Türk dünyasında ədəbiyyat, ədəbiyyat(ımız)da Türk dünyası...

Məruzə Yazıçıların XIII qurultayı qarşısında düzənlənən silsilə tədbirlər çərçivəsində - 06.06.2011-ci il tarixdə AYB-də "Ədəbiyyatımız və Türk dünyası" adlı hesabat yığıncağında oxunmuşdur.

Hörmətli Anar müəllim,

Hörmətli müzakirə iştirakçıları!

İlk öncə hər birinizə mənim məruzəmə maraq göstərdiyiniz və bu gün burda olduğunuz üçün təşəkkürlərimi yetirir, iştirakçılara məruzə ilə bağlı deyəcəkləri bütün konstruktiv fikirlərə görə öncədən öz sayğılarımı bildirirəm. Doğal olaraq, mən Azərbaycan ədiblərinin Türkiyədə, digər türk ellərində çıxan kitablarına, dərc olunan yaradıcılıq örnəklərinə, habelə Azərbaycanda baş vermiş Türk dünyası ünvanlı ədəbiyyat hadisələrinə diqqət çəkməliyəm. Lakin təqdir edərsiz, yalnız bu planda məruzə etməkdənsə, Türk dünyası ədəbiyyatının ümumi mənzərəsinə bacardığımız qədər göz atmaq, professor Hüseyn İsmayılovun sözləri ilə desək, "ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə" boylanmaq daha düzgün olacaqdır.

***

Türk dünyası! Dünya içrə dünya deyilən böyük coğrafi-mədəni ünvandan söhbət gedir… Və bu söhbət ədəbiyyat planında, söz sənəti üzərindədir. Gəlin ilk öncə aydınlaşdırmağa çalışaq: Türk dünyasında dərinləşmiş ilişkilər (ədəbiyyatla da dərinləşdirməyə çalışdığımız ilişkilər), "Türk birliyi" bu birliyin mahiyyəti nədir, nə üçün vacibdir? Mümkün cavablardan biri yəqin belə olardı: Türk dünyası türk dövlət və topluluqlarını çevrələyən, türkün maddi-mənəvi ünvanlarını ehtiva edən coğrafi və habelə etnoqrafik məkandır. Türk birliyi zamanında mövcud olmuş bir soy birliyidir. Türk birliyinin bütün soy coğrafiyamız üzrə oturuşması, bəlkə daha doğru olar desək, hərəkətə keçməsi lazımdır. Türk dünyasının ümumdünya miqyasında görünməsinin digər uğurlar, başarılar, töhfələrlə yanaşı, önəmli dərəcədə ədəbiyyatla bağlılığını, Prezident Heydər Əliyevin 6 noyabr 1996-cı ildə - Türk Dünyası Yazıçılarının III qurultayındakı nitqindən götürdüyümüz fikirlərlə ifadə edək: "…Çoxəsrlik tariximizdə xalqlarımızı yaşadan, qoruyan və bugünkü günlərə gətirib çıxaran amillərdən biri, ola bilər ki, ən əsası, bizim mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, deməli, şairlərimiz, yazıçılarımızdır.

…Xalqlarımız tarix boyu insan həyatının bütün sahələrində, bəşəriyyətin bütün sahələrində öz istedadını, biliyini, bacarığını göstərmiş, elmi ixtiraları, qəhrəmanlıq nümunələri, böyük tarixi-memarlıq abidələri və böyük bədii əsərləri, musiqisi ilə parlaq səhifələr yazmışlar. Bunların arasında şairlərimizin, yazıçılarımızın xidməti və tariximizin yaranmasında, saxlanmasında onların əsərlərinin qiyməti çox böyükdür."

Doğrudan da, Türk birliyi ideyası uğrunda hərəkatın alt yapısını tarix boyu yaradıcı insanlar, şairlər, ozanlar, dərvişlər, fikir adamları oluşdurublar. Qələm adamının türk birliyi adına verdiyi dəstəyin (o dəstəyin ruhani, ideoloji, fəlsəfi, kültürəl libasda olmasından asılı olmayaraq) gələnəyi, təcrübəsi var və yeni ədəbi nəsil də o xəttin qırılmamasında maraqlı olmalıdır. Bir gürcü filminin adı ilə desəm: "Köklərə borclu budaqlar" kimi…

Kaşğarlı Mahmudun, Əhməd Yasəvinin, Yunus İmrənin, Əlişir Nəvainin, Məhdimqulunun… adı bu gün, onların zamanındakı digər sənət-peşə yiyələrindən daha intensiv xatırlanan, daha tez-tez çəkilən mənəvi ünvanlardır. Heç təsadüfi deyil ki, onların hər biri Türk dünyası ədəbiyyatı dedikdə, gözlər önünə ilk sırada gələn böyük adlar arasındadır…

Türkoloq-alim Ramiz Əskər deyir: "Türk tarixi olduqca qədimdir. Həm də türk coğrafiyası çox genişdir. Ona görə də türk dili zaman-zaman öz məcrasından çıxaraq şəkil dəyişdirə bilib. Yəni böyük coğrafiyanın sakinləri bir-birindən minlərlə kilometr uzaqda yaşadıqlarına görə, danışdıqları eyni dil zamanla fərqlənməyə başlayıb. Nəticədə isə türk dilləri üç əsas qrupa bölünüb: oğuz - ən böyük abidəsi "Kitabi-Dədə Qorqud"dur; qıpçaq - ədəbi abidəsi "Manas"dır; və karluk - ədəbi abidəsi "Kutadqu -Bilik"dir. Bundan başqa Mahmud Kaşgarlının "Divani-lüğat it-türk" kitabı bütünlükdə türk dilinə aid elmi-ədəbi əsərdir."

