Nizami adına Ədəbiyyat

İnstitutu və Nizami irsi

Azərbaycan xalqının XX əsr ədəbi-mədəni həyatında mühüm yer tutan Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu yarandığı illərdən başlayaraq klassik irsin öyrənilməsi, nəşri və təbliği işinə həmişə xüsusi diqqət yetirmiş və bu sahədəki nailiyyətləri ilə təkcə Azərbaycanda deyil, onun sərhədlərindən kənarda da ciddi elmi-ədəbi müəssisə kimi şöhrətlənmişdir. Son dərəcə şərəfli və keşməkeşli həyat yolu keçən institut özünün fəaliyyətində böyük çətinliklərlə də üzləşmiş, müxtəlif dönəmlərdə ağır təqiblərə, təzyiqlərə məruz qalmış, Bəkir Çobanzadə, Salman Mümtaz, Vəli Xuluflu, Əli Nazim, Hənəfi Zeynallı və başqa fədakar əməkdaşlarını vaxtsız itirsə də, öz məsləkindən dönməmiş, mədəni-mənəvi irsin öyrənilməsindəki aparıcı yerini qoruyub saxlaya bilmişdir.

İnstitutun öz təcrübəli sələflərindən ayrılan gənc alimləri müəllimlərinin yolunu ləyaqətlə davam etdirməyə çalışmış, özlərinin çoxcəhətli fəaliyyətlərilə klassik irsi məhv olmaqdan qurtarmaq üçün əllərindən gələni etmişlər. Onlar milli folklor nümunələrini toplamaq, klassik sənətkarlarımızın əsərlərini nəşr edib geniş oxucu kütləsinə çatdırmaq, ədəbiyyatımızın keçdiyi çoxəsrli inkişaf mərhələlərini öyrənmək, sistemli ədəbiyyat tariximizin yaradılması, ali və orta məktəb proqramlarının tərtibi, dərsliklərin yazılması, yüksək ixtisaslı gənc ədəbiyyatşünas kadrları yetişdirmək kimi çətin və məsuliyyətli işlərin öhdəsindən uğurla gələ bilmişlər.

1938-ci ildə böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illik yubileyini təntənəli şəkildə bayram etmək haqqında Sovet dövlətinin tarixi qərarı təkcə Nizaminin deyil, ümumiyyətlə, klassik Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi sahəsində çox mühüm hadisə oldu. Azərbaycan Nazirlər Sovetinin qərarı ilə keçmiş Sovet İttifaqı Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında “Azərbaycan Ədəbiyyatı və Dili İnstitutu” şairin adıyla adlanaraq “Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı və Dili İnstitutu” oldu. Çox keçmədən Nizaminin həyat və yaradıcılığını əyani şəkildə əks etdirən Nizami Muzeyi yarandı. Elə bu dövrlərdən başlayaraq İnstitut dahi şairin zəngin irsinin öyrənilməsi, əsərlərinin geniş xalq kütləsinə çatdırılması ilə bağlı respublikada və onun xaricində aparılan böyük işlərin başında duraraq özünün məqsədəuyğun və çoxcəhətli fəaliyyəti ilə bu sahədə görülən işlərə də istiqamət verməyə başladı.

Məlumdur ki, qədim tarixə malik xalqımızın zəngin bədii irsi tarixi şərait və ictimai-ədəbi zərurət üzündən ana dilindən başqa ərəb və fars dillərində də yazılıb inkişaf etmişdir. Azərbaycan alim və şairləri uzun müddət öz bədii və elmi əsərlərini ərəb dilində yazmış və bu dildə ədəbiyyatımızın gözəl nümunələrini yaratmışlar.

XI əsrdən başlayaraq təkcə Azərbaycan deyil, hind, əfqan, özbək və türk şairləri də öz əsərlərini yeni fars-dəri dilində yazmışlar. Qədim və Orta fars dillərindən fərqlənən bu dil Yaxın Şərqdə uzun müddət şeir dili olmuşdur. Azərbaycan xalqının da bir çox qüdrətli sənətkarları, o sıradan xalqımızın ölməz şairi və dahi mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi əsərlərini fars-dəri dilində yaratmışdır. Buna əsaslanan fars şovinist ədəbiyyatşünasları və onların təsirində olan bəzi Qərbi Avropa şəqrşünasları fars dilində yazan Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi və başqa farsdilli Azərbaycan şairlərini doğma zəmindən ayıraraq fars şairləri kimi qələmə verməyə çalışırdılar. Nizaminin milli mənsubiyyəti ilə bağlı belə kökündən yanlış, qeyri-elmi mülahizələri, şairin Qum şəhərindən olması haqqındakı uydurmanı təkzib edib Nizaminin Azərbaycanın qədim mərkəzlərindən olan Gəncədə doğulduğunu elmi cəhətdən sübut etmək, tarixi qaynaqlar və şairin öz əsərlərindən çıxış edərək onun doğru-düzgün elmi tərcümeyi-halını yaratmaq Azərbaycan ədəbiyyatşünasları qarşısında başlıca vəzifə kimi dururdu. Bu şərəfli vəzifənin yerinə yetirilməsində Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun xidmətləri xüsusilə qeyd olunmalıdır.

