Sandıqda qalan muştuluq

Hekayə

- Orda saxla görüm!

- Harda?

- Odey, ala inəyin tuşunda. Sürücü əyləci basıb maşını saxladı və diqqətlə ətrafa boylandı. Həndəvərdə ala inəkdən başqa ins-cins yox idi. Göz işlədikcə uzanıb gedən düzənlikdə tikanlıqdan və adda-budda bitmiş yulğunlardan başqa bir şey gözə dəymirdi. Asfalt yolla yanaşı böyük bir kanal uzanıb gedirdi. Kanalın o biri tərəfində kənd var idi: arabir it hürüşməsi və mal nobatına çıxmış adamın acıqlı, həm də əsəbi səsi gəlirdi. Bir də... bir də sərnişinin sanki boğulurmuş kimi, kəsik-kəsik nəfəs alması. Şofer bunu ona çatası pulu almaq üçün əlini uzadanda gördü. Elə o anda da əli şaxta vurmuş yarpaq kimi dizinin üstünə düşdü. Bayaqdan yolda dil-dil ötən, tez-tez bahalı siqaret verən, dünyadan və həyatdan qatı açılmamış qaravəllilər söyləyən sərnişin tay-dəyişik düşmüşdü. Batıq sinəsi körük kimi qalxıb-enir, gözləri az qala hədəqəsindən çıxmaq istəyirdi. Civə kimi bir yerdə dayanmayan iri bəbəkləri sulanmışdı. Kabinənin qapısını yarıaçıq qoyaraq hələ də tərpənmir, anlaşılmaz bir baxışla uzanıb gedən tikanlığı süzür, xırda yağış gölməçələrinə baxırdı. Bütün bədəni titrəyirdi. Bu titrəmə şoferə də keçdi. "Buna nooldu, ə? Qabağıma hansı ayağı ağır köpək oğlu çıxdı bu sabah".

Şofer istədi onun ənginə bir dənə qoyub itələsin aşağı, sonra da maşına qaz verib aradan çıxsın, ancaq sərnişinin enli kürəklərinə ötəri nəzər fırladıb fikrindən vaz keçdi. "Yenə şirin dilnən, bəlkə birtəhər başımdan, həm də maşından rədd elədim getdi". Ona görə də yarızor, yarıxoş dodaqlarını yana aralayıb dişlərini ağartdı.

- Hə, əmioğlu, deyəsən, gəlib çatdıq axı. "Əmioğlu"nun tükü də tərpənmədi. Bir qədər də düzənliyi seyr edib isti və boğucu havanı ciyərlərinə çəkəndən sonra ayağının altındakı təzə həsir zənbili götürüb özünü yerə tulladı. Amma yadına nəsə düşmüş kimi yolun yarısından geri qayıtdı, cibindən əynindəki paltarı kimi əzik-üzük bir onluq çıxarıb şoferin bayaqdan açıq qalmış və keyləşmiş ovcuna dürtdü.

- Sağ ol, qaranoy, az da olsa, çox hesab elə.

Sonra əlini yellədərək götürüldü. Yolda bir neçə dəfə ayaqları dolaşaraq yıxıldı. Hələ sürücünün zəndinə görə torpağı bir-iki dəfə öpdü də. Ən qaravəllisi o oldu ki, inəyin başını qucaqlayıb onu duz kimi yaladı. Doğma qardaşı kimi üzünü üzünə söykəyib ağladı. Tay buna söz ola bilməzdi. Çünki səssizlikdə hönkürtü əməlli-başlı eşidilirdi. Ömründə belə şeyə ürcah olmayan sürücü birdən özünə gəlib maşına necə qaz verdisə, köhnə "QAZ-53" canavar görmüş axsaq qoyun kimi yolun sol tərəfindəki çökəyə düşüb az qaldı kəlləmayallaq olsun. Maşının müvazinətini güclə saxlayaraq obaşdannan qabağına çıxan "ayağı ağır köpək oğlunun" bütün ölənlərini qəbirdən çıxarıb tikanlı düzlərə səpələdisə də, ürəyi soyumadı. Hirsindən həmin onluğu götürüb bayaqdan vızıldayaraq baş-beynini aparan arını basıb öldürdü, lap xaşılını çıxartdı. Elə o dəm də nəzərləri güzgüdə özünə sataşdı. "Bıy, ə yoxsa dəli oluram, başıma hava gəlir, nədi?" Dodaqları hələ də örtülməmiş, dişləri ağara qalmışdı. Sağ əlini sükandan çəkib başına bir qapaz saldı...

