Səmavi kitabların sonuncusu

Bir milyarddan artıq insanın etiqad etdiyi islam dininin müqəddəs kitabı, səmavi kitabların ən sonuncusu olan Qurani-Kərimdə deyilir: “Məhəmməd Allahın elçisidir”. (“əl-Fəth” surəsi, 29-cu ayə)

Bu günlər “Allahın elçisi”nin - Məhəmməd Peyğəmbərin mövludunu bütün müsəlman dünyası hər yerdə, hər zaman haqqın-ədalətin qələbəsi, insanlığa möhkəm sülh, əmin-amanlıq arzusu-diləyi ilə yad edir.

Qurani-Kərimi ana dilimizə mərhum Ziya Bünyadovla birlikdə böyük uğurla tərcümə etmiş akademik Vasim Məmmədəliyevin həmin kitaba yazdığı ön sözü ixtisarla təqdim edirik.

Qurani-Kərim bir milyarddan artıq insanın etiqad etdiyi islam dininin müqəddəs Kitabı, ərəb ədəbi dilinin ən möhtəşəm abidəsi və səmavi kitabların sonuncusudur. İlahi gözəlliyə malik olan bu əsər ulu Tanrının öz möcüzəsi kimi milyonlarla insanın qəlbinə hakim kəsilmiş, onların canına, qanına hopmuş, beyninə nüfuz etmişdir. Quranın ilahi gözəlliyini təsdiq etməyə təkcə bu kifayətdir ki, ərəb dilini bilməyənlər belə onu dinləməkdən doymur, ən müqəddəs kəlam kimi can-dildən ona qulaq asırlar.

Qurani-Kərim Məhəmməd peyğəmbərə təqribən 23 il ərzində Allah-taala tərəfindən vəhy olunmuşdur.

Vəhy sözünün hərfi mənası "gizli səs", "gizli danışıq", "gizli işarə", "pıçıltı", "rəmz" və "ilham" deməkdir. Allah-taalanın təmiz ürəklərinə, səmimi etiqadlarına və mənəvi kamilliklərinə görə insanlar içərisindən peyğəmbər seçdiyi kimsələrə vəhy üç yolla nazil olur:

1) Allah-taala bu və ya digər fikri peyğəmbərin ürəyinə salır, yaxud gizli bir səslə ona təlqin edir və ya həmin fikri ona çin olan yuxuda bildirir;

2) Peyğəmbər Allah-taalanı görmədən ondan gələn nidanı açıq-aydın eşidir, yəni arada heç bir vasitə olmadan (hicab arxasından) Allahla danışır:

3) Allah-taala Öz hökmlərini peyğəmbərə mələk vasitəsilə göndərir.

Bəqərə surəsinin sonuncu iki ayəsi istisna olmaqla (bu iki ayə peyğəmbərə bilavasitə Allah-taala tərəfindən meracda vəhy edilmişdir) Qurani-Kərim Məhəmməd əleyhissəlama Allahın əmri ilə vəhy mələyi Cəbrail vasitəsilə nazil olmuşdur. Mələyin əsas vəzifəsi Allahın əmrlərini peyğəmbərlərə olduğu kimi çatdırmaq, onları oxutdurub öyrətmək və əzbərlətməkdir. Mələk tərəfindən peyğəmbərlərə təlim edilən vəhy heç bir zaman unudulmur, onların hafizəsinə nəql olunub qalır. Sonra peyğəmbərlər həmin əmrləri, hökmləri olduğu kimi öz ümmətlərinə çatdırır, təbliğ edirlər. Mələyin peyğəmbərə nazil olmasını, bu və ya digər ayəni ona oxudub əzbərlətməsini, mənasını öyrətməsini peyğəmbərdən başqa heç kəs görüb eşitməz. Beləliklə, peyğəmbərlər Allah-taala ilə insanlar arasında elçi olduqları kimi, mələk də Allahla peyğəmbərlər arasında elçidir.

Peyğəmbərlərə mələk vasitəsilə vəhy nazil olması çox çətin bir işdir.

