Nizami və nəzirəçiləri

M.Kazımov: "Nizaminin "Yeddi gözəl" əsəri və XIV-XVI əsrlərin farsdilli ədəbiyyatında nəzirə ənənələri" (rus dilində). "Elm" - 1987

Oktyabrın 10-da görkəmli şərqşünas alim, Azərbaycanda ərəb ədəbiyyatı üzrə ilk elmlər doktoru, ilk professor qadın olan Aida İmanquliyevanın dünyaya gəlişindən yetmiş üç il keçir.

Aida xanıma həsr olunmuş "Dünya deyilən sənmisən…" adlı sanballı kitabda verilmiş materialların birində oxuyuruq: "1975-ci ildə Akademiyanın "Elm" nəşriyyatı Aida İmanquliyevanın "Cübran Xəlil Cübran" adlı kitabını Azərbaycan dilində çapdan buraxanda onun haqqında "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində geniş bir məqalə çap olunur. Həmin məqalədə müəllif Aida xanımın ərəb məhcər ədəbiyyatının tədqiqinin yeni sahə olduğunu və bu sahədə Aida xanımın "Cübran Xəlil Cübran" kitabının bahar müjdəsi ilk qaranquş təsiri bağışladığını qeyd edirdi".

Məlum olduğu kimi, Aida xanım özü "Ədəbiyyat qəzeti"nin unudulmaz, mötəbər müəlliflərindən biri olmuşdur.

Nizami Gəncəvinin 870 illiyini geniş qeyd etdiyimiz bu tarixi günlərdə Aida İmanquliyevanın dahi şairə dair kitab barədə vaxtilə qəzetimizdə dərc olunmuş "Nizami və nəzirəçiləri" adlı məqaləsini ("Ədəbiyyat və incəsənət", 22 may 1987-ci il) əziz oxuculara məmnuniyyətlə təqdim edirik.

Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığı haqda həm ölkəmizdə, həm də xaricdə maraqlı monoqrafiyalar yazılmış, tədqiqatlar aparılmışdır. Lakin şairin yaradıcılığının kompleks, çoxcəhətli təhlili hələ də gələcəyin vəzifəsidir. Bu sahədə görüləsi işlər çoxdur. Bu vəzifələr barədə Azərbaycan KP MK-nın Nizami irsinə həsr olunmuş qərarında da konkret göstərişlər vardır.

Təkcə onu demək kifayətdir ki, son vaxtlara qədər bizdə "Yeddi gözəl"in elmi-tənqidi mətni yox idi, bu poemanın daha dərindən tədqiqi üçün ayrıca tədqiqatlar aparılmırdı. Halbuki bu əsər öz ideya-bədii orijinallığına görə dünya ədəbiyyatının misilsiz hadisələrindən biridir. Bu baxımdan M.Kazımovun kitabının aktuallığı diqqəti çəkir.

Hələ XIII əsrdə hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvi öz böyük sələfinə nəzirə olaraq "Xəmsə" yazıb Nizami mövzularında nəzirəçiliyin əsasını qoymuşdur. Əmir Xosrovun ardınca Hacı Kirmani, Əşrəf Marağayi, Cami, Məktəbi, Hatifi kimi şairlər azərbaycanlı mütəfəkkirin süjet və motivləri əsasında əsərlər yaratdılar.

Nizaminin Şərq ədəbiyyatına təsiri geniş və səmərəli olmuşdur. "Xəmsə"yə nəzirə olaraq yazılan əsərlərin sayı bir neçə yüzə qədərdir. Bu əsərlər tacik, gürcü, özbək, fars, türk, kürd, həmçinin Hindistan xalqları ədəbiyyatlarında meydana çıxmışdır. "Yeddi gözəl"in təsiri ilə yaradılmış bir çox nümunələri təhlil edən tədqiqatçı bu nümunələrə orta əsr ədəbi ənənələri fonunda qiymət verməyə çalışır, Nizami təsirinin yolları və formaları üzərində səmərəli müşahidələr aparır.

Böyük şairimizin yaratdığı "Xəmsə"nin ideya-estetik zənginliyi misilsizdir. Nizami Gəncəvi burada dövrün mütərəqqi meyllərinin oyanmasında və istiqamətlənməsində ciddi əhəmiyyət kəsb edən çoxlu fəlsəfi, etik, sosial və estetik məsələlər qoymuşdur. Bu məsələlər bu gün də öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Nizami Gəncəvi irsinin bu cəhəti, ən əvvəl, şairin ən istedadlı davamçılarının diqqətini cəlb etmişdir. Tədqiqatda mövzunun bu baxımdan açılmasına ciddi zəhmət sərf olunmuşdur.

"Yeddi gözəl"ə həsr edilmiş tədqiqatlar sırasında M.Kazımovun əsəri, birinci növbədə, nəzəri xarakteri ilə seçilir. Burada "Yeddi gözəl" bir neçə poetika məsələsi işığında araşdırılır, onun janr mürəkkəbliyi, buradakı zaman və məkan formaları nəzərdən keçirilir. Nizami motivlərinin davamı olan səciyyəvi əsərlərin təhlili nəticəsində müəllif nəzirənin bir ədəbi hadisə kimi tipik xüsusiyyətlərini, mövzuya münasibətin özünəməxsusluğunu göstərməyə çalışır.

