Oxuculara təqdim edilən “İnsanın böyüklüyü” hekayəsi tanınmış italyan yazıçısı Dino Buttsatinin (1906-1972) 1958-ci ildə ölkəsinin nüfuzlu Streqa mükafatına layiq görülmüş məşhur toplusunun son nəşrindən (D.Buttsati: “Altmış hekayə”, Milano, Mondadori - 2010) götürülmüşdür.

Tərcüməçi

İnsanın böyüklüyü

Keşikçilər zülmətə qərq olmuş həbsxananın qapısını açıb, balaca, saqqallı bir qocanı içəri itələyəndə artıq, qaranlıq düşmüşdü.

Qocanın saqqalı dümağ və elə bil, özündən də böyük idi. Ondan bu cansıxıcı, yarıqaranlıq karserə zəif işıq süzülür, bu içəridəki dustaqlarda müəyyən təəssürat oyadırdı.

Ancaq qaranlıq olduğundan, qoca dərhal seçə bilmədi ki, bu mağaraya bənzər həbsxana çalasında ondan başqa da adamlar var, ona görə də soruşdu:

- Kimsə var burada?

Cavab əvəzinə gülüş və acıqlı donqultular eşidildi. Sonra - qəbul olunmuş qayda-qanuna görə, hamı bir-bir özünü təqdim etməyə başladı.

- Rikkardon Marçello, qarət, ağır formada - deyə kimsə xırıltılı səslə dilləndi.

- Bettseda Karmelo, dələduz - residivist, - deyə bir başqası sanki quyudan gələn boğuq səslə özünü təqdim etdi.

Sonra:

- Marfi Luçano - zorlama.

- Lavataro Maks - günahsızam.

Qaranlıqda qulaqbatırıcı qəhqəhə səsləri eşidildi. Zarafat dələduzların xoşuna gəlmişdi, insan qanına susamış islaholunmaz quldur Lavataronu kim tanımırdı ki?

Sonra yenə:

- Espozito Enea - qətl. - Danışanın səsində açıq-aydın qürur hissi duyulurdu.

- Muttironi Vinçentso - ata qatili. Bunun etirafı isə lap qalibiyyət nidası kimi səslənirdi... Yaxşı, bəs sən, qoca birə, sən kimsən?

- Mən... - deyə təzə gələn cavab verdi, - düzünə qalsa, heç özüm də bilmirəm. Məni saxlayıb sənəd tələb etdilər, məndə isə heç vaxt, heç bir sənəd olmayıb.

- Yox, bir...denən tüfeyli, avara! -deyə kimsə nifrətlə söyləndi. Bəs, adın nədi?

- Adım... Adım Morrodur, hm, hm... ləqəbim də ... Böyük!

- Deməli, Böyük Morro. Neynək, pis fikirləşməmisən! - deyə, kimsə bir başqası qaranlıqdan istehza ilə söz atdı. - Ancaq adın sənin üçün bir qədər, çox böyükdür. Sənin kimisinin onuna bəs edər.

- Tamamilə dogrudur, - deyə qoca mülayimcəsinə hay verdi. Ancaq bu mənim günahım deyil. Bu ləqəbi mənə ələ salmaq məqsədi ilə veriblər, indi isə artıq gecdir. Özü də, o, mənə yalnız başağrısı gətirir. Bax, məsələn... yoox, bu çox uzun əhvalatdır...

- Bura bax, döşə gəlsin, görək, - deyə məhbuslardan biri qocanın üstünə kobudcasına çəmkirdi, - burada vaxtımız kefimiz istəyən qədərdir.

O birilər də onu dəstəklədilər. Cansıxıcı həbsxana günlərində hər bir əyləncə bir bayram idi.

- Nə deyirəm ki... - deyə qoca sözə başladı. - Bir gün mən adını çəkmək istəmədiyim bir şəhərdə gəzib dolaşırkən, möhtəşəm bir saray, onun da qarşısında müxtəlif Tanrı təamları ilə ora-bura vurnuxan nökərləri gördüm. Yəqin burada hansısa bayrama hazırlıq gedir, - deyə mən düşündüm və sədəqə diləmək məqsədilə bir qədər yaxınlaşdım. Ancaq heç ağzımı açmağa macal tapmamışdım ki, boyu, yalan olmasın, iki metrlik natarazın birisi yapış yaxamdan və başla bağırmağa: - Budur, budur oğru! Dünən ağamızın çulunu oğurlayan bu idi! Hələ cürətinə bir bax, yenidən qayıdıb gəlib! Neynək, indi biz sənin aşının suyunu verərik!

