Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu -

ədəbiyyatşünaslıq tədqiqatlarının əsas mərkəzi

Ədəbiyyat İnstitutu-80

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu özünəməxsus şərəfli tarixi, böyük araşdırma ənənələri, görkəmli yaradıcıları, adlı-sanlı yetirmələri və ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafındakı böyük xidmətləri ilə mühüm elmi mərkəzlərdən biri kimi qəbul olunur. Bu elmi-tədqiqat institutu bir əsrə yaxındır ki, Azərbaycanda ədəbiyyatşünaslıq elminin baş qərargahı funksiyasını yerinə yetirir. Azərbaycanda ədəbiyyatşünaslıq tədqiqatları Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu vasitəsilə əlaqələndirilir və istiqamətləndirilir. Bu elm məbədi Azərbaycan Respublikasının ədəbiyyat siyasətini sistemli və davamlı şəkildə, uğurla həyata keçirir.

XX əsr boyu ədəbiyyatşünaslıq üzrə sistemli elmi tədqiqatların aparılması işi bir neçə mərhələdə yerinə yetirilmişdir. İlk dəfə bu iş 1923-1929-cu illərdə fəaliyyət göstərən Azərbaycanı Tədqiq və Öyrənmə Cəmiyyətində təşkil olunmuşdur. Azərbaycan elmi-tədqiqatçılıq işinin formalaşması sahəsində mühüm rolu olan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətində ədəbiyyatşünaslıq üzrə araşdırmaların təşkilinə görkəmli yazıçı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev rəhbərlik etmişdir. Qısa vaxtda bu cəmiyyətin xətti ilə digər elm sahələri ilə yanaşı, ədəbiyyatşünaslıq sahəsində, xüsusən də folklor materiallarının toplanması, ədəbi abidələrin çapa hazırlanması və nəşr edilməsi istiqamətində mühüm işlər görülmüşdür.

Az sonra, yəni 9 oktyabr 1929-cu ildə Xalq Maarif Komissarlığının nəzdində Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun yaradılması ilə əlaqədar olaraq ədəbiyyatşünaslıq üzrə tədqiqatları bu institutun nəzdində təsis edilmiş Dil, ədəbiyyat və incəsənət bölməsi həyata keçirmişdir. Tanınmış ictimai xadim və publisist Həbib Cəbiyevin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda Dil, ədəbiyyat və incəsənət bölməsində əvvəlcə professor Bəkir Çobanzadə və dosent Əli Nazim Mahmudzadə, daha sonra isə professor Vəli Xuluflu başçılıq etmişlər. Dil ədəbiyyat və incəsənət bölməsində folklor şöbəsi ilə yanaşı, Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq, Müasir ədəbiyyat şöbələri - seksiyaları əsasında bütövülkdə milli ədəbiyyatın tədqiqinə ciddi şəkildə diqqət yetirilmişdir.

Bütün bunlarla bərabər, Azərbaycanda elmi qurumların əsaslı şəkildə yaradılması işinə 29 dekabr 1932-ci ilin SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan bölməsinin təşkilindən sonra başlanılmışdır. Qeyd edilən tarixdən etibarən Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun bütün səlahiyyətləri yeni təşkil olunmuş bu akademik quruma verilmişdir. SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan bölməsində 22 mart 1933-cü ildən Ədəbiyyat sektorunun yaradılması haqqında qərar qəbul olunmuşdur. Beləliklə, 22 mart 1933-cü ildə tanınmış tənqidçi Əli Nazim Mahmudzadənin rəhbərlik etdiyi SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialı Azərbaycan bölməsinin Ədəbiyyat sektoru Akademiya sistemində Ədəbiyyat İnstitutunun yaranma tarixi kimi hesab oluna bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqil elmi-tədqiqat institutları yaranan qədər digər elmi sahələri də Az. OZfAN-ın (elmi qurumun rus dilində qısaldılmış adı - İ.H.) tərkibində sektor səviyyəsində təmsil olunmuşlar. Az. OZfAN-ın sektorları indiki mənada AMEA-nın elmi-tədqiqat institutlarının funksiyasını yerinə yetirmişdir. Hazırkı Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu da Az. OZfAN-ın Ədəbiyyat sektorunun varisidir.

SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialı 19 iyun 1935-ci ildə təşkil olunduqdan sonra həmin akademik qurumun tərkibində müstəqil Dil və Ədəbiyyat İnstitutu yaradılmışdır. Dövrün xüsusi ictimai-siyasi çətinlikləri Dil və Ədəbiyyvat İnstitutunun rəhbərlərinin də tez-tez dəyişdirilməsində özünü qabarıq şəkildə büruzə vermişdir. 1933-1950-ci illərdə Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda aşağıdakı şəxslər rəhbər vəzifədə çalışmışlar:

1. Əli Nazim (1906-1941) - 22 mart 1933 - 30 may 1936-cı il;

2. Artur Rudolfoviç Zifeldt-Simumyaqi (1889-1938) - 27 fevral 1936 - 1 iyun 1937-ci il;

3. Əhməd Əli oğlu Əhmədov (1903-1937) - 1 iyun 1937 - 11 iyul 1937-ci il;

4. İdris Zaman oğlu Həsənov (1897-1950) - 19 iyul 1937 - 17 fevral 1938-ci il;

5. Aleksey Alekseyeviç Klimov (1894-?) - 17 fevral 1938 - 31 dekabr 1938-ci il;

6. Heydər Hüseynov (1908-1950) - 1 yanvar 1939 - 25 sentyabr 1939-cu il;

7. Yakov Dmitriyeviç Kozin (1896-1973) - direktor v.i.e.: 20 iyun 1939 - 1 avqust 1939-cu il;

8. Fəzləddin Babayev (1903-1939) - 1 avqust 1939 - 1 oktyabr 1939-cu il;

9. Məmməd Arif Dadaşzadə (10.06.1904-27.10.1975) - 25 sentyabr 1939 - 27 iyul 1950-ci il;

SSRİ EA Azərbaycan filialının 2 yanvar 1939-cu il tarixli qərarı ilə yanvarın 1-dən Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun bazasında iki elmi müəssisə yaradılmışdır: Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu, Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu. Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun müvəqqəti direktoru Heydər Hüseynov, müavini Məmməd Arif Dadaşzadə, Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direktoru isə Aleksey Alekseyeviç Klimov təyin edilmişlər.

Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu 1939-cu ildə 4 şöbədən ibarət idi: Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsi; folklor şöbəsi; Dilçilik şöbəsi; M.f.Axundzadə adına Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi muzeyi.

Qeyd olunan dövrdə institutda bir çox mühüm elmi problemlər həll edilmiş, xüsusən, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin mərhələlər üzrə problemlərinin tədqiq olunması, görkəmli şair və yazıçıların həyatı və yaradıcılığının araşdırılması, onların əsərlərinin nəşri istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. Bundan başqa, Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının toplanılması, tədqiqi və nəşri sahəsində də nəzərə çarpacaq nailiyyətlər əldə olunmuşdur.