İnstitut əməkdaşlarının Nizami irsinin Azərbaycan dilinə tərcümə edilib geniş oxucu kütləsinə ana dilində çatdırılmasında da zəhməti çox olmuşdur. Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun işçiləri tərəfindən hazırlanmış sətri tərcümələr əsasında Səməd Vurğun, Abdulla Şaiq, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Mikayıl Rzaquluzadə kimi görkəmli şairlər Nizami poemalarının poetik tərcümələrini Azərbaycan oxucularına təqdim etdilər.

Ədəbiyyat İnstitutu ilk növbədə Nizaminin möhkəm ədəbi-mədəni əsaslar üzərində yetişdiyini və özündən sonrakı Azərbaycan ədəbiyyatına da qüvvətli təsir göstərdiyini sübut etmək məqsədilə “Azərbaycan şeir antologiyası”nı hazırlayıb nəşr etdi. Bu kitabda zəngin şifahi xalq ədəbiyyatı, qədim yazılı abidələrdən nümunələr gətirilmiş, Azərbaycan bədii fikrinin özünəməxsusluğu, inkişaf mərhələləri haqqında dərin elmi mülahizələr irəli sürülmüşdür. İnstitut əməkdaşlarından H.Araslı, M.Arif, M.Rəfili tərəfindən yazılmış geniş müqəddimə və izahlarda Nizami yaradıcılığı haqqında ətraflı məlumat verilmiş, şairi yetirən ədəbi-mədəni zəmin, ictimai inkişaf və mühit haqqında da aydın təsəvvür yaradılmışdır. Bakıda nəşr olunmuş bu antologiya bir il sonra Moskvada V.A.Luqavskoy və S.Vurğunun redaktəsi ilə yenidən çapdan çıxmışdır. Antologiyada Simonov və Antokolski tərəfindən Nizaminin əsərlərindən tərcümə edilmiş parçalar sovet məkanında Nizami irsinə olan marağı bir daha artırdı.

İnstitut SSRİ EA-nın Şərqşünaslıq İnstitutu, SSRİ Yazıçılar İttifaqı ilə yaxından əməkdaşlıq edirdi. Eyni zamanda SSRİ EA-nın müxbir üzvü Y.E.Bertels və görkəmli rus şairləri Nizami irsinin tərcüməsi, tədqiq və təbliği işində azərbaycanlı həmkarları ilə birlikdə çalışırdılar.

İnstitut alimləri görkəmli Azərbaycan şərqşünası akademik Ə.Əlizadənin yaxından iştirakı ilə Nizami “Xəmsə”sinin dünyanın müxtəlif ölkələrindən gətirilmiş əlyazmaları əsasında “Məxzənül-əsrar”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Şərəfnamə” və “İqbalnamə” əsərlərinin tənqidi mətnlərinin hazırlanıb elm aləminə təqdim edilməsində böyük xidmət göstərdilər.

Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı və Dili İnstitutu Nizami əsərlərinin müxtəlif əlyazmaları, cüng və başqa mənbələrdəki lirik şeirlərini toplayıb çap etməklə Nizami irsinin öyrənilməsi və təbliği işində yeni bir addım atdı. Bu illərdə institutun əməkdaşlarından Cəfər Xəndanın, sonralar isə respublikanın tanınmış şairləri Ə.Vahid, M.Dilbazi, M.Rahim, O.Sarıvəlli Nizaminin qəzəl, qəsidə və rübailərini H.Araslının sətri tərcüməsi əsasında Azərbaycan dilinə poetik tərcümə etdilər. Beləliklə, İnstitut tərəfindən ilk dəfə olaraq 1940-cı ildə Nizaminin lirik şeirlər kitabı H.Araslının müqəddiməsilə nəşr olundu. Sonradan bu kitab təkmilləşdirilərək rus və Azərbaycan dillərində dəfələrlə çap olundu.

Nizaminin lirik şeirlərinin nəşrindən sonra başda görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Ü.Hacıbəyli olmaqla, bəstəkarlarımız Nizami şeirlərinə gözəl musiqilər bəstələdilər. Bu da az zamanda Nizami şeirlərinin daha geniş yayılmasında böyük rol oynadı.

