Qapalı dodaqların söz yanğısı

Yaradıcılığının ən parlaq bir dövründə - XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında xalq şairi Rəsul Rza "Məhəmməd Hadi" şeirində yazırdı:

Şeir yaza bilmirəm,

Nə ürəyim göynəyir.

Nə sözlər yandırır dodaqlarımı ,

Ağrısız, göynəksiz

Şeir olarmı?

Beləliklə də R.Rza şeirinin bədii-fəlsəfi formulası yaranır: dodaqları yandıran söz! Bu söz göynəyən ürəkdən, ağrıyan yaddaşdan və bir də R.Rzanın hər sözü kağıza buraxmayan, dünyaya yollamayan kip dodaqlarından keçib gəlməlidir...

XX əsr Azərbaycan şeiri bədii-fəlsəfi məzmununa, poetik üslubuna görə iki təmayül üzrə təkamül edib: birincisi, M.Müşfiq və S.Vurğunla başlayan lirik-romantik təmayül; ikincisi, R.Rzanın başçılıq etdiyi fəlsəfi-intellektual poeziya təmayülü. Birinci təmayülü O.Sarıvəlli, N.Xəzri, H.Arif, Qabil, N.Həsənzadə, M.Yaqub, Z.Yaqub, S.Rüstəmxanlı, N.Kəsəmənli... ikinci istiqaməti isə B.Vahabzadə, M.Araz, F.Qoca, Ə.Kərim, Ə.Salahzadə, R.Rövşən, V.Səmədoğlu, Ç.Əlioğlu... davam etdirdilər.

R.Rza Azərbaycan sərbəst şeirinin klassikidir. Onu bu baxımdan türk şairi N.Hikmət, rus şairi V.Mayakovski ilə müqayisə etmək olar. R.Rza poeziyası XX əsrin 20-30-cu illərində novator bir hadisə kimi meydana çıxdı və az keçməmiş, məsələn, 60-cı illərdə o, artıq dünya ədəbiyyatı səviyyəsində özünü təsdiq etməyə nail oldu. R.Rzanın novatorluğu əlahiddə bir hadisə deyildi. O, bir yandan yaşadığı dövrün - inqilabi zəmanənin revanşist ritmini tuturdusa, digər tərəfdən ənənələri Füzulidən daşlanıb gələn fəlsəfi şeirin Türkiyə romantik poeziyası- Ə.Həmid, T.Fikrət, Rza Tevfiq, N.Kamal kimi nümayəndələrindən yaradıcı surətdə bəhrələnirdi. Təbii ki, ortada V.Mayakovski, Emil Verxarn, Uitmen, N.Hikmət kimi sərbəst şeirçilərin təcrübəsi də var idi. Bu ovqatı, ədəbi prosesi diqqətlə izləyən məşhur tənqidçi Əli Nazim N.Hikmətin Bakıda çap olunmuş "Günəşi içənlərin türküsü" (1927) kitabına dolayısı ilə yazdığı "Günəşi içirik, günəşlənirik" məqaləsində belə mənalandırırdı: "Nazimin ən böyük qüdrəti inqilab ritmini, ahəngini verə bilməsindədir. O, inqilabı və canlı fikirləri çox təzə obrazlarla verir...

"Günəşi içənlərin türküsü" əsərin baş nəğməsidir. Bu, "torpaq çanaxlarda günəşi içənlərin" söylədikləri türküdür. Bu, elə bir türküdür ki, özlüyündə belə, Nazim Hikmətin yaradıcılığındakı mahiyyəti, fəlsəfi görüşü, cahan tələqqi tərzini, dünyanı duyuşunu göstərməyə kafidir. Bu əsərdə hər şeydən əvvəl inqilabçı bir Nazim Hikmətlə qarşılaşırıq. Bu, elə bir inqilabçıdır ki, "altun yelli arslanların ağzını yırtaraq", gərinərək, sıçrayaraq "şimşəkli rüzgarlara minmişdir" və günəşə doğru axına qovuşaraq:

Axın var,

günəşə axın!