...Peyğəmbər əleyhissəlama bu və ya digər vəhy ayələr şəklində nazil olan kimi, o, həmin vəhyi ətrafındakı əshabələrinə oxuyar, onları vəhy katiblərinə dəri, sümük, daş və ya xurma qabıqları üzərində olduğu kimi yazdırardı. Peyğəmbər həmin ayənin hansı surədə və hansı ayədən sonra yazılmalı olduğu yeri göstərər, bu işə ciddi nəzarət edərdi. Quranın özündə (LII, 3) hələ Peyğəmbər əleyhissəlam dövründə onun dəri üzərində yazılmasına işarə vardır. Lakin Məhəmməd əleyhissəlamın vəfatına qədər vəhy hələ davam etdiyi üçün ayrı-ayrı parçalar üzərində yazılmış bu surələr Peyğəmbər dövründə ardıcıllıqla düzülməmiş, vahid bir cild, kitab halına salınmamışdı.

Əshabələrin dediklərinə görə, hər ramazan ayında Cəbrail əleyhissəlam Qurani-Kərimi Məhəmməd peyğəmbərlə birlikdə oxuyar, onun mətni başdan-ayağa yenidən təkrar edilərdi. Peyğəmbərimiz vəfat etdiyi il Cəbrail nazil olub Quranı onunla birlikdə iki dəfə oxumuşdu. Qurani-kərimin özündə dəfələrlə onun Allahdan nazil olduğu və Allah tərəfindən də qorunub saxlanacağı zikr olunmuşdur (XV,9).

Peyğəmbər əleyhissəlamın bir çox əshabəsi Qurani-Kərimi əzbər bilər, hər hansı bir ayənin nazil olma səbəbini, hökmünü, dəqiq mənasını ondan soruşub öyrənərdi. Müxtəlif ərəb qəbilələrinə mənsub olan bu əshabələrin hər biri mətni sabit saxlamaq şərtilə Allah kəlamını öz ləhcəsinə müvafiq surətdə oxuyardı. Bu zaman qiraətdə müəyyən fərqlər əmələ gəlirdi. Məhəmməd əlayhissəlamın özü buna izn verərək belə demişdi: "Quran yeddi ləhcədə (yeddi hərf üzrə) nazil olmuşdur. Sizin üçün hansı ləhcədə mümkündürsə, həmin ləhcədə də oxuyun! Lakin Peyğəmbərin vəfatından sonra vəziyyət dəyişməyə başladı. Quranın qiraətindəki sövti fərqlər bəzən ləfzi fərqlərə gətirib çıxarırdı, bəzi sözlərin yaxın və ya oxşar səs tərkibi başqa sözlərlə əvəz edilməsinə səbəb olurdu. Quranı əzbər bilən əshabələrdən hər biri öz qiraət variantını düzgün hesab edir, Allah kəlamının məhz bu cür nazil olduğunu iddia edirdi. Nəticədə, Quranın necə oxunması barədə böyük şəhərlərdə mübahisələr başlandı, müsəlman icmasının müxtəlif firqələrə bölünməsi, müqəddəs Kitabın təhrif olunması təhlükəsi yarandı. Ümmətin ağıllı başçıları bu barədə düşünməyə, yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu axtarmağa məcbur oldular.

Qurani-Kərimin vahid bir kitab şəklində tərtibinə ilk dəfə Yəmamədə baş verən bir vuruşda Allah kəlamını əzbər bilən yetmişə qədər əshabə şəhid olduqdan sonra, Ömərin təşəbbüsü ilə Əbu Bəkrin xəlifəliyi zamanında başlanmış, sonra bu iş Osmanın xəlifəliyi dövründə davam etdirilmişdi. Əbu Bəkr həmin işi Peyğəmbər əleyhissəlamın əsas vəhy katiblərindən biri olan Zeyd ibn Sabit başda olmaqla, Quranı əzbər bilən bir neçə yaxın əshabəyə tapşırmışdı. Onlar Peyğəmbər əleyhissəlam dövründə dəri, sümük, daş və xurma ağacının qabıqları üzərində yazılmış, həmçinin bir çox əshabənin hafizəsinə həkk olunmuş ayələrin hər birini Allah kəlamını əzbər bilən iki mötəbər şəxsin şahidliyi ilə qeydə aldıqdan sonra bunları cild halına saldılar. Tərtib edilmiş nüsxə əvvəlcə Əbu Bəkrin, sonra isə Ömərin yanında saxlanırdı. Ömər vəfat edərkən həmin nüsxənin öz qızında - Peyğəmbərin zövcələrindən biri olan Həfsədə qalmasını vəsiyyət etmişdi.