Türkçülüyün, eləcə də maarifdə, ədəbiyyatşünaslıqda, dil və əlifba islahatında türkçülüyün ilk ataları Azərbaycandan Mirzə Fətəli Axundzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu; Türkiyədən Əhməd Vefiq Paşa, Süleyman Paşa, Mehmet Əmin Yurdaqul, Əhməd Cevdət, Fuad Köprülüzadə, Ziya Göyalp; Qazaxıstandan Mağjan Jumabay; Tatarıstandan Yusuf Akçura; Başqırdıstandan Zəki Vəlidi Toğan, Şəyexzada Babiç, Kırımdan İsmayıl Qaspıralı; Özbəkistandan Əbdülrauf Fitrət, Əbdülhəmid Çolpan, Abdulla Qadiri; Əfqanıstandan Şeyx Cəmaləddin Əfqani kimi klassikləri rəhmətlə anırıq. Ədəbiyyatda rəhmət (rəhmətlə anmaq), gələnəklərin davam etdirilməsi, onların Türk dünyası adına, ədəbiyyat adına, sənət adına diləklərini gerçəkləşdirmək, yaxud XXI yüzil güncəlliyi ilə uyumunu saxlamaqdır, təbii.

Həmin klassiklərin ardınca gələn, yenə klassik təyini ilə tanımlayacağımız ədiblər: Azərbaycandan Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Almas Yıldırım, Məhəmməd Hadi; Türkiyədən Yəhya Kamal, Mehmet Akif Ərsoy, Fazil Hüsnü Dağlarca, Arif Nihat Asya, Nəcib Fazil Qısakürək, Hüseyn Nihal Atsız; Özbəkistandan həmvətənimiz Maqsud Şeyxzadə, Xalid Səid Xocayev; Kırımdan Numan Çələbi Cihan, Bəkir Çobanzadə, Rumıniyadan Mehmet Niyazi; Quzey Qafqazdan Qaysın Quliyev; Tatarıstandan Abdulla Tukay; Xakasiyadan prof. Nikolay Katanov; Sibirdən Bolat Söleymanov və bir çox başqaları öz genetik yaddaşlarının peşinə düşdülər.

"Genetik yaddaş" məsələsinə qayıdacağıq, hələliksə yenidən 6 noyabr 1996-cı ilə - Türk Dünyası Yazıçılarının III qurultayına gedək. Qurultayda nitq söyləyən Prezident Heydər Əliyev deyirdi:

"…Xalqlarımızın - türkdilli xalqların, ölkələrin mədəniyyəti, ədəbiyyatı XX əsrdə ziddiyyətli, eyni zamanda çox şərəfli və müvəffəqiyyətli yol keçmişdir. Bir tərəfdən, bizim mənəviyyatımızı, mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı bir-birindən ayırmaq, parçalamaq, milliliyin qarşısını almaq cəhdləri çox güclü olmuş, ikinci tərəfdən də yaranmış, ictimai-siyasi vəziyyət və xalqlarımızın cürbəcür imkanlardan istifadə edib dünya mədəniyyəti ilə daha sıx əlaqələr qurması nəticəsində ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz çox inkişaf etmişdir.

…Beləliklə, milli mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın inkişafının qarşısını almaq cəhdləri nə qədər çox olmuşdusa da, milli ədəbiyyatımızda, mənəviyyatımızda, mədəniyyətimizdə olan bir o qədər, bəlkə də ondan da çox olan güclər özünə cürbəcür yollar açmış və ümumbəşəri dəyərlərdən istifadə edərək daha da yüksək səviyyələrə çatmışdır. Bunu bizim türkdilli xalqların, Türk dünyasına mənsub olan ölkələrin XX əsr ədəbiyyatında, mədəniyyətində yaranmış əsərlərdə çox açıq-aydın görmək olar. Bizim hamımız bu əsərlərlə fəxr edirik."

Elə bilirəm, bu mötəbər fikirlər, sınırlara, tikanlı məftillərə, ideoloji axımlara, ölümlərə-itimlərə baxmayaraq, dünyanın dörd yanında türkçülüyün odunu qoruyan imzaların haqqını ən doğru şəkildə verir.

Biz də bu yerdə, Haqq dunyasında olan, cənnətdə olduğuna inandığımız Şəhriyar, Bəxtiyar Vahabzadə, Rəfiq Zəka Xəndan, Xəlil Rza Ulutürk, Şahmar Əkbərzadə (Azərbaycan), Çingiz Aytmatov (Qırğızıstan), Rauf Pərvi (Özbəkistan), Şakir Səlim, Yunus Kandım (Kırım), Petri Huzanqay (Çuvaşıstan) kimi "Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyi"nə aparan yolun geridönməz olması üçün ömür qoymuş ədibləri bir daha rəhmətlə anırıq. Eyni zamanda, ulu Tanrıya şükranlıqlarımızı yetiririk ki, bu gün də bu yolda ömür sərf edən, sağlığındaykən klassikləşmiş ədiblərimiz və öz yollarını bəlirləmiş gənc ədəbi qüvvələrimiz var. İrəliləyən dəqiqələrdə bu imzalar üzərində dayanmağa çalışacağıq.

