Sadəliyin şeriyyəti

Ədəbi aləmdə hamı onu sadə, səmimi bir insan kimi tanıyırdı. O, cavanlarla da, orta nəsillə də, öz yaşıdları olan və artıq ağsaqqallıq sərhədinə çatan yaşlı dostlarıyla da ünsiyyət qurmağı bacarırdı. Özü deyirdi ki, Moskvada, Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda təhsil alanda, müxtəlif millətlərdən olan tələbələrlə dostluq edirdim. Onlardan biri də Yevgeni Yevtuşenko idi. Deyirdi ki, o illərdə (1953-1957) biz azərbaycanlı tələbələr tez-tez Moskvada yaşayan böyük şair Nazim Hikmətin yanına gedərdik. Dəfələrlə Nazimin evində olmuşam, o da Bakıya gələndə bizim evin qonağı olub.

Ramiz Heydər Bakıda, müəllim ailəsində anadan olmuşdu. Anası Rübabə xanım onun müəllimi olmuşdu. 16 yaşında, məktəbli ikən «Pioner» jurnalında ilk şeri dərc edildi. Orta məktəbi bitirən kimi (1951) arzularının arxasınca getdi, APİ-nin dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil oldu, ancaq bir ildən sonra təhsilini Moskvada, Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda davam etdirdi. Onun iş yerləri də istedadına və bacarığına görə müəyyənləşirdi: «Kommunist» qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi, Radio və Televiziya Verilişləri Şirkətində redaktor, Mədəniyyət Nazirliyində - teatr və konsert müəssisələri idarəsində böyük redaktor, MEA-da - Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda baş elmi işçi (o, sənətşünaslıq namizədi idi)…

O, ədəbi nəsil etibarilə «əllincilər»ə aiddir. Müharibədən sonra - qırxıncı illərin sonlarında, əllinci illərin əvvəllərində ədəbiyyata yeni bir nəsil gəldi. Məmməd Araz, Əli Kərim, Cabir Novruz, Nəriman Həsənzadə, Xəlil Rza, Rüfət Zəbioğlu, Atif Zeynallı bu nəsildən olan cavan şairlər idi, onlar ustad şairlər qarşısında çəkinə-çəkinə, sıxıla-sıxıla poeziya imtahanı verdilər və bu imtahandan uğurla çıxdılar. Uşaqlığı və ilk gəncliyi maddi və mənəvi məhrumiyyətlər içində keçən bu nəsil xoşbəxtliyini poeziyada tapdı. Ramiz Heydər də həmin nəslin nümayəndəsi idi və şair xoşbəxtliyi onun da taleyinə, qismətinə yazıldı.

Ramiz Heydər «Həyəcan», «Mən Bakı küləyiyəm», «Oğlumla söhbət», «Ayrılma məndən», «Mənim sevgi dünyam», «Bir əsrin insanları», «Bir ovuc günəş», «Ömrümün laylası», «Əgər sevgim olmasa», «İlhamlı gələcək» («Qaradağ simfoniyası»), «Mən-Bakı neftçisiyəm» şeirlər-poemalar kitablarının müəllifidir. Hərçənd o, bir dramaturq kimi də fəaliyyət göstərib: «Zəng səsləri», «Bu ev kimin evidir», «Bahar qız», «Cırtdan kosmosa uçur», «Sınaq pillələri», «Paralelimin nəbzi», «Günəş küləyi», «Qızıl toy», «Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm» pyeslərini qələmə alıb və bu əsərlər müxtəlif teatrlarda uğurla tamaşaya qoyulub. Ancaq Ramiz Heydəri ədəbi ictimaiyyət, çoxsaylı oxucular bir şair kimi tanıyırlar.

Ramiz Heydərin şeirləri, poemaları bir neçə əsas mövzunu əhatə edir. Təbii ki, o da müasirləri olan şairlər kimi ənənəvi mövzulara üz tutub: Azərbaycanın - Vətənin tərənnümü, Arazlı şeirlər, təbiət mövzusunda olan şeirlər, sevgi lirikası, fəhlə həyatı…Bundan başqa lirik «mən»in ifadəsi olan şeirlər (dünya, həyat, cəmiyyət haqqında düşüncələr) də az deyil. Bu mövzular içində fəhlə həyatı, konkret desək, Bakı neftçilərinə, onların şərəfli əməyinə həsr olunan şeirlər, poemalar mühüm yer tutur. O, fəhləni - əməyiylə xariqələr yaradan insanı şeirlərinin baş qəhrəmanına çevirmişdi. Yazırdı ki:

fəhlə əməyidir ən böyük meyar,

Böyüklük, kiçiklik burda ölçülür.