Tarixi qaynaqlar Quran nüsxələrinin eyni zamanda Əli əleyhissəlam, Peyğəmbərin digər əshabələri Übeyy ibn Kəb, Abdullah ibn Məsud, Miqdad və Əbu Musa əl-Əşəri tərəfindən yazıldığını da xəbər verir.

Xəlifə Osmanı isə yenidən bu işə sövq edən aşağıdakı hadisə olmuşdu. Məşhur sərkərdə Hüzeyfə bin əl-Yəman hicrətin 35-ci ilində suriyalı və iraqlı əsgərlərdən ibarət ordunun başında Azərbaycan döyüşən zaman şamlılar Übeyy ibn Kəbin, kufəlilər Abdullah ibn Məsudun, bəsrəlilər isə Əbu Musa əl-Əşərinin tərtib etdiyi Quranı oxuyur, hərə öz nüsxəsinin, öz qiraətinin düzgün olduğunu iddia edirdi. Hüzeyfə Mədinəyə qayıtdıqdan sonra Azərbaycanda baş vermiş hadisəni Osmana danışıb, bu sahədə təcili bir iş görməyin vacib olduğunu ona demişdi. Xəlifə Osman özü də həmin fərqləri hiss etmişdi. Çünki Mədinə qarelərinin öz aralarında belə Quranın qiraəti barəsində bəzən Allah kəlamının təhrif olunmasına gətirib çıxarda bilən fikir ixtilafı var idi. Buna görə də Osman Məhəmməd peyğəmbərin yanında katiblik edən məşhur əshabələri bir yerə yığıb Əbu Bəkrin xəlifəliyi zamanında tərtib edilmiş Quranı onlara vermiş, oradakı ayələri yenidən nəzərdən keçirib dəqiq düzəlişlərlə vahid bir mətn tərtib etməyi tapşırmışdı. Bir müddətdən sonra Zeyd ibn Sabitin başçılıq etdiyi bu işçi heyət Allah kəlamının vahid mətnini tərtib etdi. Osman həmin mətni 4, yaxud 6 nüsxədə yazdırıb, birini Mədinədə saxladı, digərlərini Şam, Kufə və Bəsrəyə göndərdi. Qalan bütün nüsxələr isə yığılıb yandırıldı. Beləliklə, islam aləmində Qurani-Kərimin bu gün əlimizdə olan vahid mətni qaldı.

İslam ərəb aləmində şəhər əhalisi sabitləşdikcə onlar məscidlərə toplaşıb Quranı düzgün oxumağı öyrənirdilər. Məscidlərdə Quranı öyrənmək məqsədilə xüsusi məktəblər, mədrəsələr təşkil olunduğu üçün bu işi gözəl bilən müəllimlərə böyük ehtiyac hiss olunurdu. Nəticədə, Quranın qiraət variantları, avazla oxunması, təfsiri, surə, ayə, söz və hərflərinin sayı böyük diqqətlə öyrənilməyə başlandı. Həmin dövrdə bu, bir tərəfdən Allah kəlamını düzgün oxuyub, düzgün izah etmək, digər tərəfdən isə islam dinini möhkəm qorumaq, onun təhrif edilməsinə yol verməmək sahəsində görülən ən zəruri iş hesab olunurdu.