Hələliksə, söz verdiyimiz kimi, "Genetik yaddaş" məsələsinə qayıdaq. Əslində "kimdir türk yazıçısı", "kimə türk yazıçısı demək olar" suallarının cavabını müəyyənləşdirmək çətindir, yaxud mümkün cavablar dartışma tələb edir. Burada şaman da, xristian da, musəvi (karaim) də, təbii, İslam inanclı yazar da var. Hər türlü ədəbi axıma mənsub - həm mühafizəkar, həm də modern üslublu yazar var.

…Ümumiyyətlə, bugünkü mövzumuz planında aydınlaşdırılmalı bəlli suallar olduğuna inanıram. Örnəyi, götürək Nazim Hikməti. O, Lenini, kommunizmi təbliğ edən şeirlər müəllifi olmasının yanısıra keçmiş SSRİ məkanında gəzən Türkiyə, başqa sözlə, canlı Anadolu türkcəsi, türk dili idi… Sual oluna bilər, o dönəmdə osmanlı ağzı ilə yazan, bolşevizmi qəbullanmayan, bəlkə Türk dünyasının birliyi, sovetlərin çökməsi uğrunda müəyyən yazı-pozusu da olan bir yazarmı Türk dünyası ədəbiyyatının inkişafında daha böyük pay sahibidir, Nazim Hikmətmi?

…Yaxud orta çağa gedək. Nəvainin "İki dilin müqayisəli təhlili" əsərini yazması böyük dəyər daşıyır, yoxsa onun klassik türk vəzni hecada deyil, əruzda yazmasımı?

Eləcə də Nəvainin Nizamiyə nəzirə yazması, yüzillər sonra özbək xalq şairi Qafur Qulamın Azərbaycan xalq şairi Səməd Vurğuna, yaxud başqırd Mustay Kərimin qırğız Çingiz Aytmatova şeir həsr etməsi (habelə yad sözlərdən arınmış öztürkcədə yazmaları), sizcə, təsadüf idimi və bunun dəyərini, lap inersiya ilə də olsa ruh axışını, Əjdər Olun sözləri ilə desəm, "Könül vuruşu"nu görməzdən gəlmək olarmı? Təbii ki, yox. Bax, elə bu da (şair Niyaz Nəsirin sözləri ilə desəm) xalq ruhu cəsarətinin, türk ruhu qabarmasının bir təcallası idi və Nəvainin Nizaminin əruzunu, deyək, farsca, ərəbcə yazmasını, eləcə də Qafur Qulamın, Səməd Vurğunun partiyalı ədəbiyyatın əsas simaları olmasını ikinci plana keçirir. Eləcə də hələ sovet dövründə xalq şairi Rəsul Rzanın türkiyəli şairlərin, o cümlədən Kəmaləddin Kamu, Nəcib Fazil Qısakürək, Orxan Vəli Qanıq, Fazil Hüsnü Dağlarca, Məlik Cövdət Anday, Məhməd Könülün şeirlərinə müraciət etməsini, onları azərbaycancaya uyğunlaşdırmasını bayaq dediyimiz, genetik kod və xalq ruhu cəsarəti, başqa sözlə, xalqın içindən gələn səmimi hisslərlə, o hisslərin bir xalq şairinin çalışmaları timsalında cavab bulması kimi incələyə bilərik.

Bir maraqlı nüansı da vurğulamadam keçməyim: Rəsul Rzanın, Nəcib Fazil Qısakürəyin "Otel odalarında" şeirini dilimizə uyğunlaşdırdığı zamandan təqribən 24-25 il sonra Anar müəllim Nəcib Fazilin Vətənində başlayıb, Rəsul Rzanın Vətənində bitirəcəyi "Otel otağı" əsərini yazacaqdı. Doğrudan da, "enerji itmir, o heçdən yaranmır və yox olmur, sadəcə şəklini dəyişir, bir formadan başqa formaya keçir" - bu da ədəbiyyatın fizikasıdır, enerjinin itməməsi qanununun ədəbi inikasıdır. (Və bəlkə elə bu zalda oturanlardan da kimlərsə otel odalarında bunu hiss edib:

Çılpaq divarda vurur nəbzi sızıltıların,

Mismar yaralarında, mismar yaralarında.

Hiss edilir zamanın taxtanı gəmirdiyi

Tavan aralarında, tavan aralarında…)

Yenə bir öncəki mətləbə qayıdaq. Xalqın dilində yazan, şeir dili ilə daha çox bir milli kültür hadisəsi olan, dolu irs qoyub getmiş bir şairmi Türk dünyası ədəbiyyatının, dilin inkişafında çox pay sahibidir, yoxsa, fars-ərəb tərkibləri ilə dolu dili ilə kənar mədəniyyət, ancaq düşüncəsi, məfkurəsi ilə başdan-başa milli şair olan, Türk dünyasının qara sevdalısı olan şairmi? Ülkü baxımından ikinci, sənət, dil hadisəsi, üslub baxımından birinci şair - deyə cavab verilə bilər. Təsadüfi deyil ki, Ziya Göyalp da "Türkçülüyün əsasları"nda bu olanağa münasibət bildirmədən keçməmiş, dərin bir münasibət sərgiləmişdir: "…Xalq şairlərinin qoşmaları, dastanları, maniləri və türküləri türk xalqının içindən gələn (səmimi) əsərlərdir. Bunlar metodla, təqlidlə yaradılmamışdır. Aşıq Ömər, Dərdli, Qaracaoğlan kimi şairlər xalqın sevgili şairləridir. Təkkələrin hər biri bir xalq ədəbiyyatına və dolayısı ilə türk ədəbiyyatına daxildir. Yunus İmrə, Qayğusuz və Bektaşi şairləri bu topluluqlardandır.