Kim zəhmət çəkirsə-külli ixtiyar,

Kim boş dolanırsa, gözdə kiçilir.

Dolan, gəz Vətənin hər guşəsini,

Görərsən hər fəhlə bir qəhrəman, ər.

Hər kəs öz işinin, öz peşəsinin

Şərəfli fəhləsi deyilmi məgər?

Bir ölçü, bir meyar qoy olsun vicdan,

Axsın ürəklərə, axsın nur, ziya.

fəhlə əməyilə qoyulsun vicdan

Daima müqəddəs daş-tərəziyə.

Ramiz Heydərin «Mən Bakı neftçisiyəm» kitabı başdan-başa neftçiləri vəsf edir. Xalq şairi Nəriman Həsənzadə həmin kitaba yazdığı müqəddimədə deyir: «R.Heydər həmişə Azərbaycan neftçilərinin həyatı ilə yaxından maraqlanmış, müxtəlif illərdə onların haqqında bir sıra sanballı şeirlər, poemalar yazmışdır. Neft mövzusunda ayrı-ayrı vaxtlarda müəllif tərəfindən müxtəlif şeirlərdən bir çoxuna bəstəkarlar tərəfindən mahnılar bəstələnmişdir. Hazırda kitabda oxuculara təqdim olunan şeirlərin bir çoxu ünvanlı şeirlərdir-ayrı-ayrı şəxslərə, neftçilərə həsr olunub, onların həyatından, fəaliyyətindən bəhs edir. Bu qəhrəmanların hər birinin özünə məxsus xüsusiyyəti, həyat tərzi, obrazı var, biri digərindən tamam fərqlənir. Hər bir şeir konkret bir fakta əsaslanır, məhz təsvir olunan qəhrəmanın məziyyətləri üzə çıxarılır, əlvan boyalarla təsvir olunur».

Kimdir bu qəhrəmanlar? Neft sənayesinin görkəmli xadimi Süleyman Vəzirov,Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Sibir neftini kəşf edən fərman Salmanov, neft sahəsinin böyük mütəxəssisi Xoşbəxt Yusifzadə, Azərbaycan neft sənayesinin inkişafında misilsiz xidmətləri olan, «Neft daşları»nın ilk kəşfiyyatçısı, iki dəfə Dövlət mükafatı laureatı Yusif Səfərov, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Bəxtiyar Məmmədov, akademik Azad Mirzəcanzadə. Neft Akademiyasının professoru Arif Məmmədzadə, dəniz neft ustası Kamran Əmirov və s. Bu şəxsiyyətlərin hər biri Azərbaycan neftinin fədaisi olmuşdur. «Xəzərin neft fatehi» - böyük bir poemadır və bu poema Yusif Səfərovun anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə qələmə alınmışdır. Yusif Səfərov (1907-1963) praktiki əməyi və elmi tədqiqatları ilə dəniz neft yataqlarının kəşf edilib mənimsənilməsində böyük işlər görmüş bir insan idi. Poemada bu insanın - qəhrəmanın keçdiyi ömür yolu səhifə-səhifə varaqlanır, onun heç bir çətinlikdən qorxmayaraq bütün maneələri dəf edib əmək və şöhrət zirvəsinə qalxması təsvir olunur. Lakin müəllif bu obrazı işləyərkən daha çox bədii ştrixlərə, müqayisələrə yer vermişdir. Bakı-Yusif, Neft daşları-Yusif, Xəzər-Yusif paralelləri poemada əhəmiyyətli yer tutur:

Dənizə can atdın sən, daim elə dənizə,

Dəniz ilə dayandın elə hər vaxt üz-üzə.

Dəniz sənin doğmandı, dəniz sənin anandı,

Taleyində, bəxtində bir ləkəsiz aynandı.

Elə Neft daşlarında bitirdin sən günləri,

Dalğalarla birbəbir saydın ötən illəri.

Nə dağa yolun düşdü, nə də, nə də arana,

Bağladın sən ömrünü dəniz dalğalarına.

Hər arzun da burdaydı, diləyin də burdaydı,

Yatmağın da burdaydı, yeməyin də burdaydı.

Burda ayrı düşmüşdün sən sərin bulaqlardan,

Burda ayrı düşmüşdün o səfalı dağlardan.

