulam, Qaysın Quliyev, Əziz Nesin, Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Çingiz Aytmatov, Oljas Süleymenov.

Yenə hörmətli professorun öz sözlərinə müraciət edək: "Türk xalqları ədəbiyyatının yeni dövrü XVII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edir.

Yeni dövr türk ədəbiyyatı Orta dövr türk ədəbiyyatından daha çox "türk xalqları ədəbiyyatı"dır. Yəni hər bir türk xalqının özünün yaradıcılıq məhsuludur. Lakin bu o demək deyil ki, ortaq xüsusiyyətlər, ümumi tipologiya tamamilə aradan qalxır… Əslində, yeni dövrdə olduğu kimi, XX əsrin əvvəllərindən başlayan ən yeni dövrdə də türk xalqları ədəbiyyatı "gen"dən, yüzillər, minillər boyu davam etmiş "ümumi tarix"dən gələn elə ortaq əlamətlər daşıyır ki, onların tamamilə aradan qalxması, "etnik yaddaş"ın pozulması, praktik olaraq, mümkün deyil.

Ən yeni dövr türk ədəbiyyatı yaxud ədəbiyyatları iki min beş yüz illik ümumi türk ədəbiyyatı, tarixinin həm ideya-məzmun, həm də forma-ifadə texnologiyaları baxımından üzvi tərkib hissəsidir."

Təbii ki, böyük alimimizin sözügedən nəşrə daxil etdiyi ismlər, alimin fərqləndirmələri kiminə görə doğru, kiminə görə düzəlişə açıq siyahı təsiri bağışlaya bilər, örnəyi, Hüseyn Cavid, Abdulla Tukay, Əhməd Cavad kimi ədiblərin, haqqında danışdığımız dördcildlikdə yer alması umula bilər, lakin bütün hallarda bu işin missiyası, ümumən istəklərin akta çevrilməsi alqışa layiqdir.

Bu işin missiyası demişkən, gizlin deyil ki, bir çox ədiblərimizin yaradıcılığı bir yana qalsın imzaları belə… yalnız və yalnız adları belə türkçülüyə xidmət edib. Anar kimi, Elçin kimi. Mən bildiyim qədər Anardan qabaq Anar, Elçindən qabaq Elçin olmayıb. Və doğal olaraq, onlara bu adın özləri tərəfindən deyil böyükləri, doğmaları tərəfindən verildiyi aydındır. Odur ki, ədəbiyyatımızın böyük isimləri Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli və İlyas Əfəndiyevi bir daha rəhmətlə anırıq. Heç quşqusuz, yalnız adqoyma olayına görə deyil, eləcə də yaradıcılıqlarına görə, ədəbiyyata böyük xidmətlərinə görə. Eyni zamanda, bir çox ədiblərimizin əsərlərindəki qəhrəmanların özbəöz Azərbaycan-türk adı neçə yeni doğulan övladın adında əbədiləşib: Aydın, Sevil, Oqtay, Aybəniz, Tural, Günel kimi. Bu gün dramaturq Hüseynbəyli də, şair-publisist Mirzəbəyli də, şair, naşir İsgəndərzadə də Elçin adı daşıyır… Fikrimizin davamı olaraq onu da vurğulayaq ki, Türk dünyası yalnız yaradıcılıqda deyil, nə xoşdur, yazarlarımızın təxəllüslərində də öz ifadəsini bulub: rəhmətlik Xəlil Rza Ulutürkdə olduğu kimi; rəhmətlik Eldar Nəsib Sibireldə olduğu kimi, bu gün Yusif Günaydında, Rahid Uluseldə, Azər Turanda, Eluca Atalıda, lap cavanlardan Kəramət Böyükçöldə olduğu kimi… (Yeri gəlmişkən, Kəramətin bu il işıq üzü görmüş "Çöl" romanı da bildiyim qədər gənc yazarın təxəllüsünün energetikasına uyğundur. Başqa bir gənc yazar - Cəlil Cavanşirin "Mərkəz"in 2 iyun 2011-ci il tarixli sayında yayınlanmış "…Çölün süjeti, strukturu və dili" adlı incələmə yazısında oxuyuruq: "Romanın …"Ustadnamə" ilə başlaması çox təqdirəlayiqdir. Belə ki, tərəkəmə həyatından yazılan romanın bu cür maraqlı strukturda yazılması müəllifin milli kimliyinə sahib çıxa bilməsi kimi izah olunmalıdır." Xoşdur ki, bir gənc yazar başqa bir gənc yazarın "Dastan bağlamaq cəhdi"ni də təqdir edir və bunu onun türk dünyagörüşünə, folklorumuza, tərəkəmə mədəniyyətinə, dastançılığa olan münasibəti kimi səciyyələndirir).