Osmanlı ədəbiyyatı isə nağıl yerinə fərdlərə aid öykü və romanlardan, qoşma və dastan yerinə təqlid yolu ilə yazılmış qəzəllərdən və Avropa tərzində şeirlərdən ibarətdir. Osmanlı şairlərindən hər biri hökmən fars dövründə bir fars şairinə, fransız dövründə isə bir fransız şairinə bənzər. Füzuli ilə Nədim belə bu məsələdə müstəsna deyillər."

***

Bir daha Ziya Göyalpa istinad edərək başqa bölməyə keçək. Ziya Göyalpa görə, əsl türk şeiri təkəbbürdən, özünüöymədən, vasvasıçılıqdan, bədbin və ümidsiz, xəstə ruhlu kimi görünüşdən (içərikdən) uzaq, inamlı, nikbin, ümidli və sağlam olmalıdır!.. (Örnəyi, "Qorxa-qorxa rüsvay olduq cahanda, qurğunu ər kimi qurmaq vaxtıdır. Zalım düşmən yurdumuzu taladı, çox yatdıq, igidlər, durmaq vaxtıdır" deyən XVIII yüzil Türkmən(istan) şairi Seyidnəzər Seydinin, "Millət şərqisi" yazan Tofiq Fikrətin, "Ya qazi ol, ya şəhid" deyən Mehmet Əmin Yurdaqulun, dərgaha tapınıb "Qorxma, sönməz bu şəfəqlərdə üzən al sancaq"la başlayan "İstiqlal marşı"nı yazan Mehmet Akif Ərsoyun, "Alparslan"ı yazan Arif Nihat Asyanın, "Əlinə silah al" deyə buyuran Həmid Alimcanın, eləcə də Hüseyn Nihal Atsızın ümidsizliyi bir damcı yaxın qoymayan şeirləri kimi, "Kirpiyinlə silahlan" yazan Xəlil Rza Ulutürkün, "Sən qalib gələcəksən" inancına sahib Zəlimxan Yaqubun döyüşkən, ümidli poeziyası kimi…)

Bu yerdə sanki Ziya Göyalpın türk şeiri, ülkülü şeir üçün cızdığı tablonu, türkün həmişə müstəqil cümhuriyyəti üçün biçimləndirən solçu şair tərəfindən yazılan, amma bəlkə sağçı sayıla biləcək şeiri diqqətinizə ərz edirəm. Ünlü şair Ataol Bəhramoğlu sanki Türkiyəni bir şeir bilib. Sanki Ziya Göyalpın türk şeirinə xas bildiyi özəllikləri Türkiyənin özünə xas bilib Ataol Bəhramoğlu:

…Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum,

dağ küləyi, portağal balı,

alçaqkönüllü, hünərli, sevdalı.

…Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum,

Güngörmüş bilgə torpağım,

Yunus, pir Sultan və Nazım.

Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum,

Sızı, ağı, halay və zeybək,

Tüstüsü üstündə əppək.

Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum,

Üzü qırış-qırış anam,

Ağlayan narım, gülən heyvam.

Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum,

Asmaların üstündə gün işığı,

Ən gözəl gələcəyin yaraşığı.

Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum,

Zənciri alnında qımıldayan

Bitəcək sanıldığı yerdə başlayan.

Bu şeir bir daha təsdiq edir ki, türk şairi solçu da olsa, sağçı da olsa, hecada da yazsa, hecasız da yazsa, onun qara qələmindən ağ kağıza tökülən misralarda hətta inersiya ilə gəlmiş olsa belə… harmoniya, bütövlük, simmetriya (belə deyək, xarakter) yansıyacaq (və bir də Ataol Bəhramoğlu "Attila Jozsefin şəhrində bir köprüdən Tunaya baxmaq" adlı poemasını yazarkən də eyni ahəngdədir - bəlkə buradakı simmetriya qeyri-səlisdir, amma illa da bir türk şairini nişan verir, türkün böyük ruhunu nişan verir, "Bir yaz günü keçdik Tunadan qafilələrlə" havasını gətirir).

İlgincdir ki, "Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum" yazılandan 10 il sonra Azərbaycanda Əlisəmid Kür "Məmləkətim, hey"i, 18 il sonra-1998-ci ildə Quzey qafqazlı başqa bir türk, başqa bir şair bu şeiri yazacaqdı:

Rəngli şimşəklərin üssü,

İlk türk şerimin süsü,

Ankara, Ankara.

***

Qarlı bir göyüzü

Çökər yürəkdə son duvar

Ankara, Ankara.

Bu zatən ruh məsələsi

O! Yarınların sılası,

O! Yarınların kalesi -

Ankara, Ankara.