Respublikada təşkil edilmiş Yubiley Komissiyası Azərbaycan və rus dillərində “Məqalələr məcmuələri”, “Almanax”lar nəşr etməyə başladı. Bu almanaxlarda Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun əməkdaşları respublikamızın digər alimləri ilə birlikdə təkcə şairin həyat və yaradıcılığının müxtəlif məsələlərini deyil, eyni zamanda o dövrün tarixi, incəsənəti haqqında da maraqlı məqalələr dərc etdilər. H.Araslı, M.Arif, Mir Cəlal Paşayev, M.Rəfili, Ə.Mübariz, M.Cəfər, Ə.Soltanlı, C.Xəndan və başqa görkəmli tədqiqatçıların yazdıqları elmi məqalələr şairin xalq yaradıcılığı ilə bağlılığı, Nizami sənətinin ideya və bədii xüsusiyyətləri, əsərlərinin tərcüməsi, Şərq poeziyasına təsiri, Nizami ənənələrini davam etdirən sənətkarlar və başqa bu kimi mühüm məsələlərin öyrənilməsində böyük rol oynamaqla Azərbaycan nizamişünaslığının inkişafına da mühüm təsir göstərdi.

Nizami irsinin təbliğində şairin əsərlərinin mənsur şəkildə tərcümələri, şairin poemalarının motivləri əsasında institut əməkdaşlarının yazdıqları bədii əsərlər və uşaqlar üçün yazılan hekayələr də az əhəmiyyət daşımırdı. Görkəmli yazıçımız Mir Cəlal Paşayevin nəsrə çevirərək mənsur şəkildə təqdim etdiyi “Yeddi gözəl” poeması, Əvəz Sadığın “Xosrov və Şirin”in nəsrlə tərcüməsi geniş oxucu kütləsi tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanaraq Nizami poemasının nizamisevərlərə daha ətraflı tanıdılması və xalq içərisində daha geniş yayılmasına səbəb oldu. Xüsusilə alim-yazıçı Mir Cəlalın Nizami əsərlərinin maraqlı motivlərini uşaqlar üçün yenidən işləyərək yazdığı “Fitnə”, “Kərpickəsən”, “İllərin fəsilləri”, “Xeyir və Şər”, “İki rəssam” kimi hekayələri, H.Araslının “Şairin həyatı” kitabı, “Qızılquş və bülbül”, “Ata nəsihəti” adlı bədii əsərləri də şairin həyati əhəmiyyət daşıyan əxlaqi-tərbiyəvi düşüncələrinin gənc nəslə çatdırılması baxımından faydalı idi.

Bu da məlumdur ki, Nizami irsi elə yarandığı günlərdən başlayaraq ədəbiyyat maraqlılarının diqqətini cəlb etmiş, şairin vətənində olduğu kimi, Azərbaycandan kənarlarda da sevilə-sevilə oxunmuş, təqdir edilərək izlənilmişdir. Şair haqqında müxtəlif əsrlərdə yaşamış elm və sənət adamları fikir söyləmiş, onun sənət dühasını alqışlamışlar. Nizaminin ölməz poemaları ilə bağlı elmi tədqiqat əsərləri meydana gəlmişdir.

Bütün bunlarla yanaşı əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, dünya ədəbiyyatşünaslığında şairi doğma zəmindən ayıran, onun soykökünü və yaradıcılığının mahiyyətini təhrif edən əsassız, qeyri-elmi mülahizələrlə də qarşılaşmaq olurdu (Təəssüf ki, belə elmdən uzaq qərəzli fikirlərə şairin yaradıcılığından xəbərsiz tədqiqatçıların yazılarında rast gəlmək olur).

İnstitut əməkdaşları respublika nizamişünaslarının birgə səyi ilə problemin həlli ilə ardıcıl məşğul olaraq, bu sahədə çox böyük işlər gördülər. Almanaxlara daxil olan məqalələr, ayrı-ayrı tədqiqatlar, “Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”ndəki “Nizami Gəncəvi” bölməsi, eləcə də Nizami poemalarının tərcümələrinə yazılan ön söz və müqəddimələrdə qədim təzkirə müəllifləri və tarixçilərin məlumatına və şairin əsərlərindən gətirilən bədii nümunələr və başqa inkaredilməz dəlillərə söykənməklə Nizaminin həyat və yaradıcılığı haqqında tutarlı elmi nəticələr əldə edildi.

