Kamal Talıbzadənin elmi

axtarışlarının komparativ istiqaməti

Görkəmli alimimiz, AMEA-nın müxbir üzvü Yaşar Qarayev akademik Kamal Talıbzadənin, bəlkə də, ən sanballı tədqiqatı olan “Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi” (1984) adlı monoqrafiyasına yazdığı giriş sözündə qeyd edir ki, “Kamal Talıbzadənin elmi-nəzəri marağının məzmunu əlvan olsa da, biz bu əlvanlığın daimi predmeti kimi üç problemin fərqləndiyini görürük: XX əsrin əvvəllərində ədəbi hərəkat, milli estetik fikrin inkişaf tarixi və Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələri... Onun Abbas Səhhətə həsr etdiyi ilk monoqrafiyası (1949), həm də klassik romantizmə, o dövrkü ədəbiyyatşünaslığın ideya və prinsiplərinin hazırlanması prosesində fəal iştirak edir. Yaxud, Qorki haqqında tədqiqat (“Qorki və Azərbaycan”, 1959) alimə ona görə lazım olur ki, o dövrkü aktual nəzəri problemin - bizim milli-estetik tərəqqinin məzmununda ədəbi təsir və əlaqə amilinin elmi və estetik həlli prosesində iştirak etsin. Belə bir məqsəd milli ədəbiyyatşünaslığın metodoloji probleminə alimin maraq və diqqətinin sabitliyi baxımından özünü tamamilə doğruldur və ona da mane olmur ki, alimlər M. Qorkini tamamilə yeni bir elmi-filoloji nəzərin işığında göstərən bu əsəri həm də “qorkişünaslığa töhfə” kimi qiymətləndirsinlər”. Professor Yaşar Qarayev həm də alimin V.Belinskinin tənqidi, L.Tolstoyun və N.Qoqolun bədii təcrübəsinə müraciətində tarixi-tipoloji tədqiqat üsulunun nəzəri prinsiplərini işləmək üçün yeni imkanlar açdığını qeyd edir, Azərbaycanda realizm və romantizmin tarixi-milli özünəməxsusluğunun müqayisəli kontekstdə açıqlanmasına zəmin yaratdığını vurğulayır.

Kamal Talıbzadə və onun nəsildaşlarından sonra gələn ədəbiyyatşünaslar arasında xüsusi yeri olan Yaşar Qarayevin mülahizələrinə müraciət etməmizin məqsədi yazımızın predmetinin müəyyənləşdirilməsində çıxış nöqtəsi seçməkdir. Belə ki, Y.Qarayevin qeyd etdiyi 3 problemdən sonuncusunda, yəni K.Talıbzadənin Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələrinin tədqiqi təcrübəsində dayanmalı olduq.

Lakin müəyyənləşdirdiyimiz mövzuya keçməzdən əvvəl bir məsələni qeyd etməyi lazım bilirik: alimin tədqiqatlarında komparativ, yəni müqayisəli kontekst yalnız rus ədəbiyyatı ilə məhdudlaşmamışdır. Hərçənd, olsun ki, məhz bu ədəbiyyatla təmas məkanına daha çox müraciət olunur. Söhbət milli ədəbi-tarixi prosesin gedişatının dəyərləndirilməsində ədəbi təsir və tipoloji amillərin rolunun şərhində bütöv, sistemli yanaşmadan gedir. Bu problemin açıqlanmasında K.Talıbzadənin M.F.Axundzadənin ictimai-fəlsəfi və ədəbi-estetik görüşlərinin formalaşmasında Şərq və Qərb mənbələrin rolunun xüsusi vurğulaması ən çox diqqəti çəkir. Belə ki, alim M.F.Axundzadənin estetik konsepsiyasının təşəkkülündə əsas mənbə kimi Şərqlə bağlı milli ədəbi irsi qeyd edir: “İstər Nizami, Xaqani, Nəsimi, Füzuli, Əssar, Vaqif, Bakıxanov, Vazeh və Zakirin estetik görüşləri, istərsə də o zamana qədər Azərbaycanda mövcud olan ədəbi-tənqidi irs öz sənət baxışlarını əsaslandırmaq üçün onun istinad etdiyi mühüm qaynaqlar idi.

K.Talıbzadənin varisliklə bağlı açıqlamalarında ayrı-ayrı ədiblərə, əsərlərə müraciətlərində daima sistemli, konseptual yanaşma özünü göstərməkdədir. Söhbət hər şeydən əvvəl maarifçi realizmin təşəkkül və formalaşmasında qeyd olunan ənənə, mənbələrin yerindən gedir. Axundzadənin Yaxın Şərq, Avropanın qələm sahibləri ilə əlaqələri, xüsusən İranda tezliklə onun davamçılarının fəaliyyəti ilə bağlı alimin müşahidələri faktlara istinadən təqdim olunur. Sonuncu məsələyə dair M.F.Axundzadənin tənqidin rolu ilə bağlı fikirləri, o cümlədən tənqiddən, Şərqdə də istifadə etməyə çağırışları, eyni zamanda Şərqdə ictimai şüurun inkişafına güclü təsir göstərə bilən dram janrının yayılmasının vacibliyi ilə bağlı tövsiyələri xüsusilə vurğulanır. Bu kontekstdə ədibin Mirzə Ağanın pyeslərinə yazdığı “kritika”ları təhlil edən alim bununla da Axundzadənin İrandakı ədəbi prosesin inkişafında rolunu qeyd edirdi. M.F.Axundzadənin Şərq ədəbiyyatının tarixindəki xidmətlərini açıqlayarkən K.Talıbzadə ədibin belə bir etirafını da qeyd edir: “..Mən müsəlmanlar içərisinə birinci məzhəkə müəllifi olmaq şərəfinə nail olmuşam.” Və bu etirafa maraqlı şərh verir: “M.F.Axundzadəni müasirləri başa düşsəydilər, onun böyük işlərini qiymətləndirsəydilər, yəqin ki, özü bu sözləri yazmazdı”.