Quran sözünün mənası "oxumaq", "tələffüz etmək", daha doğrusu, Allahdan Məhəmməd əleyhissəlama nazil olan sözlərin oxunması, tələffüz edilməsi deməkdir. Qurana, həmçinin, müshəf (səhifələnmiş kitab, lülə halında bükülmüş kağız), zikr (xəbərdarlıq, xatırlatmaq, öyüd-nəsihət), fürqan (haqla nahaqqı ayırd edən) və s. də deyilir. Məhəmməd əleyhissəlama ramazan ayında nazil olan Quran 114 surədən, müxtəlif qiraət variantlarına və bölgülərə görə 6204, yaxud 6236 ayədən, 77934 sözdən ibarətdir. Quranın fəsillərini təşkil edən surələr bir-birindən bismillahla ayrılır. Yalnız IX surədə bismillah ifadəsi yoxdur. Müfəssirlər bunun səbəbini onun VIII surənin ardı olması ilə izah edirlər. Quranın ilk surəsi fatihə istisna edilməklə, qalan surələr, əsasən, uzundan qısaya qaydası ilə düzülmüşdür. Surələrin, eləcə də bir sıra ayələrin xronoloji ardıcıllığı isə təfsirlərdə müəyyən edilmişdir. Hər surə ayələrə bölünür: ayə bəzən bir, iki və ya bir neçə cümlədən ibarət olur. Ayələrdə, ümumiyyətlə, 1-dən 68-ə qədər söz mövcuddur. Quranın ən uzun surəsi Bəqərə 286 ayədən, ən qısa surəsi Kövsər isə 3 ayədən ibarətdir. Musanın Tövratından, İsanın İncilindən fərqli olaraq Qurani-Kərim Peyğəmbər əleyhissəlama birdən-birə, bütöv şəkildə deyil, hissə-hissə, əvvəlcə Məkkədə, sonra isə Mədinədə nazil olmuşdur. Odur ki, Quranın nazil olması dedikdə onun Allah-taalanın əmri ilə Cəbrail tərəfindən təqribən 23 il ərzində Məhəmməd peyğəmbərə ayə-ayə, hissə-hissə çatdırılması nəzərdə tutulur. İslam alimlərinin fikrincə, Quranın təxminən 90 surəsi Məkkədə, 24 surəsi, yəni beşdə biri Mədinədə nazil olmuşdur. İlkin Məkkə surələri həcmcə çox qısadır.

Bütün ərəb qəbilələrinin ən müqəddəs ziyarətgahı Kəbənin yerləşdiyi Məkkədə yaşayan Qüreyş qəbiləsinin ləhcəsi VI-VII əsrlərdə Ərəbistan yarımadasında əvvəlcə ümumxalq dili, sonra isə ədəbi dil rolunu oynamağa başlamışdı. İslamdan qabaqkı dövrdə bu dildə artıq Muəlləqat kimi möhtəşəm poeziya nümunələri yaradılmış, onlar ölməz sənət əsərləri kimi Kəbənin divarlarından asılmışdı. Qüreyş ləhcəsində nazil olmuş Qurani-kərim isə ərəb dilində ilk təkrarolunmaz nəsr nümunəsidir.

Dünya mədəniyyətinin ən möhtəşəm abidələrindən biri olan Qurani-Kərim müsəlmanlığın dini-fəlsəfi, hüquqi qaynağı olmaqla yanaşı, həm də çox mühüm bir ədəbi-tarixi mənbədir. Quranda ərəblərin islamdan əvvəlki tarixinə, adət-ənənələrinə, həyat tərzinə, dinlərinə, sami xalqlarının dünyagörüşünə, etiqadlarına, ümumiyyətlə, bəşər tarixinə, onun keçmişinə və gələcəyinə dair çox qiymətli məlumatlar vardır. Qurani-Kərim Yerin, Günəşin, Ayın, səyyarələrin hərəkət etməsini heyrətamiz bir şəkildə bəyan etmiş, sonradan baş verəcək bir çox hadisələr, elmi kəşflər barəsində doğru-düzgün məlumat vermişdir. Quranın hələ lazımınca açılmamış, dərk edilməmiş ayələri isə bu gün insan idrakına sığmayan gələcək elmi kəşflərdən xəbər verir. Həmin elmi kəşflər, ixtiralar bir-bir yerinə yetdikcə, Quran ayələrinin də əsl məzmunu, mahiyyəti tədriclə anlaşılır. Eyni zamanda həyat, cəmiyyət inkişaf etdikcə, elmi kəşflər, müasir kosmik tədqiqatlar artdıqca, həmin ayələr yeni məzmun, yeni mahiyyət kəsb edir və yenə də insan idrakı üçün bir müəmma olaraq qalır. Qurani-Kərimi oxuyan onun təkcə çətin, mütəşabih ayələrinin deyil, eyni zamanda zahirən asan anlaşılan ayələrinin də arxasında batini bir məna, rəmz olduğunu görüb bundan heyrətini gizlədə bilmir və onun doğrudan da fövqəlbəşər söz, Allah kəlamı olduğuna inanır. Peyğəmbər əleyhissəlamdan rəvayət olunan bir hədisdə bu barədə deyilir: "Quranın zahiri və batini (daxili məzmunu, gizli mənası) var, batininin də batini var. Onun batini yeddiyə qədərdir".