***

Keçirəm növbəti bölümə.

Yaxşı, İsa Muğanna, Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Elçin, Mövlud Süleymanlı, Yusif Səmədoğlu, Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Məmməd İsmayıl, Abbas Abdulla, Vaqif Bayatlı Odərdən, rəhmətlik Çingiz Aytmatovdan, Oljas Süleymenov, Muxtar Şaxanov, Murat Acı, Yavuz Bülənd Bakilər və Feyzi Halıcı, Harid Fədai, Mişşi Yuxma, rəhmətlik Əbdüllətif Bəndəroğludan sonra ədəbiyyata gəlmiş yazarlardan kimlərin adını çəkə bilərik? O adamlarınmı şeirlərində bol-bol türk şəhərlərinin, türk qəhrəmanlarının adını çəkirlər, patetikaya, pafosa varırlar? Təbii, yox! Çuvaşların sözü ilə ifadə etsəm, şükranlıqla deməliyəm, "Epir purna! Pul! Pulatpr!" - "Vardıq, varıq, var olacağıq!"

…Yuxarda ümumiləşməsini aparmağa çalışarkən ifadə etdiyimiz kimi, şeirdə türkçülük, türkçü şeir (Türk dünyası şəhərlərinin, türk boylarının, qəhrəmanların adını sadalamaqdan ibarət olmamaq həqiqətini özündə daşımaqla yanaşı) dili, təfəkkür şəkillənməsi, bəzən mövzudan asılı olmayaraq türk ruhunu, türkçü ülkünü və türk şeir gələnəyini yansıtması ilə alqılana bilər. Örnəyi, Elxan Zal Qaraxanlının "Polonez" poemasını götürək. Belə baxanda, Polşa hara, Türk dünyası hara - deyə sual edilə bilər, sözügedən poemanın bu məruzədə xatırlanmasının uyğunluğu dartışıla bilər. Ancaq poemanı oxuyanlar bir həqiqətə ortaq olacaqlar: Elxanın bu yaradıcılıq uğuru tükçü şeirin uğurudur - dili, təhkiyəsi, obrazlar silsiləsi, polyak qızı Annanı sevən qıpçaq (türk) bəyin (bu elə yazarın özüdür) yaşama, dünyaya baxışları ilə… Nəzərə alanda ki, onun "Savaş ayələri" var, "Türk əsrinin türküləri" var, Elxanın mövzusunda nə qədər sabitqədəm olduğu bəsbəlli olur. Çünki bu sonradan qazanılmış mövzu deyil, onun içindən, Sabir bəyin sözləri ilə desək, "qan yaddaşı"ndan gəlir.

Eyni sözləri, nəsr və dramaturgiya üzrə Aygün Həsənoğlunun haqqında deməliyəm. Gözlərimiz önündə bir Banuçiçək öz ulusunun ədəbi tarixini yaradır, yalnız şəhidlərin, qazilərin deyil, kərküklülər demiş, "acı, am(m)a gerçək" olan əsirlərin - girovların, itkinlərin taleyini qələmə alır, bıkmır, usanmır… Onun dərdini anlatdığı dünyanın, vətəninin ərazisi 86,6 min kv.km deyil, o, hələ Qəbələdə orta məktəb öyrətməni olandan Türk dünyası sevdalısıdır. Əslində öyrətmən olandan da qabaq - doğulandan. Əgər inansaq ki, "Oxumaqla yazıçı olunmur, insan anadan yazıçı doğulur"…

Az qala Türk dünyasının əksər şeirsevərlərinin tanıdığı Rüstəm Behrudi, rəhmətliklər Akif Səmədlə Eldar Nəsib Sibirelin, habelə Şaiq Vəli, Aşıq Əli Quliyev, Dərviş Osman, Məmməd Dəmirçioğlu, Məmməd İlqar, Vəli Xramçaylı, Dəyanət Osmanlı, İbrahim İlyaslı, Elbariz Məmmədli, Füzuli Sabiroğlu, Xanverdi Turaboğlu, Qalibə Gültəkinin yaradıcılıq örnəklərində, eləcə də, Namiq Hacıheydərli, Hafiz Hacxəlil, Səfəq Azər, Əhməd Şahid(ov), Dilqəm Əhməd, İnam Alpout kimi gənclərin şeirlərində Türk dünyası sevdası, davası, türk birliyi ülküsü özünü qabarıq şəkildə göstərir.