Günəşi zəbt edəcəyiz!

Günəşin zəbti yaxın! -

nəqarətini fırladır".

Beləliklə, o dövrün ifadəsi ilə desək R.Rzanın sərbəst şeiri, ümumən şairin poetik üslubu 20-30-cu illərin proletar şeiri məcrasında inqilabi dalğalar qoynunda, "Ədəbi döyüşlər" (M.Hüseyn) epoxasında formalaşıb bərkimişdi. R.Rza 60-cı illərə doğru artıq özü ənənə yaratdı - sərbəst şeir ənənəsini. Bu proses çox çətin oldu, tənqidlər, inkarlar şairin yaradıcılığı ətrafına əsəb toru hördü. Buna görə də şair bəzən sərt danışmalı oldu:

Deyirlər ki, şeirin sətirləri

Bərabər olsun gərək,

Köhnə alacıq cığları kimi

Təşbehlər cilalı olsun.

Sətirlər sığallı, yağlı,

Qafiyələr xınalı olsun.

...Sətirlərin boyu ilə ölçüllər

Şeirin dəyərini.

Təyyarədən doğma, əziz bilirlər

cağlı araba təkərini.

R.Rza poeziyasının novatorluğu ənənəyə münasibətinin konkretliyində idi. Bu münasibətin isə guşə daşında insan dayanırdı. R.Rza hansı vəzndə danışmasından asılı olmayaraq insanları insanlaşmağa çağırırdı. Hətta R.Rzanı ən çox tənqid edən tənqidçi belə bunu etiraf edirdi: "İnsanı qoruyun! O, əvəzedilməzdir! Onun hər anı, hər günü, hər ayı, düşüncəsi, duyğuları misilsiz gözəllikdir! Bu ideyalar Rəsul Rza poeziyasının başlıca leytmotividir" (Asif Əfəndiyev). Bu həqiqətə inam üçün şairin təkcə 1964-cü ildə yazdığı "İnsan şəkli" şeirini oxumaq kifayətdir:

Mənə bir sərgi salonu verin

Orda bir insan şəkli asacağam

Adi bir insan.

Nə elə kiçik ki, məhəl qoyan olmaya

nə elə böyük ki, baxanda qorxasan

... Bir insan şəkli asacam;

qapalı dodaqlarında söz yanğısı

Ətrafında bayram təntənələri

Baxışında sınaq günləri

dözüm sənələri.

Şəklin müəllifi zaman

Adı - insanlığın ömür yolu.

İnsanlığın ömür yolunu obrazlaşdırırdı Rəsul Rza. Bunun üçün ilk növbədə qapalı dodaqlarda söz yanğısını görmək lazım idi. Şair bunu bacardı. Yalançı bayram təntənələri ilə süslənən bir cəmiyyətdə insanın azadlıq təntənəsini bundan daha gözəl, mənalı və poetik vermək çətindir. "Müəyyən dərəcədə gözlənilməz olan iki sözün yaxınlaşmasından xüsusi işıq saçılır. Bu, obrazın işığıdır" (Breton), "qapalı dodaqlarında söz yanğısı" olan azadlıq mücahidinin obrazı da bu şeri başdan-başa işığa qərq edib. R.Rza yaradıcılığında ağlagəlməz alliterasiyadan- söz uyuşuğundan yaranmış bu işığı onun dostu və müasiri, Azərbaycanda sərbəst şeirin ilk çıraqbanı Nazim Hikmət də görmüşdü:

"Şair sadə və gündəlik məsələləri elə təsvir edə bilir ki, ətrafındakı hər şey onun poeziyasının güclü işığına qərq olur". Adi sözlərdən böyük bədii-fəlsəfi simfoniya kimi yaranmış bu şeir işıqla doludur:

Mən istəyirəm:

buludlar ağlasın

uşaqlar ağlamasın

analı, ya anasız

Mən istəyirəm:

güllər açılsın,

güllələr açılmasın

amanlı, ya amansız

Bəhərdən budaqlar əyilsin

İnsan başını əyməsin

xəcalətdən, ya gücsüzlükdən.

