Atəşin sevgilərlə...

Məcnun niyə səhralara qoşmuş, -

Çöllərdə dənizlər kimi coşmuş?

Bilmiş ki, ələmsiz keçən ömrün

Mazisi də, atisi də boşmuş!...

(Həsən Ali - XIX əsr türk şairi)

Görkəmli alim, professor Əkrəm Cəfər çoxşaxəli elmi-ədəbi fəaliyyətinin mühüm bir hissəsini klassik Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatının aktual nəzəri problemlərinin öyrənilməsinə həsr etmişdir. Xaqani Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli, Əbdürrəhman Cami, Ömər Xəyyam, Əbdülhəqq Hamid, Hafiz Şirazi, Sədi Şirazi kimi dühaların bədii-fəlsəfi söz ümmanlarının araşdırılması görkəmli alimin daim elmi maraq dairəsində olmuşdur.

Həmin azman sıradan, şeiriyyət mülkünün əvəzsiz sultanı olan Şeyx Nizami Gəncəvinin də cahanşümul poeziyası professor Əkrəm Cəfəri uzun sənələr boyunca özünün, sözün əsl mənasında, Məcnununa çevirmişdir. O fövqəlbəşər məhəbbətin tarixçəsi isə çox-çox uzaq 1940-cı ildən boylanır. Alim yaxın dostu və həmkarı olmuş mərhum akademik Həmid Araslı ilə birgə "Nizaminin müasirləri" (Azərnəşr - 1940) adlı 80 səhifədən ibarət ədəbi-bədii kitab tərtib edir. Əsərin redaktoru, şərhlərin və lüğətin müəllifi olur. Burada Əbül-Üla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani, Qivami-Mütərrizi, Məhsəti, İzzəddin Şirvani və Mücirəddin Beyləqaninin ən seçmə şeirləri yer almışdır.

Professor, titanik yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində də heç zaman, uca Nizami sənətinin tədqiqinə, təbliğinə qayıtmaqdan vaz keçməmişdir. Ömrünün son illərinə qədər də biz, həmin ali sevginin ustadın elmi-nəzəri irsində yaşadığının əyani şahidi oluruq. XX yüzil dünya şərqşünaslığı tarixinin parlaq simalarından olan Əkrəm Cəfər elə həmin uzaq illərdən üzü bəri, öz üzərinə Şeyx Nizami sənətinin əhatəli, geniş aspektlərdə öyrənilməsilə ilgili çox məsuliyyətli, fəqət şərəfli bir missiya götürür. Gəncəli Dahinin "İqbalnamə" (1941, 1967, 1982-ci illər nəşrləri), "Şərəfnamə" (1941, 1982), "İskəndərnamə" (1964, 1967, 1982) kimi fenomenal poemalarına ensiklopedik şərhlər, izahlar və lüğətlər yazır, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının nizamişünaslıq problemləri üzrə koordinasiya şuralarına rəhbərlik edir, plenar elmi yığıncaq, iclaslar və simpoziumların təşkilində aparıcı vəzifələri icra etməyə başlayır.

Ustad həmin öhdəliklərlə də kifayətlənmir. Dünyanın, habelə, keçmiş SSRİ-nin ən görkəmli nizamişünas alimləri (Səid Nəfisi, Yevgeni Bertels, İosif Braginski, Bəhram Sirus, Şahislam Şahməhəmmədov, Ananiaş Zayonçkovski, Berta Novak, Valentina Klyaştorina, Şərifcan Hüseynzadə və b.) ilə məxsusi nizamişünaslıq diskussiyalarında bulunur. Onun eyni zamanda, Azərbaycanda, həmçinin, Orta Asiya respublikalarında peşəkar nizamişünas mütəxəssislərin formalaşmasında da müstəsna xidmətləri olmuşdur. Əkrəm Cəfər bu istiqamətdə, onlarla aspirant, elmlər namizədləri və elmlər doktorlarının Şeyx Nizami yaradıcılığı üzrə məqalə, monoqrafiya və avtoreferatlarına resenziyalar, rəylər, məktublar ünvanlamış, o cümlədən də elmi rəhbərlik, opponentlik etmişdir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd etmək istərdik ki, əziz gəncəlilərin də yaşlı nəsli alimlə unudulmaz, əsrarəngiz görüşlərini hal-hazırda da sayğılarla xatırlayırlar. Alim N.Gəncəvi ilə əlaqədar keçirilmiş bütün mötəbər Gəncə toplantılarında fəal surətdə iştirak və çıxışlar edərdi.

Ötən illərə nəzər salarkən görürük ki, görkəmli şərqşünas alim, professor Rafael Hüseynovun müəllifi olduğu - Azərbaycan radiosunun Qızıl fondunda saxlanılan "Axşam görüşləri" adlı ədəbi-publisistik verilişlərdə də Əkrəm Cəfər nizamişünaslıq məsələlərinin şərhlərinə xüsusi diqqət ayırmışdır.

Azərbaycanın bir sıra görkəmli nizamişünas alimləri - professorlar Azadə Rüstəmova, Nüşabə Araslı, Qəzənfər Əliyev, Əli Abbasov, Xəlil Yusifov, Rüstəm Əliyev, Əbülfəz Rəhimov, Tahir Məhərrəmov, Teymur Kərimli, Sədulla Əsədullayev, Mehdi Kazımov və digərləri Əkrəm Cəfəri daim özlərinin ustadı, əvəzolunmaz müəllimi hesab etmişlər.

70-80-ci illərdə o, Moskva, Sankt-Peterburq, Daşkənd, Düşənbə, Aşqabad, Alma-Ata, Tbilisi şəhərlərində keçirilən Şeyx Nizaminin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş bütün elmi konfrans və simpoziumlarda dərin məzmunlu məruzələr söyləmişdir. Professor Əkrəm Cəfər eyni zamanda, 1985-ci il iyun ayının 24-də Bakıda, N.Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi tərəfindən təşkil olunmuş "Nizami lektoriyası"nda mühazirələr oxumaq üçün məxsusi dəvətlər almışdır. O, muzeyin böyük salonunda "Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığı", habelə "Nizaminin milli mənsubiyyəti, məqbərəsi və vəfatı tarixi məsələsi haqqında" elmi-nəzəri mühazirələr oxumuşdur. Həmin mühazirələrin əlyazma mətnləri Əkrəm Cəfərin şəxsi arxivində mühafizə edilməkdədir. Ən maraqlı cəhətlərdən biri də odur ki, alim həmçinin, özünün dünya şöhrətli "Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu" adlı fundamental monoqrafiyasında da Şeyx Nizaminin poetikasını ətraflı tədqiqata cəlb etmişdir.

Fərəhli haldır ki, bütün şərəfli həyatı boyunca möhtəşəm Nizami sənətini sevə-sevə, yana-yana tədqiq və təbliğ etmiş olan professor Əkrəm Cəfər bir incə, həssas, romantik şair kimi də dahi sənətkarı vəsf etmiş, onun əbədiyaşar müqəddəs isminə nəğmələr qoşmuşdur. Alimin şəxsi arxivini araşdırarkən, onun 1979-cu ildə qələmə aldığı "Nizaminin heykəli qarşısında" və 1983-cü ildə yazdığı (indiyədək işıq üzü görməmiş) "Nizamiyə" adlı lirik-fəlsəfi şeirlərinə rast gəldik. Həmin orijinal bədii nümunələrdə biz dahi Nizaminin azadlıqpərvər, humanist, intibahçı obrazı ilə qarşılaşırıq.

Sokrat CƏfƏR

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 9 sentyabr.- S.6.