Bu balkar şairi Örüzlan Bolatın şeiridi. Başqa bir şeirində:

Altay, Balkarya, Türkiyə,

Eşq, işıq birləşdirdi sizi -

deyən Örüzlanın, Örüzlandan daha gənc, Batı trakyalı şair Mustafa Çolak 6-7 il sonra "Məmləkətim"i yazırdı:

Məmləkətim!

Uğruna canımı,

Qanımı fəda edərim

Canım sevgilim

Qarayazılı məmləkətim.

Məmləkətim!

Daşına, torpağına vuruldum

Eşqnlə sərxoş oldum

Bu yola baş qoydum

Bəklə bizi, bizi bəklə!

Məmləkətim!

Qaranlıq bir ölkənin,

Asi cocuğu

Həyat günəşim, yaşama sevincim

Məmləkətim mənim!

Eyni ruhu, eyni ritmi, eyni ümidi, türk şeir xarakterini (daha doğrusu, türk şairinin öz xarakterini) görmək açısından diqqətçəkici bilib örnək göstərdim bunları… Bəlkə də bu dörd (fərqli nəslə, fərqli ölkəyə mənsub) şair bir-birini tanımır, heç bir-birlərinin şeirlərinə bələd də deyillər. Amma təqdir edərsiz ki, burada da "ədəbi enerjinin itməməsi qanunu" özünü doğrultmuşdur. Qaynağı eyni olub, bəlkə əhatə dairəsi, çatma nöqtəsi fərqli olan dalğaların yaratdığı enerjini deyirəm… Və bəlkə burada da hər sönən nöqtə yeni bir dalğanın, enerji axımının başlanğıcıdır…

Xəyallarım duyğularıma,

Duyğularım düşüncələrimə,

Düşüncələrim ağlıma hökm etdikcə,

Mən var olacağam…

Bu sözlər də gənc Mustafa Çolağa aiddir.

Bu kimi misallar bir deyil, beş deyil. Bu misalları klassiklərimizin yaradıcılığı örnəyində də verə bilərik, çağdaşlarımızın da:

Qaracaoğlan:

Üryan gəldim, yenə üryan gedirəm,

Ölməməyə əldə fərmanımmı var?

Aşıq Alı:

Ölüm haqdı, çıxmaq olmaz əmirdən.

Çağdaşımız Salam:

Tanrı ölüm hökmü kəsib doğulmaq

günahımıza -

deyəndə,

Aşıq Şenlik:

Dərdli adam gecə yatmaz

Şirin layla çalasan da!

("Günü-günə calasan da")

Atamurad Atabayev:

Gedib səbrim-qərarım,

bu gecə - ağır gecə.

Dünyanın dərd-ələmi

Gözümə yağır bu gecə.

("Bu gecə")

Sücayət:

Uşaqları gülə-gülə yatırdıb,

ağlayıram, yatmıram ki, gecələr.

("Gecələr")

yazanda,

Rasim Kərimlinin:

Hanı sədasına uçduğum o səs,

Dərdə düşməyənlər dərdimi bilməz.

Tərk etdin Rasimi, demədinmi bəs

Yoxdur bir kimsəsi məndən savayı?

("Səndən savayı")

Səhərin

Gəlmişəm deyəm ki, gəlməyəcəyəm -

misralı şeiri

Səndən yar, sənə yar, şikayətim var -

misrası ilə ünlü olan şərqi ilə səsləşəndə, xalq şairi Fikrət Qoca da:

Məni qınamayın,

Dünya mənə tanış gəlir,

Elə bil bir dəfə də

Olmuşam buralarda, -

Ramiz Rövşən də:

Bir dəfə də gəlmişəmmi,

Gəlmişəmmi, görmüşəmmi?

Yaşamışam-ölmüşəmmi, -

Dünya mənə tanış gəlir.

"Dünya mənə tanış gəlir" qənaətinə gələndə,

Riza Tevfiq Bölükbaşı:

Uçun, quşlar, uçun doğma yerlərə

İndi dağlarında gül-sünbül vardır.

Ormanlar qoynunda bir sərin dərə

Tikanlar içində sarı gül vardır.

("Humayi eşq")

Musa Cəlil:

Quşcuğaz, quşcuğaz, oxu sən bir az, məhbəs qanununu anlamayırsan.

("Quşcuğaz")

Mikayıl Azaflı:

Mən məhbusa bir xəbər ver,

açılıbmı yaz, ay bülbül?

"Bülbül" pıçıldayanda onları yalnız şair halı deyil, eyni güclə türk halı dilləndirib, hərəkətə gətirib, məncə…

Yaxud istər Aşıq Şenliyin "Qara torpağ"ını, istər Xəlil Soyuərin "Torpağ"ını; Erqaş Cümənbülbül, Akif Azalp (Bağır), Rauf Pərvi, Törə Mirzə və Rüstəm Behrudinin "Dar ağacı"nı oxusaq, deyilənlərlə tanıq olacağıq.