Burada yeddi rəqəmi bildiyimiz müəyyən say ədədi deyil, qədim ərəblərdə işlənən intəhasız çoxluq mənasındadır.

Böyük türk şairi Cəlaləddin Rumi bu hədisi nəzmə çəkərək yazmışdır: "Bil ki, Quranın zahiri vardır. Zahirin altında isə çox çətin anlaşılan bir batin vardır. O batinin altında daha bir batin, sonra isə üçüncü batin mövcuddur ki, orada bütün ağıllar özünü itirib çaşbaş qalar…"

Məhz buna görədir ki, Qurani-Kərim nazil olduğu gündən indiyə qədər ona çox mötəbər alimlər tərəfindən yüzlərcə, minlərcə çoxcildlik təfsirlər yazılmasına, haqqında saysız-hesabsız tədqiqatlar aparılmasına baxmayaraq, bu Allah kəlamının bir çox mütəşabih, qəliz ayələri hələ də açılmamış qalmış, onlar barəsində müxtəlif mülahizələr söylənmiş, nəhayət, "ən yaxşısını, ən doğrusunu Allah bilir", - deyə, əsas məna elmi-ilahinin Özünə həvalə edilmişdir. Başqa sözlə, zülmətləri yaran bir nur, haqqa yol göstərən bir çıraq olan Quran, əsl Allah kəlamı kimi dövrə, zamana görə açıqlanır, həmin dövrdə yaşayan insanların əqli, elmi səviyyəsinə müvafiq şəkildə təfsir edilir. Hər gələn nəsil özünü narahat edən məsələlərə Quranda cavab tapa bilir. Bundan da böyük möcüzə olarmı?!