Fərqli nəsillərə mənsub olan şair və yazıçılar - Turqut Özakman, Feyzullah Budak, İsmət Özəl, rəhmətlik Ərdəm Bəyazit, Baki Yıldırım Ceyhan, Fəyyaz Sağlam, Ali Akbaş, Xeyrəddin İvgin, İsa Kayacan, Ali Yağmur Tunalı, Nail Tan, Mətin Turan, Osman Baş, Mustafa Ceylan, Məlahət Ecevit, Nazim Payam, Bayram Durbilməz, Ənvər Uzun, Arif Ay, Sabit İncə, Yusuf Candəmir, Mehmet Əli Əşməli (Seyri), Alptəkin Cövhərli, Əhməd Coşğun (Türkiyədən); Nadirbek Alimbekov, Aşim Çakırbekov, Anatay Omurkanov, Altınbek İsmayılov (Qırğızıstandan); Əbildə Aymak, Baktıbek Bəmişulı, Bekaris Şoybekov, Nurqali Jusufbay, Asker Düysembiyev (Qazaxıstandan); Muhəmməd Saleh, Osman Azım, Xurşud Dövran, Törə Mirzə, Fəridə Butayeva, Eşkobil Şükür, Xasiyyat Rüstəm, Kuçkor Norkobil, Cabbar və Nazar Eşenkul qardaşları (Özbəkistandan); Oraz Yağmur; Oğulcənnət, Şəhribostan (Türkmənistandan); Rəşid Minhac, Rüstəm Sulti, Çulpan Zarif (Tatarıstandan); Alan Qloş, Yanqurçi Acı, Örüzlan Bolat, Zülfiyyə Temirbulatova (Quzey Qafqazdan); Seyran Süleyman, Tahir Kerim (Kırımdan); Raisa Sarbi, Svetlana Azamat, Valeri Turkay (Çuvaşıstandan); Krivoşapkin-Ayina, Valeri Lukovitsev (Yakutiyadan); Pureqan Sıbır (Sibirdən); Jaksılık Samiytulı, Vilyam Molotov (Doğu Türkistandan); Vasi Filoğlu, Tudora Arnaut (Qaqauz Yerindən); Hüseyn Özkan, Mustafa Çolak (Batı Trakiyadan); İsmayıl Bozqurd, Bəstə Sakallı, Erhan Arıklı, Arif Albayrak, Şirin Zəfəryıldızı, Fatma Akilhoca (KKTC-dən); Ənvər Mahmut, Emel Emin, Nevzat Yusuf, Nüdrət Ali Mahmut, Güner Akmolla, Aledin Ahmet (Rumıniyadan); Nəsrin Ərbilli, Mustafa Ziya, Mehmet Ömər Qazançı, Abdülaziz Bayatlı, Nüsrət Merdan, Şəmsəddin Kuzəçi, Fövzi Əkrəm Tərzioğlu, Sami Yusuf Tütüncü (İraqdakı soydaşlarımızdan) həm indiyədək olan ədəbi yaradıcılıqları ilə, həm də təşkilati çalışmaları ilə Türk dünyası miqyasında düşüncə sərgiləyiblər. Onların bir çoxu öz ölkələrindən kənarda keçirilən onlarla festival, simpozium və bənzəri etkinliklərə qatılmış, öz ölkələrinin sınırlarından qıraqda işıq üzü görən dərgilərdə çap olunmuş, bir çoxlarının kitabı yayınlanmış, sözlərinə musiqi bəstələnmiş, əsərləri səhnələşdirilmişdir.

***

Ədəbi rotamızı Bakıya yönəldək.