Bununla belə, XX əsrin 30-50-ci illərində Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik etmiş şəxslər dövrün ağır təzyiqlərinin və təqiblərinin acı nəticələrini yaşamalı olmuşlar. Ədəbiyyat sektorunun ilk rəhbəri olmuş tanınmış tənqidçi və ədəbiyyatşünas Əli Nazim Mahmudzadə, Ədəbiyyat İnstitutuna cəmi 41 gün rəhbərlik etmiş Əhməd Əhmədov, 7 ay bu qurumda direktor vəzifəsində çalışmış, dilçi alim İdris Həsənov, direktor müavini Hənəfi Zeynallı, şöbə müdirləri Əmin Abid, Salman Mümtaz, Xalid Səid Xocayev repressiya dövrünün ağır həbs və ölüm cəzaları ilə üzləşmişlər. Görkəmli Azərbaycan alimi Heydər Hüseynov Türkiyəyə obyektiv elmi münasibətindən doğan siyasi təzyiqlərə dözməyərək 1950-ci ildə intihar etməli olmuşdur. Böyük ədəbiyyatşünas Məmməd Arif Dadaşzadə isə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Rəyasət heyətində «Heydər Hüseynovun məsələsi» müzakirə edilərkən neytral mövqe tutduğuna görə direktor vəzifəsindən azad olunmuş, bir müddət ev dustağı kimi cəza çəkmişdir. Eyni zamanda, Abbas Zamanov Naxçıvan Muxtar Respublikasının Azərbaycanın tərkibində ərazi bütövlüyünün qorunmasına dair Elmlər Akademiyasındakı yığıncaqda etdiyi çağırışlara görə kommunist partiyası sıralarından və Bakı Dövlət Universitetindəki vəzifəsindən azad edilmişdır. Bundan başqa, Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik etmiş digər millətlərin nümayəndələrinin və həyatı qeyd olunan dövrdə ağır keçmişdir. Özbəkistanın Buxara vilayətində anadan olmuş Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru Fəziləddin Babayev 1939-cu ildə həbs cəzasına məhkum edilmişdir. Milliyyətcə eston olan Artur Rudolfoviç Zifeldt - Simumyaqin 1937-ci ildə işdən çıxarılaraq Kolimaya sürgün olunmuş, 1939-cu ildə orada dünyasını dəyişmişdir. Yakov Dmitriyeviç Kozin də dövrün təzyiqlərinin dalğasında direktorluqdan uzaqlaşdırılaraq pedaqoji fəaliyyətə göndərilmişdir. Belə çətin və məsuliyyətli dövrlərdə fəaliyyət göstərməklərinə baxmayaraq, Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları xüsusi səylə çalışmış, Vətən elminə qiymətli töhfələr verə bilmişlər. Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illiyi münasibətilə əsərləri ana dilinə tərcümə edilmiş və geniş ön sözlərlə kitab halında nəşr edilmişdir. Respublika rəhbərliyi tərəfindən sərt qarşılanmasına baxmayaraq, məşhur «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları Bakıda çapdan buraxılmışdır. «Koroğlu» dastanı, zəngin şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri, Mirzə fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabirin əsərləri toplanıb tərtib edilmiş, nəşr olunmuşdur. Həmidə xanım Məmmədquluzadənin böyük demokrat Mirzə Cəlil haqqında xatirələri, bir sıra ədəbiyyatşünaslıq əsərləri də bu dövrdə meydana çıxmışdır. Bu dövrdə yazılıb çap olunmuş yüzlərlə elmi məqalələr professional ədəbiyyatşünaslığın elmi bünövrəsinə çevrilmişdir. 1938 -ci ildə cəmisi on bir ay tarix, dil və ədəbiyyat formatında bu akademik quruma rəhbərlik etmiş Aleksey Klimovun “Azərbaycan filialının xəbərləri” jurnalında çıxan məqaləsində institutda filoloji istiqamətdə aparılan tədqiqatların miqyasını və əhatə dairəsini aydın şəkildə təsəvvür etməyə imkan verir: “1937-ci ildə Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğat-it-türk” əsərinin 3 cilddə hazırlanmasına dair müqavilə imzalanmışdır… Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərinin əsərlərinin akademik nəşlərində hazırlıq üzrə də az iş aparılmamışdır. Bu işlərin nəticəsində cari ildə Azərbaycan xalqı öz doğma ana dilində Mirzə Fətəli Axundzadənin (tərtibçilər: Feyzulla Qasımzadə və Mikayıl Rəfili), Azərbaycanın böyük satirik şairi Sabirin və Molla Nəsrəddinin əsərlərini ala biləcəklər. Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” poeması çox cəlbedici şəkildə çap olunmuşdur. Yaxın vaxtlarda Y.K.Yenikolopovun şair Mirzə Şəfi haqqındakı tədqiqatı Azərbaycan və rus dillərində çapdan çıxacaqdır. 1938-ci ildə İnstitutda Azərbaycan ədəbiyyatının böyük klassiki, məşhur şair Nizami Gəncəvinin əsərlərinin tədqiq edilib öyrənilməsi və çapa hazırlanması üzrə böyük işlər həyata keçiriləcəkdir”.