İnstitut əməkdaşları respublika mətbuatlarında da müntəzəm surətdə çıxış edərək təkzibedilməz dəlillərlə sübut edirdilər ki, Nizami “Xəmsə”sində hadisələrin harada baş verməsindən asılı olmayaraq əhvalatların çoxu Azərbaycanla bağlanır. Şair tarixdən aldığı qəhrəmanlarını da Azərbaycana gətirir və bütün poemalarında Gəncədən məhəbbətlə bəhs edir. O, “Məxzənül-əsrar”ında gəncəli olmasını qürurla bildirir, Gəncənin o zamankı vəziyyətindən söhbət açır, “Xosrov və Şirin”də Şapurun dili ilə Bərdə hökmdarı Əfrasiyab soylu Məhin Banudan, onun ədalətindən və qardaşı qızı Şirinin gözəlliyindən, onu əhatə edən türk qızlarının qoçaqlıqlarından heyranlıqla danışır, hadisələrin mühüm bir qisminin Azərbaycan torpağında getdiyini göstərir. Şair “Leyli və Məcnun”da “Şəki alması”nı bənzətmə kimi işlədir. “İskəndərnamə”də qəhrəmanını Azərbaycana gətirir, Bərdənin keçmişindən, quş südü belə tapılan bu bərəkətli torpağın bol nemətləri, yaz-qış ölkəni bəzəyən çiçəklərinin gözəlliyindən böyük məhəbbətlə bəhs edir. Şair Azərbaycandakı atəşkəslər haqqında məlumat verərək onların İskəndər tərəfindən dağıdılmasını Azərbaycan mədəniyyətinə vurulan ağır zərbə kimi qiymətləndirir.

Vətənpərvər şair əsərlərində Azərbaycan torpağının mənəvi zənginlikləri, əsrarəngiz təbiəti Bərdənin yaşıl çəmənlikləri, Kəpəz dağının gözəlliklərini ilhamla qələmə alır, Gəncədə baş verən zəlzələnin xalqa gətirdiyi fəlakətləri ürək ağrısı ilə xatırlayır.

Nizami ilə bağlı araşdırmalarında Azərbaycan alimləri Nizami şerinin şifahi xalq ədəbiyyatı və folklorla əlaqələrinə xüsusi diqqət yetirir. Nizami əsərlərində “Kitabi-Dədə Qorqud” motivlərinin əksi, şairin qədim Azərbaycan nağılları, xalq dastanlarından bəhrələnməsi, türk mənşəli söz və ifadələr, Azərbaycanla bağlı poetik vasitələr işlətməsini konkret faktlar və müqayisələr yolu ilə üzə çıxarmış, Azərbaycan atalar sözləri və məsəlləri, doğma xalqın tarixi, taleyi və məişəti ilə ilgili deyimlərdən faydalanmaqla fərqləndiyini göstərmişlər. Bu baxımdan H.Araslının məqalələrini ayrıca qeyd etmək lazımdır. Nizami irsinin təbliğində xidməti olan Azərbaycan alimləri sırasında M.Rəfili, Əlizadə Mübariz və M.Quluzadənin adları göstərilməlidir.

Nizami İnstitutunda aparılan tədqiqatlarda şairin qatı sufi, tərkidünya olduğunu iddia edən onu mistik ideyalar müəllifi, məddah şair kimi tanıdan müəlliflərə də Nizaminin dünyagörüşü və yaradıcılığının fəlsəfi istiqamətini müəyyənləşdirən əsərlərlə tutarlı cavab verilirdi. Görkəmli filosof O.Makovelski “Nizamianı” əsərində və Heydər Hüseynov “İqbalnamə”də yazdığı müqəddimədə həqiqətə uyğun olmayan belə fikirləri elmi dəlillər əsasında alt-üst etdilər.

Azərbaycan nizamişünasları Nizaminin təkcə doğma ədəbiyyata deyil, ümumiyyətlə, Şərq bədii fikir tarixinə ölməz ənənələr gətirdiyini nikbin əhval-ruhiyyə, həyatsevərlik, gələcəyə inam, əməyə, zəhmətə və zəhmətkeş insana hörmət və məhəbbət, qadın ləyaqətinə ehtiram, beynəlmiləlçilik, azadlıq arzuları, qüsursuz cəmiyyət və başqa bu kimi yüksək bəşəri ideyaların banisi olduğunu xüsusi vurğulayır. Şairin insanı heç bir milli, irqi, sinfi ayrı-seçkiliyə məhəl qoymadan yalnız şəxsi keyfiyyətlərinə, bəşəriyyətə göstərdiyi xidmətə görə qiymətləndirdiyini əsərlərindən gətirilən nümunələrlə göstərirdilər. Nizamiyə həsr olunan tədqiqatlarda şairin müharibələr əleyhinə çıxan, vətənsevərlik duyğuları təlqin edən, insanı pis sifətlərdən uzaqlaşmağa çağıran böyük humanist sənətkar olduğu oxuculara çatdırılır, onun gənc nəslə məhəbbəti, gələcəyə inamı, namuslu əməyə, zəhmətə, elm öyrənməyə çağıran tərbiyəvi-əxlaqi görüşləri hərtərəfli işıqlandırılırdı.

