"Nizami və zərdüştilik"

İstedadlı şair və jurnalist kimi tanıdığımız İbrahim Quliyevin "Nizami və zərdüştilik" kitabı yenicə çapdan çıxıb. Kitab dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin 870 illik yubiley tədbirləri ilə bağlı elmi şuranın qərarı ilə nəşr edilmişdir. Bu qiymətli əsər müəllifin AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunda İran filologiyası şöbəsində çalışarkən apardığı onillik araşdırmaların nəticəsidir. Məlumdur ki, zərdüştilik dinşünas, filoloq və dilşünasların öyrəndiyi çox geniş və qədim bir elmi mövzudur. İbrahim Quliyev bu mövzunu filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru Gövhər Baxşəliyevanın elmi rəhbərliyi ilə işləmiş, nəhayət, sözügedən bu əsər monoqrafiya kimi "Elm və təhsil" nəşriyyatında nəfis şəkildə çapdan çıxmışdır. Kitab elmi məzmunu, ciddi analizləri və dəqiq nəticələri ilə diqqəti cəlb edir. Alim dünyanın ən qədim dinlərindən olan zərdüştiliyin Nizami Gəncəvinin dini-fəlsəfi baxışlarına, poetik məfkurəsinə təsirini, bədii obrazlarının formalaşmasında rolunu, əsərlərinin ideya istiqamətində yerini dərindən araşdırmışdır. Azərbaycanlıların Novruz mərasimlərində izləri qalmış atəşpərəstliyin əlamətləri, dünya alimlərinin dediyinə görə, sonrakı səmavi dinlər olan yəhudi dininə, xristian və islama güclü təsir etmişdir (Meri Boys). Eyni zamanda Şərqdə dini-fəlsəfi düşüncənin formalaşmasında zərdüştiliyin böyük rolu olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, III əsrdə Mani özünün dinini məhz zərdüştilik, musəvilik, xristianlıq və bütpərəstlik dini üzərində qurmuşdur. Həmin din indi bəhayilər tərəfindən bir təriqət kimi yaşadılır. Eləcə də zərdüştilik indiyədək Şirazda gəbrilərin və Hindistanda parsların əsas inancıdır və "Avesta" onların müqəddəs kitabıdır. İbrahim Quliyev öz monoqrafiyasında bütün bu qaynaqları lazımınca incələyir və Nizami Gəncəvinin zərdüştiliklə bağlı fəlsəfi fikirlərini dərindən təhlil edərək, müqayisəli metodla zərdüştiliyin digər dinlərə və Şərq poeziyasına təsirini araşdırır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Nizaminin zərdüştiliklə bağlı fikirlərinin elmi şərhi məsələsi vaxtilə Qafar Kəndli, B.Şərifzadə tərəfindən az-çox işlənmiş və bu mövzunun ədəbiyyatşünaslıq qarşısında bir problem kimi hələ də qaldığı bildirilmişdir ("Nizami - 859", Bakı, 1992). Çox yaxşı haldır ki, həmin problemin həllini istedadlı şərqşünas alim İbrahim Quliyev öz üzərinə götürmüşdür.

Ümumiyyətlə, əsərin elmi əhəmiyyətindən daha geniş danışmaq olar. Müəllif kitabın birinci fəslində Nizaminin dini görüşlərindən və ona nə üçün "Şeyx" ləqəbi verilməsindən ətraflı bəhs edir. Həqiqətən də islam dünyasında "Şeyx" ləqəbi o adamlara verilirdi ki, onlar sufi təriqətlərindən birinin başçısı olur və ya dini icmaya rəhbərlik edirdi. Onun mürşidi olur və müridlər yetişdirirdi. O, bir lider kimi, Quran ayələrinə təfsirlər, şərhlər yazır, islam məntiqini və fəlsəfəsini təlim edirdi. Nizami Gəncəvinin həyat və fəaliyyətində göstərilən şərtləri təsdiq edən konkret tarixi sübutlar olmadığını önə çəkən müəllif mənbələrə istinad edərək bu ləqəbin həm də elm, mərifət, mədəniyyət, ədəbiyyat sahəsində yüksək məharət göstərən şəxsiyyətlərə verildiyini bildirir. Məsələn, Şah İsmayıl Xətainin dövründə "Şeyx" ləqəbini şah özü verirdi və həmin ləqəb irsi olaraq nəslin başqa üzvlərinə də keçirdi. İbrahim Quliyev monoqrafiyanın birinci fəslində bu məsələ üzərində geniş dayanır və bu ləqəbin Nizamiyə verilməsinin şairin sufizmi ilə nə dərəcədə bağlı olub-olmamasını aydınlaşdırır.

