Dahi şairin müasiri

Qivami Gəncəvi

XII əsrin ikinci yarısında Gəncədə yaşayıb-yaradan sənətkarlardan biri də Qivami Gəncəvidir. Dövlətşah Səmərqəndi onun Nizaminin qardaşı olduğunu, eyni zamanda, Mütərrizi təxəllüsü ilə də tanındığını yazır. Divanı Britaniya muzeyində saxlanılır. "Bədiiliyin sehirkarlıqları" adlı məşhur qəsidəsi şərhləri ilə birlikdə Özbəkistanda Ə.Biruni adına İnstitutun əlyazmalar şöbəsində saxlanılır. Türk şairi Ziya Paşa özünün tərtib etdiyi "Xarabat" adlı seçmə toplusunda Qivaminin yuxarıda haqqında bəhs olunan qəsidəsini bütünlüklə dərc etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında 1940-cı illərdən başlayaraq Qivami haqqında da söhbət açılır, Nizaminin qardaşı olduğu bildirilir. Çörəkçi olduğu, ictimai məzmunlu şeirlər yazdığı, ədəbiyyatımızın demokratik qoluna mənsub olduğu söylənilir, Ə.Vahidin tərcüməsində şeirlərindən parçalar nümunə gətirilir və təhlil olunur.

İran ədəbiyyatşünasları da onun adından və ədəbi irsindən yan keçmirlər. Məsələn, Zəbihulla Səfanın "İranda ədəbiyyat tarixi", "Gənci-süxən" kitablarını və başqa müəlliflərin əsərlərini göstərmək olar.

Əlbəttə, İran alimləri bir qayda olaraq israrla Azərbaycan şairlərinin əsərlərini də İran bədii mirası sayır, Azərbaycan türkünün nəinki böyük elmi, ədəbi irsini, eyni zamanda, onun varlığını inkar edirlər. Bu adamlar, heç olmasa, onu nəzərə almırlar ki, son min il ərzində İran adlı dövlət, ərazi Azərbaycan türkü tərəfindən idarə olunmuş, Azərbaycan türk dövləti olmuşdur. Bu Azərbaycan türk dövlət başçıları fars dilinin rəvac tapmasına imkan vermiş, hətta bir çoxları özləri farsca əsərlər yazmışlar. Əgər XX əsrin əvvəllərinə qədər bu könüllü olmuşsa, XX əsrdə hakimiyyətə gətirilən farslar ən qəddar, qeyri-qanuni, insanlıqdan uzaq üsullarla İran əhalisinin heç də farslardan az olmayan Azərbaycan türk əhalisini farsca yazmağa, oxumağa məcbur və məhkum etmişdir. Onlar bu yolla sübut etmək istəyirlər ki, Gəncənin, Təbrizin əhalisi irandilli olmuşdur. Bu adamlar heç olmasa, ona diqqət yetirmirlər ki, Azərbaycanın ən qədim şəhərləri olan Gəncə və Təbriz şəhərlərinin adları qədim türk tayfalarının adlarından götürülmüşdür. Bu şəhərləri onlar bina etmiş, ona öz adlarını vermiş və bu şəhərlərdə tarix boyu onlar yaşamışlar. Qivami Gəncəvi də qardaşı Nizami kimi, Xaqani kimi bir oğuz türküdür. O da Xaqani kimi türkün ünvanına ləyaqətdən uzaq söz deyənə belə cavab verib:

Məni farsın dilində söysə hər kim,

Deyər türkün dilində çərx: "sənsən!"

Xaqaninin şeiri farsca olsa da, "Sənsən" sözü bu gün də dilimizdə olduğu kimi işlənmişdir.

Eynən Qivami də qardaşı Nizami kimi fars şovinizminə, türkə yuxarıdan baxma meyllərinə aşağıdakı kimi cavab verib:

O, Aydırsa əgər, biz Afitabıq!

O, Keyxosrovsa, biz Əfrasiyabıq!