Bundan humanist istək, insana bundan artıq sevgi olarmı?!

Məşhur nəzəriyyəçi Q.Qukovski "Mayakovskinin üslubu haqqında" ("Zvezda" 1940 №7. s.166) məqaləsində olduqca dəqiq bir fikir yazır: "Mayakovskinin metaforası fikrin sözün içindəki işi deməkdir". Eyni fikri R.Rza poeziyasına aid etmək olar. Şairin 1958-ci ildə yazdığı "Ərk qalası" şeirindən bir parçaya nəzər salaq:

Vuruşdular:

alt dodaqdan

üst dodağa qalxa bilməyən

səsə qədər

Susuzlar yandım demədi

Öpdü qurumuş dodaqları

Qan hopmuş torpağı

Yaralarına basdılar

Qan rəngli bayrağı

Söykənib qala divarına

Öldülər ayaq üstə

çiyin-çiyinə.

Gecə ağır-ağır keçdi

cənazələrin üstündən

Keçdi getdi yolu səhərə

Günəş şəfəqdən bir örtü çəkdi

Torpağı qoruyub, torpaqda dincələn

cənazələrə.

Başdan ayağa bənzətmədir, bənzəməyənlər bir-birini nə qədər tamamlayır bu şeirdə. "Alt dodaqdan üst dodağa qalxa bilməyən səs" - Azərbaycan poeziyasında buna oxşar ikinci bir poetik fiqur tapmaq mümkün deyil. Hələ siz buradakı psixoloci yükə baxın. Biz öyrənmişik ki, poeziyada dodaq gözəllik rəmzidir. Alt dodaqdan üst dodağa qədər qalxan səs görəsən nədir ki, bu metafora vuruşun ağırlığını çəkmək üçün ən sonuncu ölçü vahidinə çevrilir. İnsan ömrünü onun bütün igidliyi ilə birlikdə iki dodaq arasında həlak olan bu səsə yerləşdirmək ancaq R.Rza hünəridir. Yaxud, misal gətirdiyimiz parçanın son üç xətti: "Günəş şəfəqdən bir örtü çəkdi Torpağı qoruyub torpaqda dincələn cənazələrə". Dərhal adamda torpağı əkib becərən, sonra da da əkdiyinin bəhrəsini yeyib "oxqay" deyən adamın obrazı haqqında assosiasiya yaranır. "Dincələn cənazə" - bu, ancaq R.Rzaya məxsus obrazdır. Başqa bir şeirdən kiçicik parça:

Od nə çəkdi,

küldən soruş!

Baş nə çəkdi

dildən sorus!

Nəğmələrin həsrətini

bir qırılmış teldən soruş

...hansı şeirim

hansı sözüm

yaşayacaq məndən sonra

Mən bilmirəm

eldən soruş.

Kül - odun sonu, baş - dilin bəlası, qırılmış tel - nəğmə həsrətinin obrazı - əslində bir-biri ilə yola getməyən assosiativ uyuşmazlıqlardan yaranmış 60-cı illərin məşhur "Soruş" (1964) şeri.

R.Rza haqqında B.Bağırov, Anar, R.Ulusel, V.Yusifli və s. maraqlı monoqrafiyalar yazıblar. Bir məqalədə biz bu böyük sənətkarın yaradıcılığını əhatə etmək imkanından və iddiasından uzağıq. Sadəcə qapalı dodaqların söz yanğısı oldu bizi özünə cəzb edən. Axı nə var bu dodaqların arxasında ki, Rəsul müəllim deməmiş olsun?! Bunun üçün çox müxtəsər də olsa, R.Rzanın "Rənglər"inə baş vurmadan ötüşə bilmərik. Fikrimizcə, "Rənglər"in poetik açarı "Uvertüra"da gizlənib:

Ağ, qara, yaşıl, sarı, qırmızı;

Hərəsi bir sınaqla bağlıdır

Biri həsrətimizi xatırladır,

Biri dərdimizi, biri arzumuzu.