Qeyd etdiyimiz kimi, islamın ilk dövrlərində Qurani-Kərim göydən nazil edilmiş Kitab olmaqla yanaşı, eyni zamanda bütün elmləri, ictimai-siyasi həyatın ən mühüm problemlərini, cəmiyyəti düşündürən və narahat edən məsələlərin cavabını, müsəlman icmasının əsas hüquqi məsələlərini özündə cəmləşdirən yeganə nüfuzlu mənbə hesab olunurdu. Yeni dinin tədriclə beyinlərə, fikirlərə hakim kəsildiyi, həyatın bütün sahələrinə nüfuz etdiyi bir dövrdə qapalı qəbilə həyatına adət etmiş bütpərəst ərəblərin qarşısına ictimai-iqtisadi münasibətlər, ailə həyatı, qohumluq-dostluq əlaqələri, fərdi həyat, ibadət, etiqad və başqa məsələlərlə bağlı yeni problemlər çıxır, onlar həmin problemləri həll etmək üçün yollar axtarırdılar. Bu məqsədlə tez-tez Peyğəmbər əleyhissəlama müraciət edilir, ondan bu və ya digər müşkül məsələnin açılması, həll olunması xahiş edilirdi. Peyğəmbərimiz Allah dərğahına üz tutub bu suallara cavab istəyir, həmin cavablar ona Allah-taala tərəfindən Cəbrail vasitəsilə ayə-ayə nazil edilirdi. Bəzən eyni bir məsələyə müsəlman icmasının inkişaf səviyyəsinə müvafiq olaraq müxtəlif cür yanaşılır, eyni bir suala dövrə görə müxtəlif cavablar verilirdi. İcmanın ilk dövründə bütpərəst ərəbləri yeni dindən uzaqlaşdırmamaq məqsədilə caiz buyurulan bir şey, sonralar tədriclə qadağan edilir, bir ayənin hökmü başqa bir ayə ilə ləğv olunur, Quranın öz təbiri ilə desək, ondan daha yaxşısı, daha mükəmməli ilə əvəz edilirdi. Müsəlman icmasının ilkin inkişaf dövründə zinət hesab edilən, buna görə də yasaq buyurulan bir şey onun sonrakı inkişaf dövründə zərurətə çevrildiyi üçün caiz hesab olunurdu. Məsələn, Quranda şərab haqqında üç ayə nazil olmuşdur. Birinci ayədə şərabın insana həm xeyir, həm də zərər verdiyi, lakin zərərinin xeyrindən çox olduğu göstərilmiş, ikinci ayədə sərxoş vəziyyətdə namaza yaxın durmamaq əmr olunmuş, üçüncü ayədə isə şərab haram buyurularaq onu içmək qadağan edilmişdi. Quranda bu cür ayələr çoxdur. Onların araşdırılması ilkin islam icmasının təşəkkülünü və inkişaf dövrlərini öyrənmək baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Maraqlıdır ki, olduqca çevik, dinamik bir din olan, cəmiyyətin inkişaf mərhələlərinin qanunauyğunluqlarını həmişə nəzərə alan islam dininin Qurandan gələn bu ənənəsi, Peyğəmbərin vəfatından, vəhy kəsildikdən sonra da, Quran təbirilə desək, "elmdə qüvvətli, möhkəm olan" müctəhidlər, alimlər tərəfindən davam etdirilmişdir. İslam dini qüvvətləndikcə, bütpərəstlik təhlükəsi aradan qalxdıqca müəyyən bir dövr üçün qadağan olunmuş bu və ya digər bir şey, başqa bir dövr üçün caiz buyurulmuşdur. İslam beynəlmiləl dinə çevrildikdə hüquqi məsələlərdə mötəbər müsəlman alimlərinin hər hansı bir şəri məsələ barəsində ümumi fikir razılığı ilə yanaşı, islamı qəbul etmiş qeyri-ərəb xalqların adət-ənənələri də nəzərə alınmağa başlanmışdı. Bütün bunlar islam dininin çox vaxt heç bir təbliğat olmadan sürətlə yayılmasına səbəb olurdu. Göründüyü kimi, islam donuq ehkam deyil, zamanın tələblərini, cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarını nəzərə alan, onlarla hesablaşmağı məharətlə bacaran bir dindir.

Bəzən də Allah-taala Peyğəmbər əleyhissəlamın və möminlərin nəzər-diqqətini hər hansı bir işin mühümlüyünə, vacibliyinə cəlb etmək məqsədilə eyni bir sözü, fikri müxtəlif surələrdə təkrar-təkrar onların yadlarına salır. Məhəmməd əleyhissəlamın çətin anlarında özündən əvvəlki peyğəmbərlərin hekayətləri, onların başına gətirilən müsibətlər dəfələrlə xatırladılır, ona təsəlli verilir, səbrli, təmkinli olmaq tövsiyə edilir. Müfəssirlərin bəziləri Quranda 114 dəfə təkrar edilən bismillahın belə hər surədə yeni bir məna ifadə etdiyini göstərmiş, onları izah etmişlər. Qurani-Kərimdə çoxlu təkrarlar, qarmaqarışıqlıqlar, ziddiyyət olduğunu idda edən bəzi tənqidçilər və ateistlər bunların Allah kəlamında bilərəkdən, məhz yuxarıda göstərdiyimiz məqsədlərlə edildiyini, təəssüf ki, görmür, ya da qəsdən görmək istəmirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Quranın özündə orada heç bir ziddiyyət olmadığına, eləcə də bu və ya digər fikrin qüvvətli təlqin məqsədilə təkrar-təkrar verildiyinə işarə olunmuşdur (XXXIX, 23).