Məlum olduğu kimi, 27 mart 1945-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası yaradılmış, bu tarixdən etibarən ayrı-ayrı elm sahələri üzrə müstəqil elmi-tədqiqat institutlarının formalaşdırılması və inkişafına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təşkili xalqımızın həyatında mühüm tarixi hadisədir. Azərbaycanda elminin inkişafında, yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanmasında Elmlər Akademiyasının böyük rolu və xidmətləri vardır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun da ən yüksək inkişaf dövrləri Elmlər Akademiyasının fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Beləliklə, Elmlər Akademiyasının tərkibinə daxil olduqdan sonra Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna müxtəlif illərdə aşağıdakı elm xadimləri rəhbərlik etmişlər:

1. Akademik Məmməd Arif Məhərrəm oğlu Dadaşzadə (10.06.1904-27.12.1975) - 25 sentyabr 1939-27 iyul 1950-ci il; İkinci dəfə: 7 dekabr 1957-17 sentyabr 1959-cu il;

2. Akademik Mirzə Əjdər oğlu İbrahimov (28.10.1911-17.12.1993) - 15 avqust 1950-29 fevral 1952-ci il;

3. Professor Mirzağa Yüzbaşi oğlu Quluzadə (24.10.1907-1979) - 29 fevral 1952 - 7 dekabr 1957-ci il. İkinci dəfə: 19 aprel 1968 - 9 aprel 1979-cu il;

4. Akademik Məmmədağa Şirəli oğlu Şirəliyev (13.09.1909-19.04.1991) - 1 iyun 1960 - 19 aprel 1968-ci il;

5. Akademik Kamal Abdulla Şaiq oğlu Talıbzadə (1923-2006) - direktor v.i.e. - 19 aprel 1979-15 may1980-ci il;

6. Akademik Məmməd Cəfər Zeynalabdin oğlu Cəfərov (09.05.1909-09.05.1992) - direktor v.i.e. - 15 may 1980 - 10 aprel 1981-ci il;

7. AMEA-nın müxbir üzvü Əziz Mirfeyzulla oğlu Mirəhmədov (11.02.1920-28.08.2002) - 9 sentyabr 1985 - 25 avqust 2002-ci il;

8. AMEA-nın müxbir üzvü Yaşar Vahid oğlu Qarayev (05.03.1936-25.08.2002) - 9 sentyabr 1985-ci il - 25 avqust 2002-ci il;

9. Akademik Bəkir Əhməd oğlu Nəbiyev (21.08.1930-15.03.2012) - 10 fevral 2003 - 15 mart 2012-ci il;

10. AMEA-nın müxbir üzvü Teymur Həşim oğlu Kərimli (1953, 2 oktyabr) direktor v.i.e. - 4 iyul 2002 - 10 fevral 2003-cü il; İkinci dəfə: 15 mart 2012 - 19 iyun 2013-cü il;

11. Akademik İsa Həbibbəyli (1949, 16 oktyabr) - Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru - 19 iyun 2013-cü il tarixindən İ.Həbibbəyli həm də AMEA-nın Humanitar və ictimai elmlər üzrə vitse-prezidenti, Milli Məclisin deputatıdır.