Hərəsində bir məna arayıb

bir səbəb görən var

...Rənglər xatirələr oyadır

duyğular oyadır.

Gördüyümüzdən artıq görmək

istəməsək

hər rəng adicə boyadır.

Rənglərin də musiqi kimi ahəngi var

Ağrının, sevincin, ümidin də rəngi var

Düşündükcə açılır

Əlvan səhifələri rənglərin.

Söz, səs, isıq və rəng - R.Rza "Rənglər"ini bu dörd anlayışın imkanları müstəvisində yaradıb. "Rəng"lərin əsasında şairin dünyaya baxışını ifadə edən söz, səs, işıq və rəng assosiasiyaları dayanır. Və əslində poetik açar dəqiq verilir: "Gördüyümüzdən artıq görmək istəməsək Hər rəng adicə boyadır." R.Rza "Rənglər"i rəngi boyadan ayırır. R.Rzanı hamıdan yaxşı duyan N.Hikmət onun haqqında məqalələrindən birində bu silsiləni "assosiativ təfəkkürdən doğan poetik nümunələr" adlandırıb müəllifi haqqında deyirdi: "Rənglər" silsiləsində Rəsul Rza bir şair kimi özü-özünü ötüb keçmişdir. Qırx yaşına qədər o, sadəcə yaxşı şair idi. İndi isə böyük şairdir".

R.Rza fəlsəfi-intellektual poeziya yolunu davam etdirən şair və şeirşünas alim mərhum Arif Abdullazadə ustadın poeziyasından və "Rənglər"dən bəhs edərək yazıb: "Assosiativ təfəkkür daha incə və zahirən daha mürəkkəb ümumiləşdirmələr vasitəsi ilə meydana çıxır. Burada bənzəyənlə bənzədilən arasında "məsafə" daha uzun olur, məna dərinliyi daha lakonik ifadə tərzinə əsaslanır, ümumi məzmun, konkret hiss və düşündürmək yolu ilə yaranan assosiativ təfəkkür obrazlı təfəkkürün ən yüksək formasıdır". "Rənglər" məhz belə assosiativ təfəkkürlə yaranıb. Böyük rus şairi İlya Selvinski bu şeirlər silsiləsini oxuyub, "Rənglər" silsiləsi rəsmdən fəlsəfəyə doğru hərəkətdir"- demişdi.

Azərbaycan ədəbiyyatında mifdən tutmuş türk epos təfəkkürünün şah əsəri olan "Kitabi-Dədə Qorqud"a, oradan dahi Nizaminin "Yeddi gözəl"inə, nağıllarımıza, "Həpsi rəngdir" müəllifi Səməd Mənsura və XX əsrin ortalarından R.Rzaya qədər poetik yol keçmiş bu dünyaduyumu assosiasiyaları musiqi mədəniyyətimizdə də yer almışdır (Məsələn, Q.Qarayevin "Yeddi gözəl" baleti).

R.Rzanın "Rənglər"i rəngsizdir. Onun rənglərini suya salsan, hər rəngin ancaq öz rəngi (boyası yox) görünər. "Gördüyümüzdən artıq görmək istəməsək // Hər rəng adicə boyadır" məntiqi bizə onu deməyə əsas verir ki, R.Rzanın rənglərinin hər biri öz adi tutumundan böyükdür. "Rənglər" günəşdə adi gözlə görünməyən işıq çalarlarının sözlə ifadə olunan variasiyalarıdır. Bu şeirlər silsiləsi əhvalat və əşyalar arasında mümkün olmayan əlaqələrin harmoniyasından hörülmüş poetik-fəlsəfi obrazlar çələngidir.