Doğrudur, Nizamiyə bu ləqəbin irsən keçməsini də iddia etmək olar; çünki şairin əmisi Abbasilər xilafətinin tanınmış sərkərdələrindən biri olmuşdur. Amma əsərlərində həyatındakı əlamətdar hadisələri qeyd edən Nizami nə lirik şeirlərində, nə də iri həcmli epik əsərlərində bu məsələyə işarə etməmişdir. Yalnız Eloğlu Soytürkün Tehranda nəşr etdirdiyi "Nizami Gəncəvinin türkcə divanı"ndakı bəzi şeirlərdə şair sənətdəki xidmətlərinə görə bu ləqəbə layiq olduğunu bildirir. Lakin həmin divanın Nizamiyə məxsus olub-olmamasının özü hələ ədəbiyyatşünaslıq elmində mübahisə predmeti olaraq qalmaqdadır. Həmin şeirlərdən birində deyilir:

Yüzinə əhli-nəzər cənnəti-əla dedilər,

Çənənə pərtövi-ənvari-təcəlla dedilər.

Zahidin yüzünə baxmadığını eşitcək

Pərtövi-şəmsi nədir, dideyi-əmma dedilər.

Gördülər məni məhəllində məlamət əhli,

Ey nə bol imiş yönü, əhli-məhəlla dedilər.

Dayələr mehrü məlahətdə yüzünə baxcaq,

Xəlqi-aləm, hamı bu tiflə tüfeyla dedilər.

Əhli-məni görcək surətin ayinəsini,

Həqq bilənlər, nola bu surətə məna dedilər.

Xəlq artıq yana cənnətdə, cəhənnəmdə əgər,

Sənə filcümlə müşabe olu hura dedilər.

Ey Nizami, görcək nəzmini ərbabi-nəzər,

Yaraşar sənə mürid olmağa, Şeyxa dedilər.

(Nizami Gəncəvi. Türkcə divanı, tərtib. Eloğlu Soytürk, Tehran, 1381, səh.116)

Şairin adı çəkilən "Divan"ına istinad edənlər onun gənclik çağlarında daha çox sufi məzmunlu şeirlər yazdığını və Sənai Qəznəvi sufizmi ilə xüsusən yaxın olduğunu vurğulayırlar. Nizaminin ilk epik əsəri olan "Sirlər xəzinəsi"nin də məhz Sənai Qəznəvinin "Hədiqətül-həqaiyiq" məsnəvisinin təsiri ilə yayıldığını və lirik şeirlərindəki sufiyanı fikirlərin bu əsərdə inkişaf etdirildiyini qeyd edirlər. Amma İbrahim Quliyev bu deyilənləri birmənalı şəkildə qeyd etmir, polemikaya girərək ortaya fərqli mövqe qoymuşdur. O, Nizaminin bütün təriqətlərdən daha yüksəkdə dayanmasını, ümumbəşəri din və fəlsəfələrin ən humanist dəyərlərini özündə ehtiva edən bir dahi mütəfəkkir olmasını elmi dəlillərlə sübut edir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Tehranda nəşr edilən "Türkcə divan"dan çıxış edənlərin bir qismi Nizamidə sufizm notları ilə yanaşı, onun daha çox şiə məzhəbinin bir nümayəndəsi olmasını qeyd edir və fikirlərinin təsdiqi üçün məhz adı çəkilən divandan şiə məzhəbinin müqəddəslərinə həsr olunmuş mərsiyələri nümunə gətirirlər. İbrahim Quliyev şairin epik əsərlərinin təhlilinə əsasən Nizaminin hər iki məzhəbə eyni dərəcədə ehtiramla yanaşdığını göstərir, mərsiyələrin isə dil və üslub baxımından sonrakı dövrlərdə yazılmasına işarə edir.