Bütün bunlar Nizami irsinin keçmiş İttifaq miqyasında geniş yayılması üçün də əlverişli zəmin yaratdı. İnstitut əməkdaşlarının Nizami yaradıcılığına dair rus, özbək, tacik, tatar, türk və başqa dillərdə nəşr olunan elmi əsərləri nizamişünaslığın inkişafına yeni bir vüsət verdi. Təsadüfi deyildir ki, “Azərbaycan şairi Nizami” kitabının müəllifi görkəmli nizamişünas alim və ictimai-siyasi xadim M.Ə.Rəsulzadə 1951-ci il Ankarada nəşr olunan əsərində İnstitutun hazırladığı ikicildlik “Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin birinci cildindəki “Dədə Qorqud” dastanlarının bəzi motivlərinə Nizami poemalarında da təsadüf olunur”...

Bu dövrdə Nizami poemalarının Azərbaycan dilinə tərcümələrinin ərəb əlifbası ilə nəşri və bunlara yazılan müqəddimələr şairin ədəbi irsinin Cənubi Azərbaycan oxucularına da ana dilində çatdırılması və Nizami yaradıcılığının daha yaxından tanıdılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyırdı.

Nizami irsi şairin adını daşıyan institutun həmişə diqqət mərkəzində olmuş, institut müdiriyyətin qayğısı və təcrübəli nizamişünasların yaxından iştirakı ilə yüksək ixtisaslı gənc nizamişünas kadrların hazırlanmasına həmişə böyük əhəmiyyət vermişdir.

1960-70-ci illərdə “Xəmsə”yə daxil olan poemalar ayrıca dissertasiya mövzuları kimi tədqiq edilmiş, Nizami sənətinin müxtəlif problemləri əhatəli şəkildə araşdırılmışdır. Bu baxımdan Ə.Ağayevin “Nizami və dünya ədəbiyyatı”, X.Yusifovun “Nizaminin lirikası”, Ə.Abbasovun “Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə” poeması, Ç.Sasaninin “Leyli və Məcnun poeması”, Q.Beqdelinin, “Şərq ədəbiyyatında “Xosrov və Şirin” mövzusunda yazdıqları monoqrafiyalar xüsusi qeyd olunmalıdır.

* * *

Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin “Azərbaycanın böyük şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin irsinin öyrənilməsini, nəşrini və təbliğini daha da yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında” 6 yanvar 1979-cu il qərarı nizamişünaslıq elminin inkişafına yeni bir istiqamət verərək şairin əsərlərinin daha mükəmməl nəşrləri, tərcümələri və yaradıcılığının müxtəlif problemləri ilə bağlı sanballı tədqiqatların aparılması üçün də qüvvətli bir təkan oldu. O dövr ziyalılarının etirafına görə ədəbiyyatımızın heç bir klassiki haqqında belə genişmiqyaslı qərar qəbul edilməmişdi. Akad. B.Nəbiyevin yazdığı kimi, bu mühüm qərarın əsas müəllifi və ilhamvericisi Mərkəzi Komitənin o zamankı birinci katibi Heydər Əliyev idi. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Azərbaycan xalqının mədəni keçmişi, onun tarixi-mənəvi dəyərlərinin, o sıradan klassik ədəbi irsin üzə çıxarılıb öyrənilməsinə böyük diqqət yetirən ulu öndər Nizami yaradıcılığının hərtərəfli öyrənilib şairin adına layiq bir tərzdə xalqa çatdırılmasına xüsusi qayğı göstərirdi. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda böyük Azərbaycan şairinin yaradıcılığının tədqiq və təbliği ilə məşğul olan ayrıca nizamişünaslıq şöbəsi yaradıldı. Şöbənin müdiri tanınmış şərqşünas prof. Rüstəm Əliyev təyin edildi. Eyni zamanda Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat Muzeyində “Nizami lektoriyası” təşkil olundu. Şairin yaradıcılığının tədqiqi və təbliğinə nəzarət edən xüsusi Nizami Komissiyası yaradıldı.

Respublikanın digər nizamişünasları ilə yanaşı institut əməkdaşları da Nizami lektoriyasında maraqlı elmi məruzələrlə çıxış edir, Nizami yaradıcılığının müxtəlif problemləri ətrafında apardıqları tədqiqatların nəticələri ilə dinləyiciləri tanış edirdilər.

Şöbənin yaxından iştirakı ilə ilk növbədə Nizami əsərlərinin filoloji tərcümələri hazırlanaraq Azərbaycan və rus dillərində oxuculara təqdim edildi. Şairin poemalarının ana dilində poetik tərcümələri gözdən keçirilərək orijinalla yoxlanılıb dəqiqləşdirildi, müqəddimələr mükəmməlləşdirildi.