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda müxtəlif tarixi dövrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ayrı-ayrı mərhələlərinin tədqiq edilməsi istiqamətində mühüm işlər həyata keçirilmişdir. Hələ sovet hakimiyyəti illərində mövcud rejimin yaratdığı çətinliklərə baxmayaraq, görkəmli yazıçılar haqqında çoxsaylı dissertasiya işlərinin müdafiə olunması, monoqrafiyaların çap olunub ictimaiyyətə çatdırılması, klassik və müasir ədəbiyyat nümunələrinin kitab halında təqdim edilməsi İnstitutun ölkəmiz və xalqımız qarşısında böyük xidmətidir. Xüsusən «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin 1957-1960-cı illərdə 3 cilddə hazırlanıb nəşr edilməsi mühüm elmi nailiyyət hesab olunmuşdur. Nəşrin hazırlanmasına həmin dövrdə institutda direktor vəzifəsində çalışmış Məmməd Arif Dadaşzadə rəhbərlik etmişdir. İdeoloji prinsiplər nəzərə alındığı üçün əvvəlcə 1957-ci ildə Azərbaycan ədəbiyyatının sovet dövrünü əhatə edən üçüncü cild (redaktorları Ə.Sultanlı, Ə.Mirəhmədov, K.Talıbzadə), 1960-cı ildə ən qədim dövrdən XVIII əsrin sonuna qədərki mərhələdən bəhs edən birinci cild (redaktorları H.Araslı, M.Quluzadə, M.C.Cəfərov) və XX əsrin əvvəllərindən 1917-ci ilin sonuna qədərki ədəbiyyatdan söz açan ikinci cild (redaktorları Ə.Sultanlı, Ə.Mirəhmədov, K.Talıbzadə) nəşr olunub ictimaiyyətə çatdırılmışdır. Dövrün sərt ideoloji tələblərindən irəli gələn proseslərin və yanaşmaların da öz əksini tapmasına baxmayaraq, «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» üçcildliyi Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi inkişaf yolunun ardıcıl və sistemli şəkildə öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətli hadisə idi.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin bir neçə nəsli Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda formalaşıb inkişaf etmişdir. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvləri Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif Dadaşzadə, Məmməd Cəfər Cəfərov, Həmid Araslı, Kamal Talıbzadə, Bəkir Nəbiyev, müxbir üzvlər Əziz Mirəhmədov, Yaşar Qarayev, Azadə Rüstəmova, elmlər doktorları Mirzağa Quluzadə, Məmmədhüseyn Təhmasib, Əli Sultanlı, Mirəli Seyidov, Qafar Kəndli, Kamran Məmmədov, Yəhya Seyidov, Qasım Qasımzadə, Dilarə Əliyeva, Əflatun Məmmədov, Şamil Salmanov, Hüseyn İsrafilov, Vəli Osmanlı, Bəhlul Abdulla və onlarla başqaları institutun müxtəlif tarixi mərhələlərdə ölkə elminə bəxş etdiyi görkəmli simalarıdır. Hazırda da tanınmış ədəbiyyatşünas alimlər Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda elmi fəaliyyətlərini uğurla davam etdirirlər. Bu elmi-tədqiqat institutunda çalışanların sıralarında 1 akademik, 2 müxbir üzv, 49 elmlər doktoru, 80 nəfərdən çox fəlsəfə doktorları vardır. Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşlarından 3 nəfəri Dövlət mükafatı laureatı, 2 nəfəri əməkdar elm xadimi, 1 nəfəri isə əməkdar mədəniyyət işçisidir.

Müstəqillik dövründə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun fəaliyyətinin yeni mərhələsi başlanmışdır. Azərbaycançılıq ideyasının, milli maraqların ön mövqeyə çəkilməsi, dünyanın əsas elmi mərkəzləri ilə əlaqələrin genişləndirilməsi, açılmamış səhifələrin tədqiqata cəlb olunması Ədəbiyyat İnstitutunun müasir mərhələsinin əsas istiqamətlərini müəyyən edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 12 yanvar 2004-cü il tarixli “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında”kı sərəncamının həyata keçirilməsində İnstitut əməkdaşlarının özünəməxsus xidmətləri vardır. Ölkəmizdə klassik və müasir ədəbiyyatın bir çox dəyərli nümunələri institut əməkdaşlarının tərtibçiliyi və müqəddiməsi əsasında latın qrafikası ilə çap edilmişdir. Hazırda Ədəbiyyat İnstitutunda yeddicildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dörd cildinin nəşri başa çatdırılmışdır. Beşinci, altıncı və yeddinci cildlər üzərində isə ciddi elmi-tədqiqat işləri aparılmaqda davam edir. Ədəbiyyat İnstitutunun çap etdirdiyi böyük demokrat yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin redaktorluğu ilə çıxmış “Molla Nəsrəddin” jurnalının səkkiz cilddə və Əli bəy Hüseynzadənin “füyuzat” jurnalının bir cilddə transliterasiya nəşri ölkə miqyasında elmi-ədəbi hadisə sayılmağa layiqdir. Moskvada “Xudojestvennaya literatura” nəşriyyatında “Azərbaycan folkloru və ədəbi abidələri” antologiyasının 4 cildinin kitab halında nəşr edilməsi də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu elmi şurasının 4 cildlik “Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi”, 10 cildlik Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının və 10 cildlik türk xalqları ədəbiyyatı antologiyasının hazırlanıb elmi izahlarla birlikdə nəşr edilməsi haqqındakı qərarları əsasında aparılan işlər yeni mərhələdə həyata keçirilən tədbirlərin sırasında xüsusi yer tutur. Bundan başqa, artıq bu ildən etibarən Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ilə birlikdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda ilin janrlar üzrə ədəbi yekunlarına həsr ediləcək yaradıcılıq müşavirəsinin keçirilməsinə hazırlıq işlərinə başlanılmışdır.

Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşlarının imzası ilə minlərlə məqalələr elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir. Ümumiyyətlə, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda hazırlanıb nəşr edilən əsərlərdən böyük bir kitabxana yaratmaq mümkündür. Bu mənada Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu alimlərinin əsərlərindən ibarət kitabxana Azərbaycanda ədəbiyyatşünas alimlərin səksən ildən çox bir dövrdəki ardıcıl, sistemli və yorulmaz fəaliyyətinin real nəticəsidir. Bu möhtəşəm kitabxananı təşkil edən qiymətli monoqrafiyalar, jurnallar və məqalələr Azərbaycan elminə böyük töhfədir. Müasir dövrdə ölkə elminin inkişafında Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının böyük rolu vardır. Ədəbiyyat İnstitutunun qədim dövr, orta əsrlər, yeni dövr, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbələrində Azərbaycan ədəbiyyatının çoxillik tarixinin bütün mərhələləri elmi cəhətdən sistemli şəkildə tədqiq edilir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsinin əməkdaşları milli ədəbiyyatın inkişaf qanunauyğunluqlarını dünya ədəbiyyatında gedən proseslərlə əlaqəli şəkildə araşdırır, sənətkarlıq məsələlərini öyrənib ümumiləşdirirlər. İnstitutda şifahi xalq ədəbiyyatı abidələrinin tədqiqi sahəsində də mühüm nailiyyətlər əldə olunur.

Dünya ədəbiyyatının öyrənilməsi istiqamətində də institutun əməkdaşları mühüm nailiyyətlər qazanmışlar. İnstitutun Xarici ölkələr ədəbiyyatı və ədəbi əlaqələr, Türk xalqları ədəbiyyatı şöbələrində Azərbaycan ədəbiyyatının dünya xalqlarının ədəbiyyatları ilə qarşılıqlı əlaqələri ardıcıl olaraq öyrənilir. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Dissertasiya şurası yüksək ixtisaslı yeni elmi kadrların hazırlanmasında mühüm rol oynayır.

Ölkə elmi qarşısında xidmətləri nəzərə alınaraq Azərbaycan KP MK Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 50 illiyinin qeyd edilməsi haqqında 7 oktyabr 1982-ci ildə qərar qəbul etmişdir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin qayğısı ilə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 1982-ci ildə “Xalqlar dostluğu” ordeni ilə təltif edilməsi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının zamanına görə qazandığı böyük nailiyyət sayılmağa layiqdir. Səmərəli fəaliyyətləri nəzərə alınaraq Azərbaycan SSRİ Ali Soveti Rəyasət heyətinin 29 dekabr 1982-ci ildə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun görkəmli alimlərindən bir qrupunu “Əməkdar elm xadimi” fəxri adı və Ali Sovetin fəxri fərmanları ilə təltif etməsi ölkəmizdə alim adının ucalığına ehtiramın ifadəsidir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət heyətinin Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 80 illik yubileyinin keçirilməsi haqqındakı 17 oktyabr 2013-cü il tarixli qərarı elmə göstərilən diqqətin daha bir təzahürüdür.

Ədəbiyyatşünaslıq elmi müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının və ictimai fikrinin inkişafına xidmət etmək vəzifələrini məsuliyyətlə yerinə yetirir. Azərbaycançılıq ideyasının formalaşması və inkişafında milli ədəbiyyatla yanaşı, ədəbiyyatşünaslıq elminin də özünəməxsus xidmətləri vardır. Geniş mənada Azərbaycanşünaslıq elmləri sisteminin tərkibində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmi xüsusi çəkiyə malikdir.