R.Rzanın poeziyasında, xüsusilə "Rənglər"də sözarası fəza, vakkuumla duyulanlar söz ilə deyilənlərdən güclüdür. Məsələn, gəlin "Boz" rəngə nəzər salaq:

Çoxlara qarışıb itənlər

Hər torpaqda bitənlər

Cansız barmaqlar arasında

Sönmüş siqaretin uzun külü

Vağam güllər - selofana bükülü

Boş günlər,

boş ürəklər,

Həm elə, həm belə adam

Vərdişli, könülsüz gülüş

Soyuq tənhalıqdan

Saçlarda qalmış gümüş

Yetim bir qız uşağının

dəyişiksiz dizliyi

Vaxtın rəngsizliyi.

Görün burada nə qədər bir-biri ilə uyuşmayan və standart təfəkkürə görə poeziyaya yaramayan söz işlənib. Amma etiraf edək ki, poeziyaya "yararsız" bu sözlər ilahinin sevgi vəhdəti sayəsində necə böyük poeziya yaradıb. Obrazlara fikir verin: "Çoxlara qarışıb itənlər", "Cansız barmaqlar arasında sönmüş siqaretin uzun külü", "Selofana bükülü vağam güllər", "Həm elə, həm belə adam", "Vərdişli, könülsüz gülüş", "Yetim qız uşağının dəyişiksiz dizliyi", "Vaxtın rəngsizliyi". R.Rza poeziyasını bəzən quru olmaqda tənqid edənlərdən soruşuram: kiçik bir şeirdə bu qədər poetik obraz çox deyilmi?! Gedin zövqünüzü dəyişin, cənablar! R.Rza poeziyası bədii-fəlsəfi tapıntılar silsiləsidir. İstəsən burada əruzun ləngərli dəvə karvanını da, hecanın "mən türkəm" deyən narın pıçıltılarını da görə bilərsən. R.Rzanın sərbəsti bizim doğma şeirimizin XX əsrdəki parlaq təzahürüdür:

Bəri gəlgil, bağım baxtı, evim taxtı,

Evdən çıxıb yürüyəndə səlvi boylum!

R.Rzanın sərbəsti dünya səcli nəsrinin möhtəşəm abidəsi "Kitabi-Dədə Qorqud"dan gəlir. "Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan sərbəst şerinin ana qaynağıdır. Bu baxımdan R.Rzanın nə V.Mayakovskiyə, nə Emil Verxarna, nə Uolt Uitmenə, nə də Nazim Hikmətə ehtiyacı yox idi.

Gəlin bir R.Rza hecasına da nəzər salaq:

Günəş qızıl yaylığını dağ başında

saldı, getdi,

Göy sularda şəfəqlənən işığını

çaldı, getdi.

Təbiətdə nəyi vardı, bir qırpımda

aldı getdi,

Varmı duyan bu həsrəti yer üzündə

insan kimi.

Bu, hecanın ən ağır 16-lıq şəklidir. R.Rza Azərbaycan şeirinin hər üç vəznində - heca, əruz və sərbəstdə yaza bilərdi. Çünki onun şairlik istedadı Allah vergisi idi.

Böyük rəssamımız Tahir Salahovun portretindən aydın görünür ki, Rəsul müəllimin sərt və kip qapalı dodaqları var imiş. O, bu dodaqların arxasında "Yuxulu körpənin təbəssümünü" gizlədirdi bu iyrənc dünyadan. "Çiçəkli bahar budağı" rəngində, yəni ağ rəngin sevinc çalarında geyinərmiş R.Rza. Bir də qapalı dodaqlarını yandırmasa, o, sözü bayıra çıxarmazmış...