Nizami İnstitutu öz ənənəsinə sadiq qalaraq müntəzəm surətdə ümumittifaq və beynəlxalq miqyasda elmi konfranslar keçirməyə başladı. “XI-XII əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti və Nizami yaradıcılığı” (Bakı - 1980), “Nizami və renessans (Bakı - 1980), “Nizami və dünya ədəbiyyatı” (Bakı - 1982), “Nizaminin lirik janrının Şərq ədəbiyyatının inkişafında rolu və “Xosrov və Şirin” (Bakı - 1984), “Leyli və Məcnun”un 800 illiyi və nizamişünaslığın aktual problemləri” (Bakı - 1988 və bu kimi nizamişünaslığın aktual problemlərinə həsr olunan elmi konfranslarda mərhum prof. R.Əliyev, AMEA-nın müxbir üzvləri A.Rüstəmova, T.Kərimli, filologiya elmləri doktorları, prof. N.Araslı, İ.Həmidov və İnstitutun digər əməkdaşları maraqlı məruzələrlə çıxış edib Azərbaycan xalqının iftixarı olan dahi Nizaminin yaradıcılığındakı bir çox tədqiq olunmamış cəhətləri və şairin ümumdünya şöhrətilə bağlı yeni-yeni faktları dinləyicilərin diqqətlərinə çatdırırdılar.

İnstitut əməkdaşları respublikanın tanınmış alimləri ilə yanaşı, Nizaminin 840, 850 illiyi ilə bağlı respublika mətbuatlarında maraqlı elmi məqalələr dərc etdirmiş, televiziya və radioda təşkil olunmuş verilişlərdə fəal iştirak etmiş, şairin vətənində olduğu kimi, İran (Təbriz, Tehran), Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Moskva və başqa ölkələrdə təşkil olunan elmi məclislərdə etdikləri məzmunlu məruzələrlə Nizami İnstitutunu ləyaqətlə təmsil etmişlər.

Bu dönəmdə Nizami İnstitutunda şairlə bağlı ərsəyə gələn geniş həcmli araşdırmaların mühüm bir qismi Yaxın və Orta Şərq renessansı zəminində aparılaraq orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının geniş və çoxcəhətli əlaqələrinin öyrənilməsi, Nizami sənətinin Azərbaycan və ümumşərq mədəniyyəti ilə fikri-bədii bağlılıqlarının üzə çıxarılması baxımından diqqətəlayiqdir: Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami ənənələri, “Nizami və türk ədəbiyyatı”, “Nizami və Şərq ədəbiyyatı”, “Nizami və özbək ədəbiyyatı”, “Şərqdə intibah və Nizami Gəncəvi”, “Nizami və gürcü ədəbiyyatı”, “Nizami fransız mənbələrində”, “Nizami ingilis şərqşünaslığında”, “Nizami alman ədəbiyyatşünaslığında”, “Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri ərəb ədəbiyyatşünaslığında”, “Nizami Gəncəvinin dünya şöhrəti” (əlavə məlumat üçün bax: “Nizami Gəncəvi. Biblioqrafiya”, Bakı - 2012) mövzularında aparılan araşdırmalar doğma ədəbiyyatın inkişafında çox mühüm yer tutan şairin dünya xalqlarının bədii fikir tarixinə təsiri və dünya ədəbiyyatşünaslığında öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.

Ədəbiyyat İnstitutunda Nizaminin lirik irsini və “Xəmsə”sini müxtəlif bucaqlardan işıqlandıran şairin yaradıcılığı ilə Avropa renessans ədəbiyyatındakı ümumilikləri üzə çıxaran belə sanballı məqalələrlə yanaşı Azərbaycan ədəbiyyatının bir çox görkəmli nümayəndələri haqqında nəşr edilmiş ayrı-ayrı tədqiqat əsərlərində də Nizami sənətinin ədəbi-bədii təsirinə toxunularaq şairin Şərq bədii fikir tarixində aparıcı mövqeyi aydınlaşdırılırdı.

İnstitut bu illərdə Nizami ilə bağlı fəaliyyətində Nizami şerinin bədii-fəlsəfi fikir tarixinə gətirdiyi yeni bəşəri ideallarla yanaşı ustad sənətkarın söz sənətinin incəliklərindən faydalanmasının tədqiqinə də geniş yer vermiş, Nizami poeziyasının sənətkarlıq xüsusiyyətləri, klassik poetik ənənələrdən bəhrələnmə özəllikləri, şairin ideya-estetik qaynaqlarının müəyyənləşdirilməsi, fərdi poetik tapıntıları, bədii-fəlsəfi fikir tarixinə gətirdiyi yeni humanist ideyaların təqdimi özünəməxsusluqlarını araşdıran elmi əsərlər meydana gəlmişdir. Bu baxımdan institutun görkəmli nizamişünaslarından olan AMEA-nın müxbir üzvü R.Azadənin “Nizami Gəncəvi: həyatı və sənəti”, “Nizaminin poeziya sələfləri” kitabları, N.Araslının “Nizaminin poetikası” və bu qəbildən olan kitablar daha səciyyəvidir.