- Mənim? - deyə təəccüblə soruşuram. Mən ki, dünən buralardan ən azı otuz mil uzaqda olmuşam. Necə olur, axı?

- Mən səni bax, bu gözlərimlə görmüşəm! Çulu dalına atıb aradan çıxanda görmüşəm, - deyə o, bağıraraq məni sarayın həyətinə tərəf sürüklədi.

Mən diz çöküb, yalvarmağa başladım:

- Dünən mən buralardan ən azı otuz mil uzaqda olmuşam. Sizin bu şəhərdə də birinci dəfəyəm. Böyük Morro adıma and olsun!

- Necə-necə? - deyə həmin o qudurmuş, gözlərini bərəldərək bağırdı.

- Böyük Morro adıma and olsun ! -deyə mən təkrar etdim.

Bu pəzəvəng isə birdən necə qəhqəhə çəkməyə başlasa yaxşıdır:

- Böyük Morro? Ay camaat, tez bura gəlin, siz bir buna, bu həşərata baxın, sən demə, bunun adı Böyük Morro imiş!

Sonra o, üzünü mənə tutub deyir: - Sən heç bilirsən, Böyük Morro kimdir?

-Morro mən özüməm, başqa birisini də tanıyıb eləmirəm.

-Böyük Morro, - deyə bu yaramaz məni qandırmağa başlayır, - başqa birisi yox, bizim möhtərəm ağamızdır. Sən, murdar dilənçi isə cürət edib onun adına sahib çıxırsan. Ancaq bil ki, bu dəfə ilişmisən . Budur, ağamız özü də gəlir.

Həqiqətən də. Səs-küyü eşidən saray sahibi özü də həyətə çıxdı. Bu çox varlı tacir, bütün şəhərdə, bəlkə də bütün yer üzündə ən zəngin adam idi. O, mənə yaxınlaşır, sorğu-suala tutur, baxır və gülməkdən uğunub gedir. Təkcə mənim kimi bir dilənçinin onun adını daşıya bilməsi fikri onu əməlli-başlı əyləndirir. Sonra o, nökərinə əmr edir ki, məni buraxsınlar, məni evinə dəvət edir, var-dövlətlə dolu zallarını göstərir, hətta bax, belə-belə qızıl topaları və qiymətli daş-qaşlar saxladığı,zirehli divarları olan bir otağına da aparır,məni yaxşıca yedirtməyi əmr edir və deyir:

-Ey, adı adımdan olan dilənçi qoca! Bu əhvalat xüsusən bir də ona görə çox qəribədir ki, Hindistana səfərim zamanı mənimlə də eynən belə bir hadisə baş vermişdi. Mən mallarımı satmaq məqsədi ilə oradakı bazara yollanmışdım. Adamlar apardığım bahalı şeyləri gördükdə, məni dövrəyə alaraq, sorğu-suala tutmağa başladılar ki, kiməm və haradan gəlirəm.

-Mənim adım Böyük Morrodur, - deyə mən cavab verirəm. Onlar isə üz-gözlərini turşudaraq söyləyirlər: - Böyük Morro? Səndə nə böyüklük ola bilər, miskin alverçi? İnsanın böyüklüyü onun idrakındadır! Yer üzündə tək bircə Böyük Morro var, o da bizim şəhərdə yaşayır. O, bizim məmləkətin fəxridir və sən, fırıldaqçı, öz lovğalığına görə indi onun qarşısında cavab verməli olacaqsan!

Elə oradaca məni qamarlayırlar, əlimi-qolumu bağlayıb, varlığından xəbərim də olmayan həmin o Morronun yanına aparırlar. Sən demə, bu adam hamının az qala, Tanrı kimi sitayiş etdiyi adlı-sanlı alim, filosof və riyaziyyatçı, astronom və münəccim imiş. Xoşbəxtlikdən, o, dərhal başa düşdü ki, anlaşılmazlıq baş verib, güldü, əl-qolumu açmağı əmr etdi, məni öz iş otağına, rəsədxanasına, öz əlləri ilə hazırladığı qəribə cihazlarına baxmağa dəvət etdi. Nəhayət, dedi:

-Ey möhtərəm yadelli tacir! Bu əhvalat xüsusən bir də ona görə çox qəribədir ki, Levant adalarına səyahətim zamanı mənimlə də eynən belə bir hadisə baş vermişdi. Mən tədqiq etmək istədiyim bir yanar dağın zirvəsinə pay-piyada qalxarkən, o yerlər üçün qeyri-adi olan üst-başımdan şübhələnən bir dəstə döyüşçü kimliyimi yoxlamaq məqsədi ilə məni saxladı. Adımı söyləməyə macal tapmamışdım ki, qollarımı qandallayıb məni şəhərə doğru sürükləməyə başladılar. - Böyük Morro? - deyə onlar hiddətlənirdi. Səndə nə böyüklük ola bilər, miskin müəllimciyəz? İnsanın böyüklüyü onun qəhrəman əməllərindədir! Yer üzündə tək bircə Böyük Morro var. O da bu adanın ağası, qılıncı bircə dəfə də olsa günəşin altında bərq vurmuş bütün döyüşçülərin ən cəsurudur! İndi o, sənin başını bədənindən ayırmağı əmr edər!

Və onlar məni, həqiqətən də, qorxunc görkəmi olan hökmdarlarının hüzuruna gətirdilər. Xoşbəxtlikdən, mən ona hər şeyi anlada bildim və bu zəhmli döyüşçü belə qəribə təsadüfə gülərək qandallarımı açmağı əmr etdi, mənə bahalı libaslar bağışladı, onun yaxın və uzaq adalarda yaşayan bütün xalqlar üzərində çaldığı qələbələrinin şanlı şəhadətlərini seyr etməyim üçün məni öz sarayına dəvət etdi. Axırda isə dedi:

- Ey, mənimlə bərabər eyni adı daşıyan möhtərəm alim! Bu əhvalat xüsusən, bir də ona görə çox qəribədir ki, Avropa deyilən o uzaq diyarda döyüşərkən mənimlə də eynən belə bir hadisə baş vermişdi. Mən öz döyüşçülərimin önündə bir meşədən keçib gedərkən kobud dağlılar qabağımı kəsib soruşdular: - Sən kimsən ki, silahının cingiltisi ilə bizim meşələrin sükutunu pozursan?

- Mən Böyük Morroyam, - deyə söyləyirəm və öz-özümə düşünürəm ki, təkcə adımı çəkməklə onların canına lərzə salacağam. Onlar isə mərhəmətlə gülümsəyərək deyirlər: - Böyük Morro? Sən, yəqin, zarafat edirsən. Səndə nə böyüklük ola bilər, avara döyüşçü? İnsanın böyüklüyü ehtiraslarını ram edə bilməsində və ruhunun ucalığındadır! Yer üzündə yalnız bircə Böyük Morro var və indi biz səni onun yanına aparacağıq ki, sən insanın əsil böyüklüyünün nə olduğunu öz gözlərinlə görə biləsən. Və onlar məni, həqiqətən də, öz kasıb daxmasında cır-cındır içində həyat sürən, onların dediyinə görə, bütün ömrünü təbiəti dərk etməkdə və Tanrıya ibadətdə keçirən, qar kimi bəyaz saqqallı bir qocanın yaşadığı tənha dərəyə gətirdilər və mən tam səmimiyyətlə boynuma almalıyam ki, həmin o vaxta qədər hələ heç vaxt bu dərəcədə təmkinli, həyatından razı və olsun ki, xoşbəxt bir insan övladı görməmişdim; ancaq, doğrusu, həyat yolumu dəyişmək mənimçün artıq çox gec idi.

Adanın qüdrətli hökmdarı müdrik alimə, alim varlı tacirə, tacir isə onun qapısına sədəqə üçün gəlmiş kasıb qocaya bunları söylədi. Onların hamısının adı Morro idi, hamısı da bu və ya digər səbəbdən “Böyük” ləqəbini almışdılar.

Qoca hekayətini danışıb qurtaranda, qaranlıq həbsxana otağındakı dələduzlardan biri soruşdu:

- Deməli, belə... - əgər mənim bu kəlləmin içindəkilər zir-zibil deyilsə, onda belə çıxır ki, daxmadakı həmin o lənətə gəlmiş qoca, - yəni o, hamıdan böyük, - elə sən özünsən?

-Eh, əziz balalar,-deyə qoca nə “hə”, nə də “yox” cavabı vermədən, donquldandı: - Bu həyat ki, var, - çox qəribə şeydir!

Bu yerdə qocanı dinləyən dələduzların hamısı bir anlığa susdu, çünki bəzi şeylər, hətta ən alçaq yaramazları belə, düşünməyə məcbur edir.

Dino Buttsati

İtalyan dilindən çevirəni: Cəmşid CƏMŞİDOV

Ədəbiyyat qəzeti.-2011.- 22 iyul.- S.5.