Ramiz Heydər həyatı, insanları kitablardan deyil, elə həyatın özündən, insanlardan öyrənirdi. Belə ki, o, «Qaradağ simfoniyası» poemasını yazmaq üçün bir neçə il Qaradağda, dəniz sahilində yaşamış, dəniz neft buruqlarında olmuş, neftçilərlə ünsiyyət bağlamış, onların həyatı və məişəti ilə yaxından maraqlanmışdır. R.Heydərin «Dalğalar qoynunda ucalan məzar» poeması (əsər Bayıl neft mədənlərində çalışan polşalı mühəndis Pavel Pototskiyə həsr olunub), «Neft - Vətənin sabahı», «Sahil ayağa qalxıb», «Amerikaya axır neftim», «Qocaman neftçi», «Dalğalar qoynundayıq», «Bir batan buruğun dərdi, məlalı», «Mən Xəzərdə şəhər gördüm», «Növbədən qayıdır fəhlələr», «Bakı buruqları Sibirə gəlib», «Bakının ən böyük buruğu», «Sən neft havasıyla nəfəs alırsan» və s.onlarla şeirləri neftçilərin həyatına, onların romantik aləminə həsr olunub.

Əlbəttə, Ramiz Heydərin bu mövzuda xeyli şeirlər, poemalar yazması səbəbsiz deyildi. O,uşaqlıqdan fəhlə əməyinə, neftçilərin həyatına maraq göstərmiş, neftçi olan əmisi ilə mədənlərə getmiş, onların nə işlər görməsiylə maraqlanmış və beləliklə, gələcək yazılarının əsası qoyulmuşdur.

Ramiz Heydər Bakıda doğulmuşdu və uşaqlıq çağlarında bir müddət Astarada yaşamasına baxmayaraq, bütün həyatı Bakı ilə bağlı olmuşdur.Bakının da özünün gözəl təbiəti var: dəniz, yaşıllıqlar, gözəl parklar, əncir, üzüm, zeytun bağları və s. Amma Bakıda dağ yoxdur, meşə yoxdur. Ramiz Heydər isə öz şeirlərində dağları, meşələri, ağacları tərənnüm edirdi. Beləliklə, sübut edirdi ki, dağların qoynunda dünyaya gəlmədən də, uşaqlıqda meşələri, çölləri, çəmənləri gəzib-dolaşmadan da təbiətə gözəl şeirlər həsr etmək olar.

Ulduzlar doğulur dağlar başında,

Dağlar elə bil ki, ulduz yaradır.

Cilvələnən göylər parlayır par-par,

İşıqlanan yollar, küçələr mənim.

Dağlarda doğulan zərli ulduzlar

Səpilir yuxuma gecələr mənim.

R.Heydərin dağlarla bağlı onlarla şeri var və o şeirlərin hər birini oxuduqda fikirləşirsən ki, bu adam dağları ki, bu qədər sevir, elə dağlarda doğulub. Özü də bu şeirlərin bir məziyyətini də nəzərə çarpdırmaq istəyirəm: R.Heydərin təbiət şeirlərində insan-təbiət vəhdəti daha ön plandadır. Yəni şair təbiətdə insanı, onun niyyət və arzularını görür, insanı da təbii olmağa səsləyirdi. Təbiət həm də insanda gözəl hisslər, kövrək duyğular oyadır:

Köksümdəki duyğular coşqun dağ sellərimi,

Unutmaq mümkünmü heç uşaqlıq illərimi?

Elə bil ki, şövq ilə uzadıb əllərimi

Ötüb keçən günləri saxlamaq istəyirəm,

Çinarları görəndə ağlamaq istəyirəm.

Qəlbim uçunub gedir, olur kövrəkdən kövrək,

Varlığım, təbiətim olur ipəkdən ipək.

Budaqlardan asılır köksümdən qopan ürək,

Ötən günlərdən qalan bir yarpaq istəyirəm,

Çinarları görəndə ağlamaq istəyirəm.

Ramiz Heydər şeirlərinin birində yazırdı ki: «Mən analı şairəm». Bu da səbəbsiz deyildi. Onun anasına və ümumiyyətlə, analara həsr etdiyi şeirlər ayrıca bir silsilə təşkil edir. O, anası Rübabə xanımı hədsiz dərəcədə sevirdi. Anasının ölümü ona onlarla şeirlər yazdırdı. Deyə bilərəm ki, Ramiz Heydərin analı şeirləri son otuz-qırx ildə analara həsr olunan şeirlər içərisində seçilir, fərqlənir:

Nə qədər arzusu, muradı vardı,

Yetim arzuları indi çin olub.

Anamı ay çəkdi, ulduz apardı,-

O göylərə uçan göyərçin olub.

Anacan, darıxır bahar da sənsiz

Əbədi yuxuya sən uyumusan.