Bütün bunlar aydın göstərir ki, Azərbaycan nizamişünaslıq elminin yaranması və inkişafında şairin adını daşıyan Ədəbiyyat İnstitutunun xidməti az olmamışdır. Bu müqəddəs elm ocağında görkəmli nizamişünas alimlər fəaliyyət göstərmişdir. Onların əsərləri Nizami irsinin respublikada daha yaxından tanınması və təbliğində mühüm rol oynamış, Azərbaycandan kənarda Nizami ilə bağlı aparılan tədqiqatlara da müsbət təsir göstərmişdir.

* * *

Mənəvi sərvətimizin özəl bir nümunəsini təşkil edən Nizami irsinin əhəmiyyəti Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra daha yüksək qiymətləndirilməyə başladı. Ümummilli lider H.Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə 1993-cü ildə böyük Nizami Gəncəvinin poetik irsi ilə bağlı tarixi qərar qəbul edildi. Müstəqillik illərində fəaliyyətinin yeni bir mərhələsinə qədəm qoyan Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda bütövlükdə klassik irsin tədqiqində olduğu kimi, Azərbaycanın mütəfəkkir şairi Nizami poeziyasının öyrənilməsində də əsaslı dəyişikliklər yarandı. Nizami irsi daha dərindən günün mənəvi tələbləri səviyyəsində də genişliyi ilə ümumislam mədəniyyəti zəminində araşdırılmağa başlandı. Nizamişünaslığın müxtəlif sahələri, tərcümeyi-halının bəzi qaranlıq məqamları, yaradıcılığının toxunulmamış, yaxud az öyrənilmiş məsələləri, poetik üslubi özəllikləri, orijinal istiqamətdə və yeni təfəkkür işığında öyrənilməsi aktuallaşdı.

Şairin öz türk soykökünə, doğma xalqına olan məhəbbəti ilə bağlı mülahizələrə hakim ideologiyanın təzyiqindən gələn məhdudiyyətlər aradan qalxdı. Vətənpərvər şairin sənətinin bir zamanlar anılması belə az qala yasaq olan “türk dünyası”, “türk mədəniyyəti”, “qədim türk abidələri” ilə birləşdirən cəhətlər aşkar edilərək oxucuya çatdırıldı. Nizami poemalarının çox vaxt tədqiqatlarda rəsmi hissələr adlandırılaraq geniş araşdırmadan kənarda qalan ilahiyyat və ithaf bölmələri müfəssəl təhlilə cəlb olundu.

Şairi yetirən ədəbi mühit, əsaslandığı fikri-mənəvi və estetik qaynaqlar içərisində Quranın yeri doğru müəyyənləşdirildi. İslam dünyasının ali düşüncələri, əxlaq və hikmət məsələlərinin Nizami sənətində təqdimi özəllikləri, Nizami əsərlərində Quran motivləri, ayə və hədislərin poetik əksinin tədqiqi nizamişünaslığa yeni bir ab-hava gətirdi. Nizami sektorunun əməkdaşı fil.e.d. Xanəli Babayevin “Quranda qadına münasibət”, Nizami “Xəmsə”sində Quran ayələri və qissə motivləri, Siracəddinin Hacının “Həzrət Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında peyğəmbərlik anlayışı və Həzrət Məhəmməd” adlı altı cildlik kitabları nizamişünaslığın yeni mərhələsinin uğurları sayılmalıdır.

Sonrakı nəslin nümayəndələri olan Vəfa Hacıyeva, Abuzər Bağırov, Zəhra Allahverdiyeva və Gülçin Hüseynova öz tədqiqatları ilə Nizami irsini öyrənməkdə iştirak etmişlər.

Ancaq bu nailiyyətlər hələ nizamişünaslığın bütün problemlərinin həlli demək deyildir. Hər şeydən əvvəl qeyd etməliyik ki, Nizaminin lirik irsi və poemalarının həm orijinalda, həm də Azərbaycan və rus dillərinə edilən tərcümələrdə geniş oxucu kütləsinə çatdırılması qənaətbəxş səviyyədə deyil. Şairin həyat və yaradıcılığının bir çox zəruri problemi tədqiqata cəlb edilməmiş, ya da dövrün mənəvi tələbatı ilə səsləşəcək səviyyədə araşdırılmamışdır. Hələ də Nizami yaradıcılığına həsr olunmuş zəif, özündən əvvəl deyilənləri yeni biçimdə təkrar etməkdən irəli getməyən tədqiqatlara rast gəlmək olur.

Nizami yaradıcılığında türk ruhunun mövcudluğu, şairin əsərlərində geniş yer alan türk mənşəli sözlər, Azərbaycan atalar sözləri və xalq məsəllərinin işlənməsindən bəhs edən araşdırıcılar keçən əsrin 40-cı illərindən nizamişünaslığa məlum olan mülahizələri və Nizami əsərlərindən gətirilən bədii nümunələri olduğu kimi (bəzən də cüzi dəyişikliklə) təqdim etməklə kifayətlənirlər.