***

Bu vəznli, vəznsiz şeirlərdən keçirəm əsl türk vəzni mövzusuna. Əsl türk vəzni heca vəznidir. Baxmayaraq ki, çağdaş türk şeiri daha çox sərbəst vəzndədir, neçə izmə (modernizm, postmodernizm və b.), bəzən hətta "ağ şeir" (neoepik şeir) kurallarına tabedir; digər yandan elə bu məruzədə də Türk dünyası ədəbiyyatı dedikdə ağlagələn ilk mənəvi ünvanlar, isimlər sırasında adını çəkdiyimiz Nəvai, Füzuli kimi klassiklər xalq üçün o qədər də anlaşıqlı olmayan əruz vəznində yazıblar. Xalqın şairləri heca vəznində şeirlər yazmışlar. Bu vəzndə, yuxarıda Göyalpdan gətirdiyimiz misalda da deyildiyi kimi, Əhməd Yasəvi, Yunus İmrə, Qayğusuz Abdal kimi təkkə şairləri və Qurbani, Aşıq Ömər, Dərdli, Qaracaoğlan, Dadaloğlu, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Hüseyn Bozalqanlı kimi saz şairləri ölməz əsərlər yaradıb, sonrakı nəsillərə zəngin irs qoyublar.

Görünür Nəvaini, Füzulini şeirlərinin forması deyil, içəriyi, türkçülüyü xalqa yaxın qılmışdır. Eləcə də çağdaşlarımızdan, yaxud XX yüzildə böyük yol qət etmiş türk sərbəst şeiri təmsilçilərinin bir çoxunu…

Yaxın günlərdə Vaqif Nəsib Sarıhüseynoğlunun "525-ci qəzet"də çıxmış şeirlərindən birində belə bir epiqraf vardı: "Səndən heca vəznində şeirlər gözləyirəm. Nizami Cəfərov".

Məlumunuz, Ziya Göyalpa görə, təcrübə yolu ilə bəlli olmuşdur ki, türk xarakteri, türk zövqü daha çox "6+5" vəznində şeirlər tələb edir, başqa sözlə, xalqımız bu vəzndən xoşlanır. Bu da görünür, daha çox saz havaları, ozan təfəkkür biçimlənməsi, sözlə səsin harmoniyası və bu qəbildən axtarışlarla bağlıdır.

Ancaq bu yöndə fikirlərimizi ümumiləşdirəsi olsaq, deməliyik: bir millət olaraq hansı mədəniyyət topluluğuna, hansı uluslararası birliyə daxiliksə, buna uyğun bütün elmi qavramların, fəlsəfi görüşlərin, hətta lirik duyğuların ifadə imkanları da o mənsubiyyətdə olma imkanına sahibdir. Bayrağımızdan, respublikamızın siyasi kursundan da bəlli olduğu kimi, biz Avropa mədəniyyət məkanına inteqrasiya yönündə çalışırıq, yaxın keçmişdə isə sovetlərdən çıxmışıq. Özü də türk xalqlarının çoxu bu taleni yaşamışdır. Eləsə, ən azı forma baxımından qəbullanacağımız, daha doğrusu, artıq çoxdan qəbullandığımız Avropa tipli şeirləri də anlayışla qarşılamamız başadüşüləndir. Sərbəst olsun, fransızsayağı "6+6" vəznində olsun, başqa vəzndə olsun, hətta ən yeni bir ədəbi axına aid olsun, əgər onu bizim şair yazıbsa, artıq özünə münasibət tələbetmə hüququ var… Yaxud Çində yaşayan uyğurlar Çin şeir üsuluna, Əfqanıstanda yaşayan türkmənlər, özbəklər, qazaxlar bir Allah bilir nəyə, haraya, İrandakı, İraqdakı soydaşlarımız əruza uğrayırlar, hər gün… Ancaq hər bir millət kimi, türk millətinin də əsl zövqü, Ziya Göyalpın sözü ilə desək, "milli zövq"dür, digərləri bəlkə "xarici zövq"dür - ekzotikadır… Bununla belə "milli zövq"lüymüş kimi görünən, milli vəzndə yazılan, ancaq məzmunu, içəriyinin mahiyyəti anti-türk olan bir "şeir" haqqında nə deyəcəyik? Bundan başqa, "Sənət sənət üçündür" deyə düşünənlərə top-tüfəngmi çəkəcəyik?!. (Xatırladım ki, məruzənin bir adı da "…Suallara cavab axtararkən meydana çıxan yeni suallar"dır…)

Bu yerdə diqqətinizi xalq şairi Fikrət Qocadan bir örnəyə çəkmək istərdim:

Babalarım

kasıb olub, mərd olub,

qoçaq olub, mərd olub!

Bəy olub, mərd olub,

qaçaq olub, mərd olub.

Bəs bu namərdlər hardandı?

Bax, bu mənə dərd olub.

Sizcə, bu fikirlərin hansı formada, hecada, hecasız, qafiyəli-qafiyəsiz deyilməsinin bir önəmi varmı? - Umarım, cavabınız - "Əsla"dır! - Və əsla quşqu yoxdur ki, bu şeir əsl türk xarakterini açır, türkün comərdliyini açır…