Qarşıdan içi adamla dolu maşınlar gəlirdi. Hər şey həmişəki kimi idi. Yol da, hava da, elektrik məftillərindəki sərçələr də. Bayaqkı qaravəlli də ya yuxu idi, ya da...

***

...Dəmir məhəccərli körpünü keçib bəndin üstünə qalxdı. Bu da kənd... "Oxxay, görünüşünə qurban olum! Daşına-torpağına, ağacına-yarpağına qurban olum! Gəlmişəm, ay el, ay oba! Niyə qabağıma çıxmırsınız, ay camaat? Dünyamalıyam dəə! O qədər də nainsaf, namərd bilməyin məni. Bir işdi, oldu. Allah baisin evini yıxsın, balalarını mələr qoysun - necə ki, mənim balalarımı mələr qoydu".

Dünyamalı həyatda çox ağır şeylər görmüşdü. Ağlı söz kəsəndə atası öldü. Atasından bir az sonra müharibənin o qanlı-qadalı illərində "çörək" deyə-deyə hamının gözü qarşısında bacısı keçindi. Neçə dəfə milisionerlərin qabağında getdi-gəldi, "tamahına güllə dəymiş", "əclaf", "ikiayaqlı canavar" kimi damğalandı. firavan və rahat həyata öyrənmiş olduğundan, həbsdə itin əzabını çəkdi, amma bir dəfə də olsun ağlamadı, heç gözləri də yaşarmadı.

İndi isə həyatında ilk dəfə olaraq özünü unutmuşdu. Nə illah eləyirdisə, göz yaşlarını saxlaya bilmirdi. Onu hər şeydən çox yandıran "dostları" idi. Üç gün əvvəldən teleqram vurub bildirmişdi ki, filan günü gəlirəm. Özü də bir nəfərə, iki nəfərə yox, düz beş nəfərə. Həmişə olduğu kimi, yenə də cibinin ağzını gen açmış, pula qızırğanmamışdı, halbuki birinin adına göndərdiyi teleqramla beşini də xəbərdar edə bilərdi. "Bay! Heç elə şey olar? Gərək adbaad hamısına ayrıca teleqram gedə. Puldu də! Əl çirki! Noolsun?" Elə bu bədxərcliyin, kefçilliyinin ucundan, hər yoldan ötənə "qurbandır!" deyib seçmə erkəkləri bir-bir səpələyəndə yıxmışdı dədəsinin evini. Bir də gözünü açıb gördü ki, fermada evdən gətirdiyi bir həsir qalıb, bir də qoca çoban Məmmədnəsir. Onun da hirsindən dişləri bağırsağını kəsir. İstəyir ağzını açıb desin, ay əbləh oğlu əbləh, bu adamlar sənin dirigözlü düşmənlərindi, yemək-içmək dostlarındı, bir o mirətinə qalmışını qoy qabağına, fikirləş. Sabah biri böyürdən çıxıb dəftər-kitab ortaya tökəndə, haqq-hesabı çötkədə sağ-sola çevirəndə nə cavab verəcəksən? Soruşacaqlar ki, balam, yumurtlamadı, bəs falına nə zaval gəldi. Onda hərəsi qaçıb dürtüləcək bir deşiyə, sən də qalacaqsan quru yurdda. Niyə öz əlinlə öz çırağını keçirirsən?

Allah tərəfi, çoban Məmmədnəsir bu sözləri elə açıq-aşkar da demişdi Dünyamalıya. Dünyamalı, kişinin qabağında ləbbey də eləməmişdi: "Ağsaqqaldı!" Di gəl ki, Allahın qoyunları Dünyamalının dostlarının gəldiyini görəndə ilim-ilim itirdilər, titim-titim titrəyirdilər, başlarında bir fəlakət hiss edirdilər, amma Dünyamalı, özü demişkən, qanmırdı, çünki "beyninin qanan vaxtı deyildi, qan vaxtıydı onda". O zaman prokuror nə qədər soruşdu ki, bu qədər qoyunu kimnən yemisən, elə iki əlini sinəsinin üstündə çarpazlayıb təkrar etdi ki, heç kimnən: mən olmuşam, özüm olmuşam, bir də Dünyamalı.

Qohum-qardaş acı-acı gülümsəmişdi. "Ay bədbəxt! Hələ yerin istidir. Başına gələcəklər ağlına gəlmir. Guya kişilik edirsən. Arxayın ediblər ki, heç kimi satma, çıxardacağıq. Eləmi?" Ürəyi yananların dodağı qaçmışdı. Gününü yelə verənlər, tamaşaya yığılanlar isə onun bu düşük hazırcavablığına, bivec söz quramasına çiyinləri atıla-atıla qəhqəhə çəkmişdilər. Dünyamalı özü də məzəliliyinə, hazırcavablığına ürəkdən şaqqanaq çəkmişdi. Məhkəmənin sonrakı gedişinə o qədər də fikir verməmişdi. Beş-on günlük əziyyətinin əvəzini necə çıxacağı haqqında plan cızmışdı! Yəqin, "yoldaşlar" da bir şey düşünüb təşkil edərdilər. Azı Kislovodskidən, Yesentukidən-zaddan bir yerə putyovka düzəldərlər.