Qurani-Kərim Adəm oğluna valideynlərinə hörmət göstərməyi, son nəfəsə qədər onların qulluğunda durub ehtiramlarını gözləməyi, qohum-əqrəbaya kömək etməyi, qohumluq əlaqələrini qoruyub saxlamağı, onları daha da möhkəmləndirməyi əmr edir. Qurani-Kərim yetimi ərsəyə çatdırıb malını qorumağı, ona düşən mirasdan bir çöpə belə haqsız yerə toxunmamağı, yoxsula, miskinə, müsafirə, qəribə, dilənçiyə, ümumiyyətlə, ehtiyacı olan hər bir kimsəyə təmənnasız yardım göstərməyi vacib buyurur.

Qurani-Kərimdə bir tərəfdən təkallahlığın, tövhidin çox ciddi və ardıcıl qoyulması, digər tərəfdən ictimai ədalət prinsiplərinin və əxlaq məsələlərinin ön plana çəkilməsi - məhz bu amillər müasir dövrdə islam dininin inkişaf etmiş Avropa ölkələrində, ABŞ və Kanadada kütlələr, xüsusilə ziyalılar içərisində missionersiz yayılmasına zəmin yaradır. Bu isə, təbii ki, Qərbdəki bir sıra dairələri narahat edir. Səlman Rüşdi kimi avantüristləri və ona dil verənləri yerindən oynadan, hiddətləndirən, onu "şeytan ayələri" kimi cəfəngiyat yazmağa təhrik edən də elə həmin narahatçılıqdır.

Qurani-Kərim səc-qafiyəli nəsr şəklində nazil olmuşdur. Qurandakı kəlmələr və ifadələr, söz sırası, sövti tərkib, səs uyuşması baxımından bir-birinə elə qaynaq edilmişdir ki, orada bir sözün yerini dəyişmək, bir sözü, yaxud bir hecanı belə atmaq qeyri-mümkündür. Qurani-Kərimdə tələffüz edilən səslər, işlədilən sözlər, ifadə və tərkiblər klassik ərəb dilində işlənən səs, söz, ifadə və tərkiblərdən ibarət olmasına baxmayaraq, Allah kəlamı içində onların seçilişi, düzülüşü, ardıcıllığı, lakonikliyi və tutumu o qədər qeyri-adidir ki, o, həmin dövrdə söylənmiş xütbələrə, yazılmış şeirlərə əsla bənzəmir, oxunanda insana əsrarəngiz təsir bağışlayır, dinlənəndə isə qulaqda tamam başqa cür, yeni ahənglə səslənir. Xüsusilə Quran avazla oxunduqda bu səslər və sözlər üzvi surətdə bir-birinə qovuşub ilahi bir harmoniya yaradır.

Məlumdur ki, Qurani-Kərim nazil olduğu dövrdə Ərəbistan yarımadasında şeir, natiqlik sənəti çox inkişaf etmiş, fəsahət və bəlağət özünün ən yüksək zirvəsinə çatmışdı. İmruulqeys, Əntərə, Nabiğə, Züheyr, Əşa, Xənsa, Həssan ibn Sabit kimi şairlərin şöhrəti bütün ərəb qəbilələri arasında yayılmışdı. Ərəb qəbilələrinin əksəriyyətinin axışıb gəldiyi Ukaz bazarında təkcə alver getmir, ticarət sazişləri bağlanmır, eyni zamanda qədim Afinada olduğu kimi, şair və natiqlərin müsabiqələri də keçirilirdi. Müsabiqə zamanı oxunan şeirlərin, söylənən xütbələrin münsiflər tərəfindən qiymətləndirilməsi o dövrdə yazılı surətdə olmasa da, şifahi şəkildə bütün Ərəbistan yarımadasında intişar tapmış ümumi estetik tələblər, müəyyən stilistik normalar əsasında həyata keçirilirdi. Az sözlə çox şey deməyə, bütöv bir fikri qüsursuz ifadə etməyə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Şeirin, natiqliyin, üslubiyyatın yüksək inkişaf etdiyi belə bir dövrdə nazil olmuş Qurani-Kərim ərəblərin şöhrəti dillər əzbəri olan bütün möhtəşəm sənət əsərlərini öz təkraredilməz gözəlliyi ilə kölgədə qoymuş, onların bədii təsir qüvvəsini heçə endirmişdi. Həmin dövrdə və sonrakı vaxtlarda bir çox görkəmli ərəb şair, nasir və xətibləri Məhəmməd peyğəmbərin Quranı özündən uydurduğunu iddia edərək ona bənzər nümunələr yaratmağa cəhd göstərmiş, lakin sonda bu cəhdlərinin boşa çıxdığını görüb Quranın həqiqi Allah kəlamı, asimandan nazil edilmiş bir möcüzə olduğunu etiraf edərək islama dönmüşdülər.