***

Ədəbiyyatı ictimai-mədəni durumumuzun, halımızın ədəbi-bədii inikası kimi götürsək, durumumuz, halımız da, anadolular demiş, söz konusu olur. Yaşadığımız binalar "Polski", "Nemse", "Stalinka", "Xruşşovka", "Kiyevski", "Leninqradski", yaxud "Gecəqondu", təmir işlərimiz "Yevroremont", yaxud kustar üsullu. Geyimimiz ya "Kitayski", ya "Avropa malı"… Arabalarımız illah da xarici… İşlətdiyimiz avadanlıqların önəmli bölümü dışarı markalar… Üstəgəl, yaxın keçmişimizdə hətta aşıqların Stalinə, kommunist partiyasına, kolxoza söz qoşub, saz çalması kimi adıyaman aldanışlar… Və ədəbiyyat. Ədəbiyyat adamı bu bunalımın içində nə etsin?!. Şeirsəl dirəniş, şeirsəl etiraz, ədəbiyyatca bir çıxış yolu nə qədər təsirli ola bilər?.. Milli ornamentlərimizə, milli naxışlarımıza, milli dəfiləmizə, milli ürətimimizə geniş meydan tanınmalıdır. Ədəbiyyat təkbaşına döyüşməməlidir. Sizə deyim, mən dünyanın ən böyük bayrağının Azərbaycanda dalğalandırılmasını da, Heydər Əliyev Fondunun düzənlədiyi Muğam yarışmalarına da, istər muğamın, istərsə də aşıq sənətinin Mehriban xanım Əliyevanın böyük səyləri ilə YUNESKO-nun qoruması altına alınmasını da bax, bu narahatçılıqlara böyük cavab kimi başa düşür və öz vətəndaş şükranlığımı yetirirəm. Hesab edirəm ki, keçmiş sovet respublikaları arasında məhz Azərbaycanda Yazıçılar Birliyinə bəslənən dövlət münasibəti bütün digər əsaslarla yanaşı, həm də ədəbiyyatın xalqımızın taleyində oynadığı rola ehtiramın ifadəsidir.

***

Demək, türk şeirinin (türkçü şeirin) mövzusu məsələsinə bir az daha aydınlıq gətirsək, deməliyəm, ülkülü ədəbiyyatla yanaşı, səmimiyyətlə, sadəlöhvcəsinə yazılmış, türkün dilində (fərq etməz hansı türkcədə olur-olsun) yazılmış hər bir şeir dəyərlidir. Biz, türkcədə gözəl yazmaq özü elə millilikdir, dilə, mədəniyyətə xidmətdir yanaşmasına da sayğı duyuruq.

Böyük fikir adamı Ziya Göyalp "Türkçülüyün əsasları"nda yazırdı: "Milli kültür ilə mədəniyyəti bir-birindən ayıran, kültürün, özəlliklə, duyğulardan, mədəniyyətin isə, özəlliklə, bilgilərdən meydana gəlmiş olmasıdır. İnsanda duyğular üsula (metoda) və iradəyə (istəyə) tabe deyildir. Bir millət digər bir millətin dini, əxlaqi və estetik (bədii) duyğularını təqlid edə bilməz". Bax, bir halda, ədəbiyyat təsərrüfatımızdan danışırıq, əslində doğma dövlət dilimizdə yazan hər kəs, dilimizə çevrilmiş hər əsər "Ədəbiyyatımız və Türk dünyası" mövzusunda dartışmaya cəlb oluna bilər. Ancaq türkçü şeir, türk şeiri, türk ədəbiyyatı hansıdır, - deyə soruşsanız, mən şəxsim adına Ziya Göyalpın milli kültür və mədəniyyət üzrə tətbiq etdiyi yanaşmanı tətbiq edərdim. Məncə, düstur budur - sözlərin hansı dildə olması yetərli deyil, şüur, düşüncə, təfəkkür türkcə olmalıdır, iş türkcə olmalıdır, türkə, türkün ehtiyaclarına, istəklərinə görə olmalıdır… Türk dünyasına nə gərəklidir, Türk dünyası aydınının üzərinə hansı görəvlər düşür və qələm adamı öz adamlığını (kimliyini, mənini) qələmlə ağ kağız üzərində necə biçimləndirir?

***

"Türklərin bütün sənət qollarında görünən estetik-bədii özəllikləri də təbiilik, sadəlik, zəriflik və orijinallıqdır. Türkün xalçalarında, çini məmulatlarında, memarlıq və hüsnxəttində qabarıq görünən də məhz bu estetik (bədii) üstünlüklərdir" (Ziya Göyalp). Yenə "əsl şair sadəlövh olar, yaxud əsl şeir sadəlövh düşüncənin məhsuludur" sözlərinə qayıdıram… Bilirsiz, məncə, yuxarıda dediyimiz məqamların ümumiləşmiş ifadəsi də məhz elə bu sözlərə uyğundur.

Fikrimizi davam etdirmək üçün yenə Ziya Göyalpa üz tutaq: "Xalq şairləri ölçülü olduğunu bilmədən çox gözəl lirik şeirlər yazırdılar. Təbii ki, bu bir ilhamla, yaradıcılıqla baş verirdi. Metod (üsul) və təqlid ilə edilmirdi. Osmanlı vəzninə gəlincə, bu vəzn fars şairlərindən alınmışdı. Bu vəznlə şeir yazanlar fars ədəbiyyatını dərs kimi öyrənir, metod (üsul) vasitəsilə əruzu tətbiq edirdilər. Buna görə də əruz vəzni milli kültürümüzə əsla daxil ola bilmədi." Əgər böyük türkçünün fikirlərini paylaşırsaq, o zaman xalq ruhunun ədəbiyyatda dirçəldilməsi, epos təfəkkürünün ədəbiyyatda geniş yayılması, folklor örnəklərinin sistemli toplanması (necə ki, folklor İnstitutu bu işi layiqli biçimdə yerinə yetirməyə çalışır) ilhamlı yaradıcılıq ortamının gəlişməsinə yararlı olardı - desək, yanlış olmasın gərək.