Axırıncı dəfə yatab olanacan arxayın idi ki, yuxarıdakı dostları onu mütləq qurtaracaqlar. Və yenidən qovaq ağacının kölgəsində həmin həsirə dirsəklənərək dağ kimi oğlanların, hörmətli kişilərin sağlığına vuracaqlar. Amma "hörmətli kişilər" fermanın o qoyunları kimi elə yoxa çıxdılar ki, heç soraqlarını da verən olmadı.

Bəndin üstündən düşüb titrək və yadırğamış addımlarla kəndə girdi. "Bu Pəsigilin evidir. Həyət-bacanı əcəb sahmana salıb... Bıy! Ay maşallah! "Volqaya" bax, ə! Sağlıqnan işlədəsən, ay Pəsi! Amma ağlı başında, vallah. Mən ki gördüyümü görmüşəm!.. Sənin də bir sürü külfətin var mənim kimi... Ağlı başında, ay Pəsi... Bu da Zərbəyim arvadın! Ə, yanı o Zərbəyimdi? Əcəb dirçəlib. Oğlunun xiffətini eləyirdi. Şükür Allaha, o da doxturluğu oxuyub gəldi, tay nə dərdi olacaq ey! Allah heç ananı gözü yolda qoymasın (Bir vaxt anası bu sözləri Zərbəyim arvad barədə demişdi).

Yolda-rizdə adam görünmürdü.

Toydu?.. Hanı zurna, qaval, nağara gumbultusu?..

Vaydı?.. Ağlaşma səsi də yoxdu axı...

Adamlar bilərəkdən eşiyə çıxmırlar, yoxsa təsadüfən belə yiyəsizlikdi? Yox e, ola bilməz, kənd poçtuna beş adamın adına teleqram gələ, heç kimin bundan xəbəri olmaya. Süfrəsinin həmişə dolu, başının yığnaqlı olduğuna öyrəşdiyindən, istəyirdi dustaqlıqdan qayıtmasını da geniş, allı-güllü bir qonaqlıqla qeyd eləsin. Hamıya göstərsin ki, mən hələ ölməmişəm, mən elə həmin Dünyamalıyam.

Yavaş-yavaş ürəyinin döyüntüsü artdı, qulaqları guvuldadı. Hələ heç vaxt kəndi belə səssiz-səmirsiz görməmişdi. Doğrudanmı, bu boyda kənddə bir adam tapılmayacaq ki, onun qabağına çıxsın, bir uşaq olmayacaq ki, qırmızı yelənli yaylığı muştuluq alsın? Yox, əşi, elə şey olar? Bu qədər camaat qırılıb yəni?! Bax, bu saat kimsə ya çəpərdən, ya qulabandan, ya da darvazadan boylanıb kəndə car çəkəcək ki, ay camaat, Dünyamalı gəldi. Ya da bu saat bir topa uşaq tindən çıxıb əvvəlcə salam verəcək, sonra "Bu nabələd adam kimdir?" - deyib bir-birindən soruşacaqlar. O da geri dönüb: "Ə, qırışmallar, Dünyamalı əminizi tanımırsınız?" - deyəndə gör nə qaçışma başlayacaq də! Pəh! O deyəcək muştuluq mənimdi, bu deyəcək mənimdi.

Dünyamalının yaş dolu gözlərində nəsə parlayıb söndü. "Yazıq anam bir kəlağayını on yerə necə böləcək? Əşi, pul verərəm! Bunu da əyri yolnan qazanmamışam ki, öz əlimin halal zəhmətidir. Təki bir-iki uşaq..."

Dünyamalının bədəni soyudu, dodaqları səyridi. Evlərinə çatmağa az qalmışdı, lap az, amma nəinki qoca, cavan, uşaq, heç bir it də qabağına çıxmamışdı. O indi bir it hürüşü üçün bütün cibindəkiləri verərdi, anasının muştuluq yaylığını özü öz əli ilə həmin itin boynuna bağlayardı. Təki bir it qabağına çıxıb ona hürsün, onun gəlişini aləmə car çəksin. O da yalandan itə acıqlansın, boğazı cırılınca qışqırsın ki, ay it, rədd ol! Rədd ol, ay it!