Azərbaycan yazıçılarının ötən qurultayından bəri ədəbiyyat təsərrüfatımızda Türk dünyası ünvanlı olaylara nəzər salsaq, nələri fərqləndirmək olar, hansı xüsusların üzərində dayanmaq olar?!. Gəlin birlikdə yadımıza salaq:

"Türk dünyası ədəbiyyatı" dərsliyinin, Ramiz Əskərin hazırladığı "Türk ədəbiyyatı tarixi" ikicildliyinin işıq üzü görməsini şükranlıqla xatırlayıram. Hələ SSRİ dövründə "Odlar yurdu" ilə başladığı missiyanı neçə ildir daha da böyüdərək ümumtürk miqyası qazandırmış Ramiz müəllimin çalışmalarının bilmirəm hansını demək olar, oradan Türk dünyası görünməsin, üfüqü genişlik görünməsin… Mahmud Qaşqarlının "Divani-luğat-it-türk"ünü, tam həcmdə dilimizə uyğunlaşdıran Ramiz Əskər, Türkmənistan ədəbiyyatının ən ünlü isimlərinin əsərlərini də ötən illərdə Bakıda kitablaşdırıb. O cümlədən, Məhdumqulunun, Oraz Yağmurun, habelə özbək ədəbiyyatından "Baburnamə"ni.

Həm Ramiz müəllim, həm Akademiyanın müxbir üzvləri Tofiq Hacıyev, Nizami Cəfərov, professorlar Qəzənfər Paşayev, Güllü Yoloğlu, Əli Şamil, dr. Qalibə Gültəkin, Əsəd Cahangir və başqaları türk ellərində keçirilən çeşidli elmi konfranslarda respublikamızı təmsil ediblər.

Yaradıcılıqlarının az qala başdan-başa hamısının Türk dünyası ünvanlı olduğunu deyə biləcəyimiz bu əbəbiyyatşünaslar, türkoloqlarla yanaşı Azər Turanın, Elman Mustafanın, Yusif Günaydının çeşidli mətbu orqanlarda Türk dünyası sözünü və özünü güncəl saxlamasını vurğulamalıyam.

Azər Turanın Zəlimxan Yaqubun ədəbi şəxsiyyəti üzərinə yazdığı "Əzəl-axır dünya Türkün dünyası" kitabı mövzumuz gərəyi ən çox öyülməli kitablardan biri olub, yalnız haqqında yazılan xalq şairini anlatmır, ümumən Türk dünyasına baxışı sərgiləyir, həmçinin Turan təxəllüslü Azərin istək və arzularını şəkilləndirir…

Dərin kitablar qalıb

dədələrdən bizlərə,

yazıblar oxumuşuq,

yazarıq oxuyalar! -

deyən, "Dur ayağa, məmləkətim", "Çıxış edir Xəlil Rza", "Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk" kimi şeirləri, "Türkiyə dəftəri"ndəki şeirləri, "Saz", "Yunus İmrə" dastanlarını yazan, "Özü basdırdığı ağaca söykənən" Zəlimxan Yaqubun oxucuları, yazarları köklədiyi hava hələ çox "Əzəl-axır dünya türkün dünyası"nı doğuracaqdır.

Azər Turanın millət vəkili Qənirə Paşayeva ilə birgə yazdığı "Əli bəy Hüseynzadə Turan" adlı kitabı (2009) adından da göründüyü üzərə, Əli bəy Hüseynzadənin ömür yoluna, elmi-ədəbi, ictimai fəaliyyətinə nəzər salır. Onun 2009-cu ildə çıxan "Xalid Səid Xocayev. Şəhid türkşünas" kitabının məzmunu da adından bəlli…

AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru akademik Bəkir Nəbiyev, direktor müavini prof.Məhərrəm Qasımlı, prof.Teymur Kərimli və institutun bir çox digər əməkdaşları türk ellərində keçirilən çeşidli elmi konfranslarda respublikamızı, ədəbiyyatbilmimizi təmsil ediblər.

Təranə Həşimovanın "Poeziya körpüsü" (2004) Orta Asiya ilə elmi-ədəbi əlaqələr tarixinə həsr olunmuşdur.

Almaz Ülvinin Nəvai yaradıcılığı, Özbək-Azərbaycan ədəbi ilişkiləri üzrə elmi araşdırmaları son illərdə kitablaşdırılmışdır.