Sevdim yenə bir mahı ki, dövran gözəlidir,

Sevdayi-qəmi-eşqi könüldə əzəlidir.

Bustani-canan gülşəninin tazə gülüdür,

Məhbubum, əfəndim kim, onun ismi Əlidir.

(Nizami Gəncəvi. Türkcə divanı. Tərtib. Eloğlu Soytürk, Tehran, 1381, səh. 116)

Alim yazır ki, bu tipli nümunələr zaman-zaman Nizami adına təqdim olunsa da, onların hələlik heç biri nüfuzlu elmi ictimaiyyət tərəfindən təsdiqlənməyib.

Nizami dövrünün sosial-siyasi mənzərəsinə və şairin dünyagörüşünə təsir edən o zamankı dini-fəlsəfi baxışlar sisteminə ötəri nəzər saldıqdan sonra İbrahim Quliyev şairin yaradıcılığında qədim zərdüştiliyin izlərini axtarır. Ümumiyyətlə, Nizami Gəncəvinin əsərlərində zərdüştilikdən qalma müdrikliyin və onların dərin qatlarında isə bu dinə rəğbətin dərin izlərini görürük. Məlum məsələdir ki, hikmətli fikirlər söyləmək ənənəsi atəşpərəstlikdə geniş yayılmışdır. Od, atəş sözündən göründüyü kimi, Günəş bu dinin əsas simvolu idi. Şair şeirlərindən birində deyir:

Gəlməz, yüzi şövqilə, Nizami, gözə zülfi,

Hər güşədə kim, pərtövi-şəms ola, şəb olmaz.

Yəni harda ki, günəş şüası olar, orada qaranlıq ola bilməz. Ümumiyyətlə, Nizaminin söz dünyasına baş vurduqca fikirlər dərinləşir və onun ucu-bucağı görünmür. İbrahim müəllim də dahi Nizaminin söz dünyasına baş vurub, onun dünyasında olan zərdüştiliyə aid bütün dərin fəlsəfi fikirləri üzə çıxarmış və konseptual şəkildə kitabının ikinci və üçüncü fəslində vermişdir.

Müəllif kitabı dərin elmi mülahizələrlə yazmışdır və işlədiyi mövzunun aktuallığını həm də bu günümüzün kontekstində şərh etmişdir: "Nizami "Xəmsə"si bu gün… xeyir və şər qismində təqdim edilən Şərq-Qərb qarşıdurmasının aradan qaldırılmasında da açar ola bilər. Nizami də Zürdüşt kimi bəşəriyyətin xoşbəxtliyinin humanist triadadan-xeyirxah düşüncə, xeyirxah söz və xeyirxah əməldən keçdiyini göstərməklə şər üzərində qələbənin mümkünlüyünü təsdiqləyir". Müəllifin bu sözləri həm Nizami dühasının möhtəşəmliyini, həm Zərdüşt həqiqətinin daimiliyini, həm də bu günümüzün reallığını özündə əks etdirir. Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, müəllifin dili elə kamil, o qədər elmidir ki, kitabı oxuyanlar ondan məna baxımından zövq aldığı kimi, fikirlərin rəvanlığından və ahəngindən də zövq alır. Müasir elmi ictimaiyyət arasında belə elmi təfəkkürə və poetik dilə malik ikinci alimimizə rast gəlmirik. Olsun ki, İbrahim müəllimin bişmiş elmi təfəkkürü uzun illərki naşirliyi, redaktorluğu ilə, bəlkə də istedadlı şairliyi ilə bağlıdır.

Mən ona elmi axtarışlarında uğurlar diləyirəm və ümid edirəm ki, elmi kitabları ilə ədəbiyyatşünaslığımızı daha da zənginləşdirəcək və şərqşünaslığımıza aid problem mövzuların açılmasında böyük işlər görəcəkdir.

Sənan İbrahimov

filologiya elmləri doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 8 noyabr.- S.6.