Gərək bu saat camaat onun gəldiyini bilsin. Onnan sonra ölsə də, tay dərdi olmaz. Yoxsa bu nə müsibətdi, ey yerin-göyün yiyəsi? Axı sən adilsən, rəhmlisən, öz yaratdığın bəndəni niyə bu kökə salırsan, ay Allah?

Dünyamalı yerimirdi, dolu həsir zənbil ayaqlarına ilişə-ilişə qaçırdı. Qaça-qaça da nə isə anlaşılmaz bir şey oxuyurdu, yerdən daş-torpaq götürüb həyət-bacalara selbəliyirdi...

İtlər qəhətə çəkilmişdilər.

"...Deməli, öz gönünüzü qorudunuz. Türməyə düşmüşəm, ləkələnmişəm, həə? Daha adam deyiləm? Kiminsə ailəsinə sataşmamışam, qızına, gəlininə əyri göznən baxmamışam, mərdimazar olmamışam, dövlət malını dağıtmışam, sizin ki bir çöpünüzə də toxunmamışam! Bəs onda?.."

Deyəsən, nəsə anladı. Əslində, bu gün gəlməyini hamı bilirdi. Ehtiyat edib hər kəs öz evində gizlənmişdi. Kimsə birinci görüşüb adını "it dəftəri"nə salmaq istəmirdi. Diz çökdü. Torpağı, çayırı xışmalayıb tüpürdü:

- Dünya... busansa, tfu sənə!

Dünyamalının bəzi sözlərini bayaq mağıl seçmək olurdu, amma indi boğazından böyürtünümü, boğulan adamın səsinimi xatırladan nəsə yoğun və kobud bir səs gəlirdi.

...Axır ki, gəlib doqqaza çatdı. Bu da həyəti. Ev həmin ev idi. Amma içində yəqin ki, xeyli dəyişiklik olardı. Hökm oxunanda əmlakının müsadirə edildiyini eşitmişdi. Həyət-baca səliqəliydi. Deyəsən, nar ağaclarını, bir də üzüm tənəklərini ondan sonra basdırıblar.

...Bağçadan bir oğlan çıxdı. Əlində böyük bir qazan var idi, qazanın da içində gilənar, gilas. Onun da dalınca bir qız. Onun da ətəyindən tutan daha balaca bir qız. Oğlan Dünyamalının ilkiydi - Rəcəb. Atasının adını qoymuşdu, elə çox vaxt "dədə" deyə çağırırdı. Böyük qız Sevinc idi. Əlbəttə, tanıdı: "Şükür, İlahi! Balam nə gözəl qız olub!" Sevil isə onda - tutulanda arvadın boynuna təzəcə düşmüşdü. Onu birinci dəfə görürdü. O saatca qanı qaynadı. Ürəyindən odlu bir nalə qopdu. Təzə rənglənmiş doqqazın bir tayını dizi ilə itələyib özünü həyətə atdı.

- Rəcəb, dədə, mənəm ey! Gəlmişəm, başınıza dö-nüm! Gəldim, balalarım!

Rəcəb atasını tanımadı. Sevinc qaçıb onun arxasında gizləndi. Sevil isə qorxub ağladı. Sonbeşiyinin ağlamağını görəndə Dünyamalının ürəyi tel-tel oldu, kənd-kəsək başına uçdu.

- Yetim balalarım, köyrək quzularım, sizə canım qurban, nədən qorxursunuz? Rəcəb, dədə, qaç ananı muştuluqla. De ki, dədəm gəldi.

Rəcəb elə bil durduğu yerdə qurumuşdu.Tərpənmədi. Oğlunun yad baxışlarını görən Dünyamalı başına döydü. Uşaqların üçü də səs-səsə verib ağlaşdılar. Bağçadan tappıltı, guppultu qopdu. Kimsə qıyya çəkdi:

-Nooldu, Rəcəb?

Dünyamalının anası və arvadı qırğı kimi şığıyıb uşaqları qucaqlarına götürdülər.

- Bıy? Sənsən? Gəldiyin yollara qurban, ay oğul?

- Xoş gəlmisən... Dünyamalı.

Cavan qadının gözləri güldü. Sifətinə sanki qan çiləndi. Döşlərinin ucu şirin-şirin gizildədi. Qolları xoş bir hissdən boşaldı. Qızlar sürüşüb yerə düşdülər. Analarının bəxtiyar və bəxtəvər çöhrəsini görüb nə isə yaxşı bir şey olduğunu başa düşdülər. Və bu dəfə ağlaşmadılar.