Türkiyənin özündə yaşayan ədiblərimiz - Çanaqqala Universitetində dərs keçən görkəmli şairimiz Məmməd İsmayıl, tanınmış alimlər Arif Acaloğlu və Tamilla Abasxanlı qardaş ölkədə düzənlənən böyük ədəbi etkinliklərin əksəriyyətində iştirak ediblər. Onların təqdimatı ilə İstanbulda, Ankarada, Əskişəhərdə, qardaş Cümhuriyyətin digər şəhərlərində neçə kitabda, dərgi və qəzetdə Azərbaycan ədəbiyyatı tanıdılıb.

Xalq yazıçıları Anar, Elçin, xalq şairləri Fikrət Qoca, Zəlimxan Yaqub, Sabir Rüstəmxanlı, eləcə də Məmməd Aslan, Ramiz Rövşən, İlyas Tapdıq, Abbas Abdulla, Çingiz Əlioğlu, Rəşad Məcid, Akif Əhmədgil, Elçin İsgəndərzadə, Elçin Hüseynbəyli, İntiqam Qasımzadə, Elxan Zal Qaraxanlı, Gülayə Şınıxlı, Rəsmiyyə Sabir, Aygün Həsənoğlu, İlqar İlkin, Zakir Sadatlı, Səlim Babullaoğlu, Aydın Xan, Faiq Balabəyli, Narıngül, Şəfəq Sahibli, bu sətirlərin müəllifi və bir sıra başqa şair, yazıçılarımız qardaş Türkiyədə keçirilən ayrı-ayrı festival, simpozium və konfranslarda nümayəndə olaraq iştirak ediblər. Onlardan bir çoxu qardaş ölkədən ödüllərlə qayıtmışlar. Bunlar, eləcə də adıkeçən şair və yazıçılarımızın qurduğu hər yeni ilişki də ədəbiyyat təsərrüfatımızın bugünkü mövzumuz üzrə faktları kimi deyilə bilər.

Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının "Göy Tanrı", "Difai fədailəri" əsərləri, "Cavad xan" filmi hesabat dövrümüzün parlaq örnəklərindəndir.

Aşıq Əli Quliyevin irfan şeirləri "Qəm daşıyan dərviş oldum" adı ilə 2011-ci ildə kitablaşdırılmışdır.

Bakıda Nəvainin heykəlinin ucaldılması, Azərbaycan və Özbəkistan dövlət başçılarının iştirakı ilə təntənəli açılış törəninin keçirilməsi, eləcə də paytaxtda Koroğluya abidə ucaldılması ilə Prezident sərəncamının verilməsi böyük ədəbi-mədəni hadisələrdəndir. Koroğluya abidə qoymaq yalnız qəhrəmanlığa deyil, eyni zamanda dastana, aşığa, saza abidə qoymaqdır.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 75 illik yubiley tədbirləri, "2010-cu il, Bakı-İslam Mədəniyyətinin Paytaxtı" ili çərçivəsində düzənlənən bir sıra fəaliyyətlər, o cümlədən Ağacəfər Həsənlinin tərtib etdiyi, Türkiyə ədibləri ilə başlayan və böyük hissəsi Türk dövlətlərini (xalqlarını) çevrələyən yaradıcılıq örnəkləri ilə süslənmiş "Sevgi fəsli" toplusunun nəşri, Xəzər şeir axşamlarının, KİBATEK Şeir şöləninin düzənlənməsi, 2010-cu ilin iyun ayında DGTYB-nin (Gəncliyə Yardım fondu ilə birlikdə), Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin mənəvi, TİKA-nın maddi dəstəyi ilə "Yunus İmrədən Məhəmməd Füzuliyə: İnsan sevgisi" adlı uluslararası elmi simpoziumunun gerçəkləşməsi, Azərbaycanda "Mövlanə günləri"nin keçirilməsi, "Mövlanə günləri" sırasındakı ədəbi faktlardan Fəridə Hacıyevanın, Gülhani Pənahın, Ədalət Əsgəroğlunun, Əsəd Cahangirin (onun "Namaz" əsəri Mövlanə Cəlaləddin Rumi ödülünə layiq görülmüşdür) və başqalarının Mövlanə ünvanlı şeirləri, habelə Mövlanə irsi üzərinə bir sıra araşdırmaların çapını, iri həcmli məqalələri qeyd edə bilərik.