Hazırda bütövlüklə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında olduğu kimi, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu da yeni islahatlar dövrünü yaşayır. Bu elmi-tədqiqat institutunda aparılan yeniləşmə və dəyişikliklər müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin daha dərindən və əsaslı şəkildə, ölkənin milli maraqlarına və dünya elmi-ədəbi mühitində gedən proseslərlə əlaqəli şəkildə öyrənilməsinə geniş şərait yaradır. Bu mənada 2013-cü idə yaradılmış müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı, Ədəbi tənqid şöbələri, Nizamişünaslıq və füzulişünaslıq sektorları ədəbiyyatşünaslıq elminin nüfuzunun genişləndirilməsinə yeni imkanlar açır. Bundan başqa, Elmi informasiya və tərcümə, Elmi nəşrlər və proqnozlaşdırma köməkçi şöbələri, Mətbuat xidməti qrupu ədəbiyyatşünaslıq elmi sahəsində qazanılan nailiyyətlərin ictimaiyyətə çatdırılması, tərcüməsi, nəşrə hazırlanması istiqamətlərində səmərəli iş aparır.

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda 1946-cı ildən çıxan “Ədəbiyyat məcmuəsi” jurnalı respublikada filologiya üzrə əsas elmi nəşrlərdən biri kimi qəbul olunur. İnstitutda yeni təsis olunmuş “Poetika. izm”, “Ədəbi əlaqələr” jurnalları aparılan yeni tədqiqatların elmi dövriyyədə yer alması imkanlarını genişləndirir. “Ədəbiyyat məcmuəsi” jurnalının 2013-cü ildə çıxan və 282 səhifədən ibarət olan iyirmi dördüncü sayı bütövlükdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 80 illik yubileyinə həsr edilmişdir. “Ədəbiyyat məcmuəsinin növbəti 25-ci sayının bütövlükdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun yeni elmi nəslinin tədqiqatlarına həsr edilməsi qərara alınmışdır.

Son vaxtlarda Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun beynəlxalq əlaqələrinin genişləndirilməsi sahəsində də mühüm addımlar atılmışdır. İnstitutun tarixində ilk dəfə olaraq ayrı-ayrı ölkələrin akademik qurumları ilə yaradılan əlaqələr Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun ölkə hüdudlarından kənarda da iş aparmasına, qarşılıqlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsində yaxından iştirak etməsinə imkan yaradır. Almaniyanın Humbold Universitetinin Azərbaycan tarixi kafedrası (2 noyabr 2013-cü il), Qazaxıstanın paytaxtı Astana şəhərində fəaliyyət göstərən Türk Akademiyası ilə (6 noyabr 2013-cü il) imzalanan müqavilələr, Türkiyənin Yunus İmrə Vəqfi, Polşa Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutu, Ukrayna Elmlər Akademiyasının Taras Şevçenko adına Ədəbiyyat İnstitutu, Gürcüstanın Şota Rustaveli adına Ədəbiyyat İnstitutu (19 dekabr 2013-cü il) ilə əldə olunan razılaşmalar elmi-tədqiqat institutları arasında əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə böyük meydan açır.

Ədəbiyyat İnstitutunda 9 dekabr 2013-cü ildə keçirilmiş “Yaşayan Yunus İmrə” Beynəlxalq simpoziumu bu elmi-tədqiqat institutunun türk dünyası ilə əlaqələrinin daha da möhkəmləndirilməsinə təkan vermişdir. 2013-cü ildə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşlarının Türkiyədə, Rusiyada, İran İslam Respublikasında, Polşada, Ukraynada, Yunanıstanda, Qazaxıstanda və Türkmənistanda keçirilmiş konfranslarda elmi məruzələrlə çıxış etmələri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin hüdudlarının genişləndirilməsində yeni addımlardır.

Hazırda Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmi aşağıdakı şöbələr üzrə araşdırılıb inkişaf etdirilir:

1. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı və yazılı abidələr - fil.e.d., prof. M.Qasımlı;

2. Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı - fil.e.d., prof. İ.Həmidov;

3. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı - Müxbir üzv Ə.Səfərli;

4. Nizamişünaslıq sektoru - fil.e.d., prof. N.Araslı;

5. Füzulişünaslıq sektoru - müxbir üzv T.Kərimli;

6. Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı - fil.e.d. Z.Əsgərli;

7. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı - fil.e.d., prof. Ş.Alışanlı;

8. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı - fil.f.d., dos. N.Cabbarlı;

9. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı - fil.f.d. E.Mehrəliyev;

10. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı - fil.e.d., prof. T.Əhmədov;

11. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi - fil.e.d., prof. T.Məmməd;

12. Ədəbi tənqid - fil.e.d. V.Yusifli;

13. Türk xalqları ədəbiyyatı - fil.e.d., prof. M.Əliyev;

14. Xarici ölkələr ədəbiyyatı və ədəbi əlaqələr - fil.e.d., prof. V.Arzumanlı.

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda XXI əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin milli və bəşəri dəyərləri əsasında inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Ədəbiyyat İnstitutunun böyük elmi ənənələri və mühüm elmi nailiyyətləri bu elmi-tədqiqat ocağının nüfuzunu daha da artırır. Ölkənin müasir inkişaf prinsiplərinə və istiqamətlərinə uyğun olaraq Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu ədəbiyyatşünaslıq elmini irəli aparan əsas elmi mərkəz funksiyasını layiqincə və daha məsuliyyətlə yerinə yetirməyə ciddi səy göstərir. “Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu əməkdaşlarının biblioqrafiyası: “Kitablar” adlı biblioqrafik göstərici institutun əməkdaşlarının uzun illər ərzindəki ardıcıl elmi fəaliyyətinin layiqli salnaməsidir. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun «Ədəbiyyat məcmuəsi» adlanan elmi əsərlərinin iyirmi dördüncü sayının yubiley nəşri olaraq xüsusi buraxılış səviyyəsində çap edilməsi bu elm ocağının səksən il ərzində keçdiyi şərəfli yolun işıqlandırılmasına və ümumiləşdirilməsinə imkan yaratmışdır. Ədəbiyyat İnstitutu haqqında jurnalda Azərbaycan, ingilis və rus dillərində verilmiş məqalə institutun tarixi ilə yanaşı, geniş dairədə tanıdılmasına da xidmət edir. «Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun qurucuları» və «Elm yollarında» başlıqları ilə verilmiş məqalələrdə 39 müəllif tərəfindən yazılmış 41 portret-oçerk öz əksini tapmışdır. Akademik İsa Həbibbəyliyinin Azərbaycan, rus və ingilis dillərində çapdan çıxmış «Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu» adlı tanıtma kitabında keçilmiş inkişaf yolu və müasir vəzifələr əks etdirilmişdir. Professor Teymur Əhmədovun «Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu» kitabı bu elm ocağına həsr olunmuş monoqrafik əsər kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Təqdim olunan nəşrlərdə yeni aşkar edilmiş zəngin arxiv materiallarından və çoxsaylı nadir şəkillərdən istifadə olunmuşdur. Bundan başqa, 2013-cü ilin nəticələrinə görə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Humanitar və ictimai elmlər bölməsinin əhatə etdiyi 11 elmi-tədqiqat institutu arasında Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun dördüncü yeri tutması da mühüm irəliləyişlərdən biri sayıla bilər. Müəyyən olunan parametrlər üzrə reytinq göstəriciləri humanitar və ictimai elmlər sahəsində mövcud mənzərəni obyektiv təsəvvür etməyə imkan yaradır, eyni zamanda, hər bir elmi-tədqiqat müəssisəsinin, o cümlədən Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun gələcək inkişaf prosesində hansı məsələlərə xüsusi diqqət yetirməli olduğunu nəzərə çarpdırır.

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 80 illik yubileyi ədəbiyyatşünaslıq elminin böyük bir dövrünün hesabatıdır. Bu yubiley keçilmiş şərəfli və məsuliyyətli yolun təcrübəsini və dərslərini öyrənmək və yeni vəzifələri müəyyən etmək üçün də özünəməxsus əhəmiyyətə malikdir. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun yubileyinin keçirilməsi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin böyük yaradıcılarının xidmətlərinə ehtiramın ifadəsidir. Yubiley tədbirləri böyük ənənələrin fonunda daha böyük gələcəyə doğru açılan üfüqləri də nəzərə çarpdırır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun kollektivi müstəqillik dövrünün işığında elmi-ədəbi və ictimai fikrin inkişafı yollarında irəliyə doğru addımlamaqda davam edir.

İsa Həbibbəyli

AMEA-nın vitse-prezidenti,

Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru,

Milli Məclisin deputatı, akademik

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 17 yanvar.-S.2-3.