Türk şeiri, türkçü şeir qavramları üzərinə daha bir neçə kəlmə söyləyək:

- səmimi, duyğusal və Nizami müəllimin sözü ilə desək, sadəlövh şeir (örnəyi, Səhərin, Zirəddin Qafarlının, Sabir Yusifoğlunun, Sabir Sarvanın, Məlahət Yusifqızının şeirləri kimi);

- heca vəznində yazılmış şeir (örnəyi, İbrahim İlyaslının, Vasif Süleymanın, Vaqif İsaqoğlunun, Əlirza Həsrətin şeirləri kimi);

- düzgünlüyü, əxlaqı anladan, bu yönü çatdıran əsər (Aşıq Əli Quliyevin, Məhəmməd Astanbəylinin, Səməd Qarçöpün şeirləri kimi, Məmməd Orucun nəsri kimi);

- türk dünyası ünvanını daşıyan əsər (Arif Əmrahoğlunun, Güllü Yoloğlunun, Azər Turanın, Qənirə Paşayevanın kitabları kimi);

- türk dilinin gözəlliklərini ən doğru biçimi ilə təcalla etdirən əsər (Səfər Alışarlının, Əlabbasın nəsri kimi);

- ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə boylanan yazarların işləri (Elbariz Məmmədli, Namiq Hacıheydərlinin şeirləri kimi);

- comərd, təmənnasız, ilhamlı yazarın (Rəsmiyyə Sabir, Saqif Qaratorpaq, Zahid Sarıtorpaq kimi) qələm məhsulu;

- formaca türk kültürünü yansıtmasa da, içərik (məzmun-mündəricə) baxımından türk ruhunu biçimləndirən yazılar (örnəyi, Dəyanət Osmanlının şeirləri kimi) və s.

Türk şeiri prof. Nizami Cəfərovun təbirincə desək, "dünyanı xaosdan qurtarıb, harmoniyaya gətirməyə" xidmət etməlidir.

Qocaman şairimiz Fikrət Sadıq bir şeirində deyir: "Əslində əslində əslində deyil". Bu günlərdə Avrovision - 2011-də Azərbaycanın 1-ci, iki il öncə 3-cü yerə çıxması, ondan da bir qədər öncə Türkiyənin 1-ci yerə çıxması bir daha sübut edir ki, türk insanı tamamilə yad dildə, yad formatda, yad mədəniyyət hadisəsində belə qısa zaman kəsiyində öncül ola bilir. Sizə deyim, örnəyi saz, yaxud muğam yarışmasında bir Batı avropalının qalib gəlmə şansını necə dəyərləndirirsiz -Heç təsəvvür edə bilirsizmi, bizim gənclərin qələbəsi bir yandan xalqımızın istedadını göstərirsə, digər yandan türkün üfüqü genişliyini, üfüqün ötəsini can atmasını, əzmini, axtarış ehtirasını biçimləndirir müəyyən qədər. Müqayisəmi uyğunsuz bulmayın: Necə ki, türklər az qala bütün İlahi dinləri qəbul etmişlər. Biz dünyanı bizimkilər, bizimki olmayanlar bölməmişik, yadlara, yabançılara sadəcə olaraq çevrəmiz içinə girməyənlər kimi baxmışıq. Qədim türklərin xarici ölkələrə "çöldəki el", "dış el" deməsi misalı… Osmanlının İrlandiyaya tonlarla taxıl göndərməsi kimi… Xaosdan kosmosa keçidi təmin etmək səyi və yetənəyi kimi… Bu hal türkün qanındadır, canının cövhərindədir…

***

Dəyərli ədəbiyyatsevərlər, mən bu məruzəyə hazırlaşarkən internet və telefon üzərindən Azərbaycanda və respublikamızdan kənarda yaşayan bir neçə aydına önərilərini soruşdum. Onlardan da ən planlı cavab verən mətbuatımızın tanınmış imzalarından olan Soylu Atalı oldu. Soylu "Türk dünyasında ədəbiyyat, ədəbiyyat(ımız)da Türk dünyası…" mövzusunun planını bu biçimdə görür:

- Azərbaycan ədəbiyyatında milli ruhun etkiləri - Nəsimilik ədəbiyyatın üstünlüyü kimi. Poeziyanın təriqətləşməsi və ictimai həyatın nizamına birbaşa təsiri;

- insan halının, duyğularının poeziya vasitəsilə bəşəriləşməsi - füzulilik ədəbiyyatın üstünlüyü kimi. Türk mənliyinin füzulilikdə aşkarlanması. Türk ruhunun təmizliyindən gələn heyrətin, ali kədərin dünyaya gərək olan poetik aşamaları;

- əski Azərbaycan ədəbiyyatında türk dilinin yeri - türk düşüncə tərzinin, fəlsəfəsinin poeziya vasitəsilə ifadəsi;

- türkçülüyün milli şüura çevrilməsində ədəbiyyatın rolu;

- döyüşkən ədəbiyyat ideyası…

Əkbər QOŞALI

(Ardı var)

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 24 iyun.- S.4, 6.