İran alimləri Nizamini iranlılaşdırmaq üçün bəzi hallarda onun anasının kürd olduğunu ortaya atırlar. Ancaq Keyxosrovun anasının türk olduğunu, Əfrasiyabın qızı olduğunu xatırlamırlar. Əfrasiyab VII yüzildə yaşamış türk hökmdarı Alp Ər Tonqanın iranlılar tərəfindən verilmiş adıdır. Nizami Xosrovu Keyxosrov, Məhinbanu və Şirini Əfrasiyab adlandırmaqla qürur hissi ilə onların türk olduğunu, eyni zamanda, özünün də türklüyünü bəyan etmiş olur. Bu türklük Xaqani və Nizami ilə yanaşı, Qivamiyə də aiddir. Onun oxuculara təqdim olunan qəsidəsində də İran fars alimlərinin "fitnəkar" adlandırdığı, Nizami deyən kimi, "yaman fikirli adamlar" tərəfindən yatağında qətlə yetirilən Azərbaycan türk hökmdarı Qızıl Arslan mədh olunur. Qəsidənin 1186-cı ildən əvvəl yazıldığını düşünmək mümkündür. İran alimlərindən Vəhid Dəstgirdi Nizami Gəncəviyə həsr etdiyi əsərində Qivaminin Nizami ilə qohumluğunu rədd edir. O yazır: "Təzkirəyazanlardan bəziləri", o cümlədən mərhum "Məcməül-füsəha" müəllifi Hidayət həm də Mütərrizi və Xəbbaz (çörəkçi) adlandırılan Qivami Gəncəvini Nizaminin əmisi bilir, ancaq böyük ehtimala görə, bəlkə də həqiqət bunun əksinədir. Zira Nizami müxtəlif məqamlarda, xüsusən "Leyli və Məcnun"un başlanğıcında öz kökünə bağlı olan bütün şəxslərin adını çəkir. Ədəbiyyat və şeir sahəsində heç bir mövqeyi olmayan dayısı Xacə Öməri yad edir. Deməli, Qivami Mütərrizi onun əmisi olsaydı və dünyadan getmiş olsaydı, kədərlə, yaşasaydı, onu sevgi və qürurla xatırlayardı." (Gəncineyi-Gəncəvi s. 12). Fikrini sübut üçün V.Dəstgirdi Qivaminin Süzəni və Sənai ilə müasir olmasını xatırladır. Hiss olunur ki, müəllif Qivami Razi Xəbbazla Qivami Gəncəvini qarışdırır. Oxuculara təqdim olunan qəsidə isə 1186-cı ildən bir qədər əvvəl, bəlkə də "Xosrov və Şirin" poeması yazılan zamanlarda qələmə alınan bir əsərdir. Bu əsər göstərir ki, Qivami Nizami ilə müasirdir, onun kimi Azərbaycan Atabəyləri ilə yaxın olmuşdur, o da Nizami kimi Qızıl Arslana əsərlər həsr etmişdir. Onu da qeyd edək ki, Dövlətşah Qivamini Nizaminin əmisi yox, qardaşı kimi təqdim edir. Biz Dövlətşahın bu qeydini etibarlı sayırıq. Ona görə ki, Nizami və Qivaminin əldə olan əsərlərində onların qohumluğu ilə bağlı hər hansı bir qeyd olmasa da, Dövlətşah Nizaminin indi əldə olmayan şeirlər "Divan"ını görmüş adamlardan biridir. O, hətta bu "Divan"ın 20 beyt həcmində olduğunu yazır. Biz belə düşünürük ki, Dövlətşah Nizami "Divan"ında onun Qivami ilə qardaş olmasına dair qeydləri oxumuş və bunun əsasında da Nizami ilə Qivaminin qardaş olduğunu yazmışdır. Buna görə də bu qeydi hər hansı şəkildə şübhə altına almağa haqqımız yoxdur. Bu baxımdan Y.E.Bertelsin belə bir mülahizəsi ilə də razılaşırıq ki, Nizaminin "Leyli və Məcnun"da Qivamini xatırlamaması hələ onların qardaş olması fikrini rədd etməyə əsas vermir. Aşağıda Qivami Gəncəvinin "Bədiilik sehirkarlıqları", bəzən "Raiyyə" adlanan qəsidəsini öz tərcüməmdə oxuculara təqdim edirəm.

X.Yusifli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 29 sentyabr.- S.4.