“Üsyankar Xaqani”

Yalnız ədalətdir yaradan, quran,

Göyə də ədalət dayaqdır hər an!

Xaqani

Moskvada yaşayıb-yaradan həmyerlilərimizdən yazıçı Əbdül Hüseynovun “Üsyankar Xaqani” romanı XII əsr Azərbaycan intibahının görkəmli nümayəndələrindən biri olan dahi Azərbaycan şairi və filosofu Əfzələddin Xaqani Şirvaninin həyat və yaradıcılığına həsr edilib. Böyük mütəfəkkir şairin on yeddi min beytlik divanı, iki poeması və 60 məktubu qorunub saxlanılır. Bütün dövrlər ərzində Xaqani yaradıcılığı Qərbi Avropa, Azərbaycan, İran, Türkiyə tədqiqatçılarının diqqət mərkəzində olub. Xaqani nəinki Azərbaycan ədəbiyyatında, eləcə də bütün İslam dünyasında tanınmış şəxsiyyətlərdən biridir.

Müəllif bu kitabı şairin yaşadığı dönəmlə bağlı tarixi sənədlərə və faktlara əsaslanaraq yazmış, şairin yaşadığı gərgin dövrün yaddaqalan mənzərələrini yaratmışdır. Kitaba şair, Rusiya və Azərbaycan Yazıçılar birliklərinin üzvü Nəsib Nəbioğlu ön söz yazmışdır.

Əsrlər boyu millətimizim formalaşmasında, milli dəyərlərimizin yaranmasında və inkişafında şübhəsiz ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərin, şairlərin, filosofların, alimlərin böyük rolu olmuşdur. Onlarsız milli dəyərlərimiz bir məna kəsb etməz. Bu cür tarixi şəxsiyyətlərə onların yaşadığı dönəmin gözü ilə baxmadan qiymət vermək çətindir. Tariximizdə olduqca unikal, əvəzi olmayan tarixi şəxsiyyətlərimiz var.

Zaman keçdikcə tarixə qovuşan, öz xeyirxah işi və xeyirxah əməli, bədii yaradıcılığı ilə xalqın qəlbində yaşayan, tarixi şəxsiyyətlərimiz yazıçı və şairlərimiz tərəfindən heç də unudulmamış, onların bədii obrazları mütəmadi olaraq ədəbiyyatımıza gətirilmişdir. Yaradılmış obrazlar, istər tarixi hadisələr, istərsə də tarixi şəxsiyyətlərin obrazları gerçək, bədii prizmalardan əks etdirilmişdir. Bu şəxsiyyətlər haqqında yazılan tarixi romanlar, onların həyatını, ədəbi baxışlarını əks etdirməklə yanaşı, həm də həmin şəxsiyyətlərin Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatındakı mövqelərini də işıqlandırır.

Keçmişdə baş verən tarixi həqiqətləri öyrənib olduğu kimi qələmə almaq əslində yazıçı və şairlərin deyil, tarixçilərin işidir. Yazıçıların vəzifəsi tarixi həqiqəti bədii həqiqətə çevirmək, real faktlara söykənərək öz zəhmətinin ən başlıcası isə öz təxəyyülünün məhsulu kimi təqdim etməkdir.

Tarixi keçmişimizə, tarixi şəxsiyyətlərimizə həsr olunmuş çox sayda əsərlər olmasına baxmayaraq, tariximizin neçə-neçə qaranlıq səhifələri bu günə kimi yüzilliklərin dərinliklərində, tarixin bağlı, açılmamış səhifələrində qalmaqdadır.

Maraqlı tarixi romanları tanınan yazıçılarımızdan biri də Moskvada yaşayan görkəmli yazıçımız Əbdül Hüseynovdur.

Əbdül Hüseynov cismən vətəndən kənarda yaşasa da sözün əsl mənasında ömrünü Azərbaycan ədəbiyyatına, Şərq ədəbiyyatına və mədəniyyətinə, onun təbliğinə həsr edən azsaylı yazıçılarımızdandır. Ə.Hüseynov bir tarixçi alim kimi uzun illər Türkiyədə, İranda, Monqolustanda işləmiş bu ölkələrdə işlədiyi illərdə Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti ilə bağlı böyük axtarışlar aparmış bütünlükdə boş vaxtlarını keçmiş tariximizi öyrənməyə sərf etmişdir. Sonralar çoxsaylı tarixi qeydlərinə əsaslanan yazıçının qələmindən bir-birinin ardınca "İslam dünyasının cəngavəri", "Taxta çıxan əkinçi", "Qan qardaşları", "Mustafa xanın xəzinəsi", "Cənuba yürüş", "Bəhramgurun məhəbbəti və kədəri" kimi tarixi romanlar, ümumiyyətlə otuzdan çox əsəri çıxmışdır. Əbdül Hüseynov bu əsərlərin əksəriyyətində Azərbaycanın tarixi reallıqlarını aydın açıb göstərmiş, müxtəlif taleli insan obrazlarını canlı və dolğun şəkildə qələmə almışdı. Romanlarında və hekayələrində yaratdığı neçə-neçə yaddaqalan canlı obrazlarıyla ədəbi fikrimizi zənginləşdirmişdir.