Qurani-Kərim insan sözü, bəşər kəlamı deyildir. Bu, uzun əsrlərin təcrübəsində dəfələrlə sübut olunmuşdur. Mötəbər rəvayətə görə, bir ərəb şairi kağız üzərinə bir şeir yazmış, misralar arasına bir neçə sətir hədis və bir Quran ayəsi əlavə edib onu islam dinindən və Qurandan xəbəri olmayan, lakin ərəb dilini çox gözəl bilən bir bədəviyə (səhrada yaşayan köçəri ərəbə) oxutdurmuşdur. Bədəvi şeiri oxumuş, hədisə çatdıqda: "Bu, yuxarıdakı sətirlərə bənzəmir, buradakı sənət daha yüksəkdir", - demiş, Quran ayəsinə yetişdikdə isə şaşqın bir vəziyyətdə: "Bu isə heç bir sözə bənzəmir. Burada məna içərisində məna vardır. Hamısını anlamağa imkan yoxdur!" - söyləmişdi.

Bəşər mədəniyyətinə ölməz poeziya nümunələri, cahanşümul sənət əsərləri bəxş etmiş ərəb ədəbiyyatında Quran qədər güclü və təsirli poetik nəsr nümunəsi yaradıla bilməmiş, o, təkraredilməz, təqlidolunmaz bir kəlam kimi qalmış və şübhəsiz ki, dünya durduqca da qalacaqdır.

Qurani-Kərimin özgə dilə tərcüməsi ilə əlaqədar yuxarıda deyilən çətinliklərlə yanaşı, Məhəmməd əleyhissəlam bütün bəşəriyyətə peyğəmbər göndərildiyinə, Quran dünya mədəniyyətinin ən möhtəşəm abidələrindən biri olduğuna görə o, başqa dillərə tərcümə olunmalı və yayılmalıdır.

Vasim MƏMMƏDƏLİYEV,

akademik

---------------------------------

Mənə bəxş edildi...

...Ona Quranı nazil etdi. Bir Kitab ki, işığı sönməz, parıltısı azalmayan çıraqdır. Dərinliyinə heç kimin vara bilmədiyi dənizdir, yolçunu azdırmayan bir yoldur. İşığı solğunlaşmayan nurdur.

Həzrət İmam Əli (ə)

Ya həbibullah! Ya xeyrül-bəşər! -

müştaqinəm, -

Eylə kim, ləbtəşnələr yanıb dilər

həmvarə su!..

Füzuli

Mənə bəxş edildi

Qurani-Kərim, -

Qərq oldu işığa yorğun gözlərim!..

Qayğılar içində təngnəfəsdim, -

Dedim bir göz açım,

bir nəfəs dərim...

Gördüm bu işıqda

ötən illəri, -

Yaşayan illəri, itən illəri.

Sanki üşüyürdüm, gəzdi saçımda

İlahi qüdrətin isti əlləri.

Dünya həm sevincdi,

həm də iztirab, -

İnsandır gətirir hər əzaba tab;

Yer üzündən şəri bəşər siləcək, -

Bir əlində qələm,

birində Kitab!..

Ayaz VƏFALI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 25 yanvar.- S.2-3.