Nəzirənin tipoloji xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün orijinal əsərin özü də sistemli tədqiq edilməlidir. Tədqiqatda, hər şeydən əvvəl, "Yeddi gözəl" süjetlərinin mənbələrini bərpa etməyə təşəbbüs edilir və bu mənbələr iki qrupa bölünür: yazılı və folklor. Belə ki, Təbərinin "Tarix-ərrəsul vəl müluk", Firdovsinin "Şahnamə" kimi mənbələr əsas süjetin, əlavə novellalar isə sehirli nağılların modeli üzrə qurulmuşdur.

Poemanın ideya məzmununda didaktik məqamlar qabarıq şəkildə özünü hiss etdirir. Onlar baş qəhrəmanın xarakterinə də təsir göstərir. İdeal şah konsepsiyasının inkişafı olan bu məsələ bütün "Xəmsə"dən qırmızı xətt kimi keçir.

Nizami əsərin baş qəhrəmanını Bəhram şahın timsalında ədalətli hökmdar barədə arzularını ümumiləşdirmiş, öz siyasi idealını cazibədar bədii formada təqdim etmişdir. Bunu xüsusi qeyd edən M.Kazımov Bəhram obrazını bədii-estetik və ideya-siyasi baxımdan geniş və hərtərəfli təhlil etmişdir. Obrazın ideya məzmununu açan müəllif inandırıcı surətdə göstərir ki, bu obraz əsərin bütün quruluşunu müəyyən edən əsas kimi poemanın yerdə qalan komponentlərini özünə uyğunlaşdırmışdır.

Böyük şairimizin əsərindəki əlavə novellalar həm ideya-bədii, həm də sosial-fəlsəfi planda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu novellalarda orta əsr gerçəkliyi, şəhər əhalisinin məişəti və adət-ənənəsi özünün maraqlı ifadəsini tapır. Elmi ədəbiyyatda geniş şərh olunmuş bu novellalara həsr edilmiş səhifələr maraqla oxunur. Bunun səbəbi odur ki, müəllif özündən əvvəl deyilənləri təkrarlamadan məsələyə məxsusi münasibətini tapmağa çalışır.

Monoqrafiyada "Yeddi gözəl"in janr baxımından təhlili də maraq doğurur. Əsərin janrca çoxtərkibli xarakteri burada geniş elmi təhlilini tapır. Əsərdə bir tərəfdən qəhrəmanlıq eposuna və romana, o biri tərəfdən isə qəhrəmanlıq nağıllarına məxsus elementlər vardır. Müəllifin fikrincə, burada mənzum povest elementləri də vardır. Tədqiqatda əsərin quruluşundakı çox maraqlı və mürəkkəb poetika xüsusiyyətləri araşdırılır.

Əsərin maraqlı xüsusiyyətlərindən biri də poemanı zaman və məkan poetikası baxımından təhlil etmək təşəbbüsüdür. Nizami əsəri bizim ədəbiyyatşünaslıqda bu baxımdan ilk dəfə tədqiqata cəlb olunur. Belə bir istiqamətdəki təhlil, ümumiyyətlə, orta əsr epik ədəbiyyatında insan obrazının daha dərin anlayışı üçün əhəmiyyət kəsb edir.

Nəzirə ənənələri ilə haşiyəli povestin qarşılıqlı münasibətləri də ciddi məsələlərdən biridir. Bu məsələni nəzərdən keçirməzdən əvvəl müəllif haşiyəli povestin Qərb və Şərq analoqlarını nəzərdən keçirir, onun şəkilcə təkamülünü izləyir, həmçinin bu formanın farsdilli ədəbiyyatdakı bir sıra gözəl nümunələrini nəzərdən keçirir.

Bəhram haqqında təhkiyə ümumilikdə orta əsr müəllifinin yaradıcılıq metodunun xüsusiyyətlərini, təsvir prinsiplərini açıqlamaq üçün açar rolunu oynayır. Bu baxımdan novellalar da xeyli material verir. Belə bir istiqamətdə təhlil orta əsr novellaçılığının bir sıra məsələlərini də əhatə etmişdir.

Əgər nəzirə ənənəsi bir sıra şərtlərə əməl olunmasını tələb edirsə, bu şərtlərin sözlə əsərdə ifadəsi hər bir müəllifin fərdi işi idi, onun istedadı, şeir texnikasına bələdliyi ilə şərtlənirdi. Belə bir planda aparılan müqayisəli tədqiqat "Yeddi gözəl" süjetinin nəzirə çərçivəsində təkamülünü izləməyə imkan vermişdir. Müəllif mətndə ədəbi portretin, mənzərələrin, dil vasitələrinin rolunu xüsusi qeyd edir. Nəzirənin özünəməxsusluğu məhz bu komponentlərdə daha qabarıq ifadə olunur.

Nizami "Xəmsə"sinin hər səmərəli tədqiqi böyük Azərbaycan klassikinin irsinin zənginliyini öyrənməkdə daha bir addımdır. Bu mənada M.Kazımovun monoqrafiyası da istisna təşkil etmir. Yəqin ki, müəllif gələcək tədqiqatlarına XVII-XVIII əsrlərin materiallarını, "Xəmsə"nin başqa mətləblərini də cəlb edəcəkdir.

Aida İmanquliyeva

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 5 oktyabr.- S.3.