Dünyamalı ayaq üstə dayana bilməyib diz çökdü:

- Ana, balalarım məni tanımadılar. Niyə mənim muştuluğum... axı...

Acı hıçqırıqlar iri və yavan tikələr kimi Dünyamalının boğazına tıxanıb ona sözünü qurtarmağa macal vermədi. Arvad-uşaq özünü onun üstünə atdı. Qol-qıçından yapışıb evə gətirdilər, çarpayıya uzatdılar. Yarıyuxulu, yarıhuşsuz vəziyyətdə hiss etdi ki, uşaqları bayaqdan üz-gözündən, boyun-boğazından öpür. "Dədə, indiyənəcən haradaydın?" - deyə soruşurlar. Kimsə onu soyundururdu. Bədəninə toxunan barmaqların istisindən, tanış qadın nəfəsindən arvadını tanıdı. Dodaqlarına elə bil köz yapışdı: uzun sürən bir öpüş aldı. "Hə, odur".

Anası hamını evdən çıxartdı: "Yol gəlib, hələ bir dincəlsin".

Dünyamalının az qalırdı ürəyi sinəsini yarıb çıxsın, rahatlıqdan, arxayınçılıqdan, sərbəstlikdən darıxırdı. İnanmırdı. Baxışlarında, hərəkətlərində çəkingənlik var idi. Dörd gözlə evinə-eşiyinə baxırdı. Elə bil yolüstü gəlmişdi, həyət-bacaya dəyib qayıtmalıydı. Ona görə də bir baxışla hər şeyi gözlərinə yığıb yadında saxlamaq istəyirdi. Dəli kimi gah oğlunu, gah da qızlarını öpür, bunu qoyub, onu götürürdü. Birini bağrına basır, o birinin başını sığallayır, sonbeşiyinin saçını iyləyirdi. Uşaqlarından macal eləyib anasının ayaqlarına yıxıldı, öpdü, üz-gözünü sürtdü.

- Ayağının altında ölüm, ana! Halal elə... Sənə bir oğulluq eləmədim. Bağışla...

Bax, burda arvadlar da özlərini saxlaya bilmədilər. Yerə-göyə sığmayan bu zülmü ilahinin necə götürdüyündən şikayətləndilər. Arvadı:

- Qurunun oduna yaşı da güdaza verənlərnən haqq-hesab çəkməsə, Allaha Allah demərəm, - dedi.

Dünyamalının anası:

- Asi düşmə, qızım, - deyib, gəlininə toxtaqlıq verdi, - neynək, buna da şükür! Oldu keçdi. Bəlkə bundan da pis olardı. Sağ-salamat ki, balalarının üstünə gəldi, bəsimizdi.

"İndi mən istəsəm axşamacan, lap sabahacan yataram. Olar?.. Olar! Niyə olmur! Deyəcəm çayımı-çörəyimi qravatımın yanına gətirsinlər. Yerimin içindəcə dirsəklənib çay içəcəm. Sevili qucağımdaca yatızdıracam. "Dədəmi" sol tərəfimdə - ürəyimin yanında. Sevinci də sağımda. Oxxayy!"

O ki, var ağlayıb, ürəyini boşaltdı. Ağladıqca yüngülləşirdi, havası çoxalırdı. "Bircə ürəyim də toxtasaydı". Əlini sol döşünün üstünə qoydu. "Noolub sənə? Bir az yavaş... azca da... çıqqan da... aha... bax beləəə..."

Dünyamalı suyun üzündə hərəkətsiz duran üzgüçü kimi bir müddət lam qaldı. Sonra çarpayısının dəmirini, tor yatacağını sığalladı. Qolunun, qılçasının hərəsini bir yana atıb dərindən nəfəs alaraq bütün əzalarını boş buraxdı. Dodaqlarındakı göz yaşı indi şirin dadırdı. Bircə pis bu idi ki, hava ciyərlərinə tam gedib çatmırdı. Təngnəfəslikdən ürəyi az qalırdı ağzından çıxsın. Rahatlığa, nəvazişə, qayğıya, arın-arxayın uzanmağa birdən-birə vərdiş eləyə bilmirdi.

Anası üstünə nimdaş, astarı, mitili bu yaxınlarda yuyulmuş təmiz bir yorğan saldı. Ev-eşikdən burnuna çoxdan unutduğu tanış qoxular - anasının, arvadının, uşaqlarının iyi gəlirdi. Bir də bayaqdan bəri onu girinc edən, neçə gün bundan irəli həbsdən buraxılmasına baxmayaraq indicə, öz yorğan-döşəyinin içindəcə duyduğu azadlığın.

Səyyad Aran

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 9 noyabr.- S.5.