* * *

Keçən əsrin 70-ci illərdə klassik mədəni irsin öyrənilməsində başlanmış mərhələ ölkəmizdə müstəqillik illərində möhtərəm Prezident İlham Əliyevin respublikada rəhbərliyi dövründə davam etdirilir. 2011-ci ildə bəşər bədii fikrinin nadir hadisəsi olan Nizami yaradıcılığının əhəmiyyətini nümayiş etdirmək məqsədilə şairin 870 illiyini qeyd etmək qərara alındı. Qərardan irəli gələn tədbirlərin yerinə yetirilməsində fəallıq göstərən Ədəbiyyat İnstitutunun alimləri bu münasibətlə təşkil edilmiş beynəlxalq konfranslarda fəal iştirak etmiş, elmi-tədqiqat işlərinin siqlətini artırmağa başlamışlar.

Nizami İnstitutu qarşısında nizamişünaslığın tam həllini tapa bilməyən problemlər də durur ki, bunlardan Nizami ensiklopediyasının yaradılması, şairə həsr olunan respublika və beynəlxalq miqyasda elmi konfransların müntəzəm keçirilməsi və almanaxların nəşri ənənəsinin bərpası, Nizaminin həyatının bəzi qaranlıq məqamlarını işıqlandıran və onun milli mənsubiyyəti ilə bağlı elmilikdən uzaq və qərəzli təhriflərə və yersiz mübahisələrə son qoyan, elmi əsaslara söykənən tərcümeyi-halının yazılması kimi təxirəsalınmaz vəzifələri xüsusi vurğulamaq istəyirik.

Ancaq bütün bunlarla yanaşı, bu da bir həqiqətdir ki, nizamişünaslıq elmimiz yeni-yeni sanballı elmi-tədqiqat əsərləri ilə zənginləşməkdədir. Hazırda Nizami İnstitutunda şair haqqında respublika və xaricdə aparılan tədqiqatları izləyib münasibət bildirməyə qadir ərəb, fars və Avropa dillərini bilən yeni nizamişünaslar nəsli öz sələflərinin şərəfli işlərini ləyaqətlə davam etdirirlər. Nizami İnstitutunun Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin nəzdində hələlik 4 əməkdaşı olan nizamişünaslıq sektoru yaradılmışdır. Sektorun müdiri prof. Nüşabə Araslıdır.

Sonralar şöbə statusu alacaq nizamişünaslıq sektorunun yaradılması təşəbbüsü Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru akademik İ.Həbibbəyliyə məxsusdur. Dahi Nizami irsinin öyrənilməsi və təbliği ilə bağlı İsa müəllimin planları genişdir: ölkə nizamişünaslarının iştirakı ilə Nizami ensiklopediyası hazırlamaq, xarici ölkə alimlərinin Nizami haqqında tədqiqatlarını yenidən dəyərləndirmək, Nizami və Azərbaycan və b. Böyük enerji və həvəslə institutda işləyən alimlərin elmi potensialını səfərbər edən İ.Həbibbəyli sələflərinin Nizami irsinin öyrənilməsi sahəsində fəaliyyətlərinin ənənələrini müstəqil ölkəmizdə yaranmış yeni imkanlar daxilində böyük mütəfəkkirə layiq şəkildə davam etdirmək əzmindədir. Sektorun üzvləri yaxın gələcəkdə respublika nizamişünasları ilə birlikdə şairin lirik əsərləri və “Xəmsə”yə daxil olan poemaları, yeni aşkar edilmiş qədim əlyazmaları ilə tutuşdurub Nizami irsinin yeni elmi tənqidi mətnini yaratmağı, şairin əsərlərinin filoloji və poetik tərcümələrini orijinalla müqayisə edib dəqiqləşdirməyi planlaşdırır.

Ədəbiyyat İnstitutu öz ənənəsinə bu gün də sadiq qalaraq respublikada və ondan xaricdə Nizami irsi ilə bağlı aparılan tədqiqatları istiqamətləndirməkdə davam edir. Böyük şairin adını daşıyan bu elmi-ədəbi müəssisə respublikada və ondan kənarda Nizami əsərlərinin digər dillərə tərcüməsi və öyrənilməsində iştirakı ilə də vəzifəsini icra edir, dünya nizamişünaslıq elmini yanlış mülahizələrin təsirindən qurtarmağa çalışaraq dahi şairin zəngin irsinin dərin bəşəri məna və poetik gözəllikləri ilə tanınmasında aparıcı mövqe tutur.

Nüşabə ARASLI

İmamverdi HƏMİDOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 28 fevral.- S.4.