Novruz və İslam

Dünyanın böyük bayramlarından olan Novruz çox qədimlərdən Azərbaycan xalqı tərəfindən təntənəli şəkildə qeyd edilmiş, bayramın gəlməsinə hələ bir ay qalmış İlaxır çərşənbə şənlikləri başlamış, Novruzun gəlişinə hazırlıq işləri görülmüş, həyət-bacalar, ev-eşiklər, əkin-biçin yerləri təmizlənib səliqəyə salınmış, qız-gəlinə təzə paltarlar alınmış, insanlar arasında xoş, səmimi münasibətlər getdikcə genişlənib yaxın-uzaq ellərə yayılmışdır.

Bir-birindən şən rituallar, mərasimlər keçirilmiş, insanlar axır çərşənbə şənlikləri ilə elə-obaya xoş bayram əhvalı bəxş etmişlər.

Novruz bayramı tarixən hər cür siyasi görüş və əhvallardan uzaq olmuş, elat həyatının bütün etnoqrafik gözəlliklərini əks etdirən yüksək idealları ilə xalqları birliyə, həmrəyliyə, qarşılıqlı anlaşmaya və dostluğa səsləmişdir. Novruz mərasim və ritualları təbiətin oyanmasını, yazın gəlməsini, yeni əmək mövsümünün başlanmasını vəsf etmiş, insanları bolluğa, firavan həyata çağırmışdır. Elə bu dəyərlərinə görə tarixən müxtəlif təriqətlər və dinlər də Novruzu öz bayramı hesab etmiş, onu dəstəkləmiş, həm də onu özünün adı, qanunları ilə bağlamağa çalışmışdır. Qədim zərdüştilər bayramı öz ənənələri ilə zənginləşdirərək onun daha geniş ərazilərdəki xalqlar içərisində yayılmasına nail olmuş, Novruza əbədi bir həyat bəxş etmişlər.

İslam din xadimləri də Novruza dərin rəğbətlə yanaşmış, hətta bayram günü Həzrəti Əlini xilafət mənsəbinə yüksəltməklə onu, necə deyərlər, bir qədər özününküləşdirmək istəmişlər. Buna nail ola bilmədikdə isə bəzi din xadimləri və hakimlər Novruzu müəyyən dövrlərdə yasaqlamağa təşəbbüslər göstərmişlər.

Əvvəllər xalqlar içərisində «Hörmüz» adı ilə keçirilən bayram ərəb istilasından, xüsusilə xalqımızın islamı qəbul etməsindən sonra qadağan edildi. İslam din xadimləri xəlifə Müaviyənin (661-680) sarayına gedib ona bildirdilər ki, «Bu bayram Hörmüz yox, Novruz (Yeni gün) adlanır və o, yaz, təqvim bayramıdır. Müaviyə bayramın üzərinə vergi qoymaqla onun keçirilməsinə icazə verir. Həcac ibn Yusifın (661-713) vaxtında isə qadağalar daha da möhkəmləndirilir. Xəlifə Ömər ibn-Əbdüləzizin (717-720) zamanında isə bayram üzərindəki bütün qadağalar götürüldü və Novruz İslam dünyasında yenə böyük təntənə ilə qeyd edilməyə başladı.

İslamın Novruza münasibəti barədə ən dürüst məlumallar isə Əbu Reyhan Biruninin (973-1048) əsərlərində əksini tapmışdır.

Müəllif haqlı olaraq yazır ki, ərəb xəlifələri ilk dövrlərdə Novruz bayramı üzərinə müəyyən qadağalar qoysalar da, Məhəmməd peyğəmbər əleyhissəlam ona yeni bir təravət gətirmişdir. Peyğəmbərimizin (ə) bayramla bağlı söylədiyi bir əhvalatdan sonra Novruz İslam dünyasında daha geniş yayılmışdır. Əbu Reyhan Biruninin Əbd əs-Səməd ibn-Əlinin söyləməsinə əsaslanaraq qeyd etdiyi bir rəvayətdə deyilir: «...Novruz günü Məhəmməd peyğəmbərə (ə) içərisində halva olan gümüş cam hədiyyə edirlər. Peyğəmbər (ə) «Bu nədir?» - deyə məlumat istədikdə ona deyirlər: «Novruz halvasıdır. Peyğəmbər (ə) «Novruz nədir?» - deyə təkrar soruşduqda isə ona cavab verirlər ki, «Novruz böyük el bayramıdır». Bu zaman peyğəmbər (ə) deyir: «Bəli, bu həmin gün idi kı, o gün Allah-təala ölüləri təkrarən canlandırmışdır». «Bəs bu ölülər kimlər idi?» - deyə soruşanda peyğəmbərimiz cavab verir ki, «... Bu həmin günahkarlar idi ki, ölümlərindən qorxaraq, öz torpaqlarını qoyub qaçmışdılar. Onlar minlərlə idilər və Allah-təala onlara demişdi: «Ölün». Sonra elə, həmin gün Allah-təala üzərinə yağış yağdırıb ruhlarını özlərinə qaytararaq onları diriltdi. O gündən biri-birinin üstünə su atmaq dirilik rəmzi kimi insanlar arasında adətə çevrildi və Su çərşənbəsinin rituallarından biri kimi şöhrətləndi".

Həmin gün suyun insanlara sağlamlıq və xoşbəxtlik gətirdiyi etiqadı formalaşdı. Su çərşənbəsi günü adamların bir-biri üzərinə su atıb il ərzində sağlamlıq diləmə inancı günümüzə qədər gəlib çatdı.

Peyğəmbər (ə) həmin gün ona göndərilən gümüş kasadakı Novruz halvasından bir tikə yemiş, qalanını isə öz əsabələrinə paylayaraq demişdir: «Qoy həmişə Novruz olsun!»

O gündən Novruzun İslamın əziz bayramlarından biri kimi keçirilməsinə qərar verildi. Novruzda islama qarşı heç nə olmadığını və xalqın ona böyük rəğbətini görən din xadimləri bayramı islami dəyərlərlə daha sıx bağlamaq üçün bayram günü Novruz namazının qılınmasını tövsiyə etdilər.

Vasim MƏMMƏDƏLİYEV

Akademik

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 14 mart.- S.1.