Gülamayıl Muradın Anadolu türkcəsində çıxan "Qarabağ harayı"ı yadıma düşür.

Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin "Nuru Paşa" poeması özünə özəl diqqət tələb edir. Mənə qismət olub, azərbaycanlıların və digər Türksoylu ölkələrin əməkdaşlıq mərkəzinin "3 mayıs - Türkçülük günü" münasibətilə düzənlədiyi törəndə həmin poemanın bir bölümünü xalq şairimizin öz dilindən eşitmişəm, əsər, əsərin qəhrəmanı barədə onun öz yorumlarını dinləmişəm. Yeri gəlmişkən, Nəriman Həsənzadənin 80, Zəlimxan Yaqubun 60, Sabir Rüstəmxanlının 65 illik yubiley tədbirlərinin formatı, proqramı hər üç yubiley tədbirini Türk dünyasının mədəniyyət hadisəsi kimi incələməyə əsas verir.

Türk ellərinə, türk böyüklərinə, qəhrəmanlarımıza və dəyərlərimizə şeirsəl münasibət, bir müddət Türkiyədə yaşamış qocaman şairimiz İlyas Tapdığın yaradıcılığında önəmli yer tutur ("Türk dilim", "Anamur", "Görünür", "İstək" və s.).

Adil Cəmilin "Manas" eposunu (Keneş Yusupov variantı) dilimizə çevirməsi və bu dastan haqqında monoqrafiyası önəmli faktlardandır. Adil Cəmilin manasşünaslıqda, İslam Sadığın koroğluşünaslıqda, professorlar Buludxan Xəlilovun, Güllü Yoloğlunun bütövlükdə türkologiyada sabitqədəm çalışmaları, bu çalışmaların kitablaşması ümumən ictimai-mədəni həyatımız üçün önəm kəsb edir - deyə düşünürəm.

Ehtiramın 2010-cu ildə işıq üzü görmüş "Sevgi dolu Türkiyə" kitabı onun, rəssam Nəvai Məhəmmədoğlu və şair İbrahim İlayslının qardaş ölkəni ziyarətlərini, Anadoludan aldıqları mənəvi enerjini anladır.

İlqar Qasımovun tərtib etdiyi, "Dərdli, ağrılı qardaşlarımız" adı ilə 2005-ci ildə çıxmış Kırım-tatar poeziyasından çevirmələr və məqalələr toplusunu da, Zakir Sadatlının tərtibçisi olduğu, daha bu günlərdə işıq üzü görmüş çox dəyərli bir kitabı - Əziz Alpoudun "Həyatımın hekayəti" əsərini də ədəbi təsərrüfatımız içrə Türk dünyası ədəbiyyatı faktı kimi dəyərləndirərdim.

"Nobel"li Orxan Pamukun "Bəyaz qala" romanı dilimizə çevrilib və nəşr olunub. Kitabın göstəriciləri: sayı 500, səhifə sayı 153.

"Bəyaz qala" Türkiyədə Orxan Pamukun ən çox satılan kitablarındandır. 13 dilə çevrilən bu kitab Pamuku dünyada tanıdan ilk əsər olma özəlliyini də daşıyır. Ötən il isə yazıçının "Yeni həyat" romanı dilimizə uyğunlaşdırılıb. Gənc yazar Fərid Hüseynin verdiyi bilgiyə görə, 2012-ci ilin yanvar ayında müəllifin daha bir kitabının, "Mənzərədən parçalar"ın da nəşri nəzərdə tutulub ki, artıq bu kitabın da çevrilməsi prosesi yekunlaşmaq üzrədir.

Fərid Hüseynin Qismətlə birgə hazırladığı "Unudulmaz sevgi şeirləri" 2010-cu ildə işıq üzü görüb. Topluda qardaş Türkiyədən Cəmal Sürəyya, Fazil Hüsnü Dağlarca, Atilla İlhan, Oqtay Rıfat, Mətin Altıok, Bədri Əyyuboğlu kimi ustad sənətkarların eşq şeirləri yer alıb.

Abbas Abdullanın 2007-ci ildə işıq üzü görmüş "Urum Kırım arası" kitabı konkret olaraq "Türklük və Türk dünyasına şeirlər"i içərir.

Əkbər Qoşalı

(ardı var)

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 1 iyul.- S.4, 6.