Qeyrəti və cəsarəti nəsillərə nümunə olan görkəmli ədəbiyyatşünas, AMEA-nın müxbir üzvü professor Abbas Zamanov qeyrət və cəsarət rəmzi olan "Kişi şair" adlandırdığı Rəsul Rza haqqında "Bu dünyadan Rəsul Rza gəlib keçdi" (2008) adlı kitabında yazıb: "Rəsul həmişə həyatın inkişaf istiqamətlərini qabaqlamış, onlara müdaxilə etmiş, oxucularına gələcəkdən xəbər vermişdir. Bu xüsusiyyyətlərinə görə o, poeziyamızın tarixinə mütəfəkkir bir şair kimi daxil olmuşdur.

Ədəbiyyatların tarixindən tanıdığımız bütün həqiqi novatorlar kimi Rəsul Rza da klassik irsə bağlı sənətkardır. Rəsul poeziyasında Nizamidən gələn fəlsəfi bir duz, Nəsimidən gələn qeyrət, Füzulidən gələn insani sevgi, Sabirdən gələn öldürücü gülüş və nifrət vardır. Rəsul Rza poeziyasında Vaqif şuxluğu, Vidadi kədəri, Hadi narahatlığı vardır. Rəsul Rza klassik poeziyamızın gözəl ənənələrini davam və inkişaf etdirən söz ustasıdır... bugünkü poeziyamızın canlı klassikidir". Abbas müəllim bu fikirləri 1980-ci il may ayının 20-də yazmışdır.

R.Rzanın poeziyası ən gözəl və əlvan, müdrik və məzmunlu sözlərdən hörülmüş fəlsəfi poeziya çələngidir. Bu çələngdə şairin ənənəyə sədaqətinin məhək daşı olan dahi füzuliyə həsr olunmuş "Füzuli" poeması xüsusi yer tutur. 1958-ci ildə füzuliyə dərin sevgi ilə yazılmış miniatür poema bu gün də öz bədii-fəlsəfi əhəmiyyətini itirməmişdir.

Səni axtarıram sözlər içində,

Yox, adına layiq söz axtarıram.

Dərdini, naləni duyan bir ürək

Möhnətini görən göz axtarıram.

Ürəyim şerinlə doludur, ustad!

Yazıb-pozduqlarım varaq-varaqdır.

Bu çətin yollarda mənzil başına

Məni məhəbbətin aparacaqdır.

XX əsrdə Füzuliyə müraciətlə çox əsərlər yazılıb. R.Rzanın əsərini zirvələrin dialoqu, həsb-halı kimi dəyərləndirmək olar. R.Rzaya qapalı dodaqların söz yanğısı füzulidən gəlir:

Nə yanar kimsə mənə atəşi-dildən özgə

Nə döyər kimsə qapım badi-səbadan qeyri

Bu idi Füzulinin yanğısı!

Yandı bağrım hicr ilə vəsli-ruxi yar istərəm

Dərdiməndi-firqətəm dərmani-didar

istərəm

Bu yanğıların içindən R.Rza ən başlıcasını - vətən yanğısını seçib götürür:

Bilirəm ey dərdli, vətən həsrəti

Quru sazaq kimi səni kəsibdir

Hər vətən deyəndə saralıb gözün

Dodağın titrəyib, dilin əsibdir!

R.Rza bütün Türkiyə romantik-fəlsəfi şeirinə örnək olmuş, üç əsr Azərbaycan şeirini "əsarətdə" saxlamış Füzuli poeziyasının ən parlaq ənənələrinə mərdliklə ağuş açmış yeni poeziyanın istedadlı və cəsarətli nümayəndəsidir. Qloballaşma dövrünün müasir modern poeziyası onu məmnuniyyətlə özünə kumir seçə bilər.

Gülşən ƏLİYEVA – KƏNGƏRLİ,

filologiya elmləri doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 28 yanvar.- S.2.