"Üsyankar Xaqani" romanı onun Azərbaycan dilinə şair və yazıçı Sultan Mərzilinin tərcüməsində təqdim olunan ilk tarixi əsəridir.

Müəllif "Üsyankar Xaqani" romanında XII əsrdə baş vermiş tarixi hadisələri, Xaqaninin uşaqlıq və gənclik illərini, Şirvanşahlar dövlətinin hakimiyyət uğrundakı mübarizəsini, saray çəkişmələrini, Azərbaycan xalqının yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsini sənətkarlıqla qələmə almışdır. Romanda həmçinin Xaqaninin bir şair, bir filosof və böyük bir sənətkar kimi yetişib formalaşdığı tarixi şərait aydın təsvir edilmişdir. Dahi şairin obrazıyla yanaşı Şirvan şahı II Məniçöhr, onun vəliəhdi Axsitan, Əbülüla-Gəncəvi, Kafıyəddin Ömər, Fəriburz, Xizram kimi tarixi şəxsiyyətlər də yaddaqalan surətlərdir. Zəngin həyat təcrübəsinə, istedadına, apardığı elmi araşdırmalara əsaslanaraq yazıçı sanballı bir əsər ərsəyə gətirmişdir. Dahi şairimiz Xaqaninin vəfatının 800 illiyinə həsr olunmuş bu qiymətli əsəri oxuyan hər kəs o dövrlə bağlı daha geniş, daha dolğun məlumat əldə edə bilir.

Görüşlərimizin birində Əbdül müəllim sevinc və maraqla danışmağa başladı: "1979-cu ildə qismət məni İrana gətirmişdi. İşdən sonra boş vaxtlarımda kitabxanalara, muzeylərə gedir, Azərbaycanla bağlı, tariximizlə bağlı kitabları oxuyur, özüm üçün qeydlər edirdim. Mənim bələdçim məni olduqca maraqlı yerlərə aparır, məni maraqlandıran suallara dolğun və məharətlə cavab verir tariximizin mənimçün qaranlıq səhifələrinin açılmasında mənə yaxından yardım edirdi. Günlərin bir günü biz Təbrizin Surhab məhəlləsindəki "şairlər qəbiristanlığı"na gəldik. Təmtəraqlı qəbirlər arasında adi bir qəbirə rast gəldim. Bu sadə qəbir Şərqin böyük şairi və filosofu Xaqani Şirvaninin qəbri idi. Məni fikir götürmüşdü. Xəyal məni yüzilliklərin ortalarına 12-ci əsrə aparmışdı. Mənə elə gəlirdi ki, Xaqaniylə danışıram və elə həmin anlarda ürəyimdən Xaqani haqqında bir əsər yazacağımı keçirirdim…"

Əbdül müəllim sözünə əməl etdi, 80-illərin ortalarında "Pliqrim iz Şirvana" - "Şirvanlı zəvvar" adlı romanını yazıb nəşr etdirdi. İndi isə biz həmin əsəri "Üsyankar Xaqani" adıyla oxucularımızın diqqətinə çatdırırıq.

Müəllif istər müxtəlif görüşləri, baş verən mühüm hadisələri, istərsə də şairin üzləşdiyi məqamları kifayət qədər canlı, obrazlı təsvir edərək fikirlərini dərin məzmunlu, ibrətamiz fəlsəfi kəlamlarla zənginləşdirir. Əsərdən götürülən kiçik bir təsvir nümunəsində bunu aydın görmək mümkündür.

"Çarpışma ani oldu. Ədilin keşməkeşli səyahətlərdə sərtləşmiş əli ilanı boynundan bir çərək gerisindən yapışaraq döşəməyə sıxdı. İlan quyruğunu şallaq kimi qoluna çırpır, gah da dolayıb sıxaraq canını qurtarmaq istəyirdi. Bədil həmişə belində olan bıçağını siyirib sol əlilə döşəməyə sıxdığı ilanın təpəsinin ortasından yerə sancdı. İlan çabalayıb açılaraq yerə sərildi.

Xaqani onunla danışırmış kimi, acıqla pıçıldadı:

- Ey Allahın heyvanı, sənin mənim evimdə nə işin vardı ki, aqibətin də belə olaydı? Kim səni göndərib, göylərmi? Doğrudanmı məni Şirvanda gözləyən təhlükələr dağlarda gördüklərimdən betər olacaq. Seyid mənə şan-şöhrətə can atmağı tapşırmışdı, amma rahat ömür də demişdi. Rahatlığın düşməni isə, başqalarının paxıllığıdır. Onlar min-min ilanlar kimi sürünüb gələcəklər, məgər hamısının öhdəsindən gəlməkmi olar?..."

Əbdül Hüseynovun bu romanı ümumilikdə Azərbaycanın keçmişinə yeni baxış nöqteyi-nəzərindən dəyərli və layiqli bir əsər kimi Azərbaycan xalqına, bütün Xaqanisevərlərə qiymətli hədiyyədir.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 15 iyul.- S.1.