Bir qəriblik duyur divar da sənsiz-

Sanki saatı da yetim qoymusan.

Azərbaycan poeziyasında ərsəyə gələn sevgi şeirlərinin əksəriyyəti hicran motivləri üstündə qurulub. Dahi füzulidən üzü bəri haqq aşiqləri - gözəllik aşiqləri hicran atəşilə yanıb-qovrulmuş, üzünü Tanrıya tutub «Ya rəbb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni» söyləmişlər. Ramiz Heydərin gənclik illərində yazdığı sevgi şeirlərində də hicrandan, ayrılıqdan qorxular, giley-güzarlar diqqəti cəlb edir, amma sonrakı illərdə motiv dəyişir, hicranı vüsaldan doğan xoşbəxtlik duyğuları əvəz edir. Burda da deyə bilərəm ki, poeziyamızda vüsaldan yaranan sevginin ən ilhamlı tərənnümçülərindən biri Ramiz Heydərdir. «Əgər sevgim olmasa» şeirlər kitabı başdan-ayağa sevgi lirikasından və şairin həyat yoldaşına - evlənmələrinin 50 illiyilə əlaqədar qələmə aldığı iki poemadan ibarətdir. Xalq şairi Nəriman Həsənzadə həmin kitaba yazdığı müqəddimədə qeyd edir ki: «Şair dostumun poetik sevgi aləmi necə də geniş və mənalıdır…İlahidən hər kəsə bir ömür bəxş olunub. Əgər bu ömür sevdalı keçirsə, əlvan duyğularla zənginləşirsə, demək mənalıdır, şairin belə bir ömürlə qürrələnməyə haqqı var.Bu şeirlərin çoxu da onun həyat yoldaşı Tamilla xanımla bağlıdır».

İstər sevgi şeri olsun, istər fəhlə həyatını, neftçilərin dünyasını təsvir edən şeirlər, istər analı şeirlər, istərsə də ictimai mövzuda yazılanlar… Ramiz Heydərin şeirləri öz sadəliyi, səlisliyi ilə diqqəti cəlb edir, bu şeirləri çox zaman bir musiqi ahəngi, ritm və melodiya müşayiət edir ki, bunlar da həmin şeirlərin öz içindədir. Elə bu səbəbdəndir ki, Ramiz Heydərin şeirlərinə 200-dən çox mahnı bəstələnib. Emin Sabitoğlu, Elza İbrahimova, Oqtay Kazımi kimi tanınmış bəstəkarlar Ramiz Heydərin sevgidən, insan məhəbbətindən yoğrulan şeirlərinə biganə qalmayıblar. Özü də bu mahnıların bir çoxu ilk oxunuşdan bu günə kimi səslənməkdədir və onların bundan sonra da yaşayacağına heç bir şübhə yoxdur. «Mənim yaşıdım qızlar», «Ayrılma məndən», «İnanmaram», «Özümdən küsürəm», «Yaşadaq sevgini» və s. mahnıları Mirzə Babayev, Şövkət Ələkbərova kimi ustad müğənnilər oxuyublar, indi onları cavanlar oxuyur.

«Bülbüllər nəğməsiylə, Çaylar zümzüməsiylə, Deyir, deyir, deyir, deyir Ayrılma məndən».

«O gözlərdən küsərəmmi? Ayrılığa dözərəmmi? Yarın həsrətinə dözərəm hər vaxt, Durub yollarında gözlərəm hər vaxt».

Əlbəttə, bir yazıda altmış il ədəbi yaradıcılıqla məşğul olan, bütün varlığı ilə öz doğma xalqına, bu xalqın yaratdığı mənəvi sərvətlərə, şeir dünyasına bağlı bir şairin bütün əsərləri barədə söz açmaq mümkün deyil. Biz onun 30-a yaxın irili-xırdalı poemalarından, böyük Səməd Vurğuna həsr etdiyi şeirlər silsiləsindən, sözlə, şeirlə, yaradıcılığın məsuliyyəti ilə bağlı şeirlərindən söz açmadıq.

Və sonda: Ramiz Heydər Vətənini - Azərbaycanını ürəkdən sevirdi. Bu sevgini ifadə edən misralarla sözümüzü bitiririk:

Vətən - mənəm, vətən - sənsən,

vətən - bizik…

Azərbaycan!

Səninlədir ürəyim də, taleyim də, varlığım da,

Yaşayıram qoynunda mən,

sənsə bütün varlığımda.

Vaqif YUSİfLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 23 avqust.- S. 7; 8.