M.F.Axundzadənin Qərbi Avropa ədəbi fikrinə bələd olduğu ilə bağlı mülahizələri dəyərləndirərkən K.Talıbzadə müxtəlif tədqiqatçıların bu məsələdə yazıçının tənqidi yazılarını, məktubları, fəlsəfi traktatını nəzərdə tutduqlarını qeyd edir və göstərir ki, onun bilavasitə ədəbiyyat məsələlərinə həsr olunmuş yazılarından başqa elə mənbələr vardır ki (məktublaşma, siyasi, fəlsəfi məqalələri, kitabxanasında saxlanılan külli miqdarda kitablar, qeydlər və s.), bunları diqqətlə öyrənmədən onun estetik görüşləri haqqında bütöv təsəvvür əldə etmək çətindir. Qeyd olunan istiqamətlər üzrə sonralar müxtəlif araşdırmalar meydana gəlmişdir, o cümlədən S.Tağızadənin “M.F.Axundzadə və Avropa” monoqrafiyası. Ədibin Şərqlə əlaqələri sonralar bir sıra tədqiqatların, o cümlədən H.Məmmədzadənin “Mirzə Fətəli Axundzadə və Şərq” monoqrafiyasının predmeti olmuşdur.

O ki qaldı Yaşar Qarayevin qeyd etdiyi rus ədəbiyyatı ilə əlaqələrə, alimin tədqiqatlarında bu istiqamət ilə bağlı bəzi diqqətəlayiq mövqelərində dayanmaq istərdik. Bunların sırasında K.Talıbzadə M.F.Axundzadə ilə Belinski və Dobrolyubov arasındakı ədəbi əlaqələrdən çox yazıldığına və onların görüşlərindəki yaxınlıqla bağlı qeyd olunmuş ehtimallara işarə edərək, sübut kimi faktların gətirilməsinə üstünlük verir və bu baxımdan rus tənqidçilərinin əsərlərinin külliyyatının Axundovun şəxsi kitabxanasında olmasını göstərir: Axundovun Respublika Əlyazmalar Fondundakı arxivində Belinski, Dobrolyubovun əsərlərinin saxlanılmasını və bu əsərlərdə yazıçının qələmlə yazılmış rusca qeydlərini misal gətirərək onları şərh edir.

Bu kontekstdə bir məsələni xüsusi qeyd etmək yerinə düşər. M.F.Axundzadənin “Şərq poeması” ilə bağlı Ə.Seyidzadə, M.Rəfili, S.Qurbanov və b. tərəfindən ədəbiyyatşünaslığımızda kifayət qədər fikirlər söylənilib, o cümlədən poema haqqında ilk sanballı rəylərin rus mətbuatında məşhur rus yazarları tərəfindən söylənilməsi haqqında ( 1837-ci ildən ta 1903-cü ilə qədər). K.Talıbzadə bunları təkrarlamadan belə bir maraqlı faktı qabardır ki, Axundzadə ilk dəfə ədəbiyyata münasibətini 1837-ci ildə Puşkinin ölümünə həsr etdiyi poemada bildirmişdir. Onun rus klassiklərini (Lomonosov, Derjavin, Karamzin və Puşkin) öz mövqelərinə görə doğru qiymətləndirməsi iki dəlili əsaslandırmaq üçün çox əhəmiyyətlidir: iyirmi beş yaşlı Axundzadə həm rus ədəbiyyatı və tənqidi ilə yaxından tanış imiş, həm də ədəbiyyat haqqında fikirlərini ilk dəfə bu münasibətlə söyləmişdir. Bədii və tənqidi yaradıcılığın bir əsərdə əyaniləşdirdiyini göstərən bu fakt, eyni zamanda onun hər iki yaradıcılıq sahəsinə eyni vaxtda başladığını da təsdiq edir. “Şair Axundzadə hələ çox cavan yaşlarında tənqidçi kimi də formalaşmağa başlamışdı”.

K.Talıbzadə tədqiqatlarında C.Məmmədquluzadə və Qoqol, M.F.Axundzadə yaradıcılığı və Qoqol (Firidunbəy Köçərlinin şərhində), rus klassiklərinin romantik əsərlərində Qafqaz mövzusu (F.Ağazadə və b. şərhində), Sabir və Saltikov-Şedrin satirası (A.Səhhətin şərhində) kimi problemlər ilə bağlı öz sələflərinin müşahidə və mülahizələrini işıqlandırır. Bir də var alimin özünün bu sahəyə gətirdiyi yeniliklər. Söhbət ilk növbədə “Abbas Səhhət” və “Qorki və Azərbaycan” monoqrafiyalardan gedir. Abbas Səhhətin ədədi manifesti sayılan “Şair, şeir pərisi və şəhərli” poemasını Nekrasovun “Şair və vətəndaş” adlı şerinə şairanə bir cavab kimi qiymətləndirən (məs., M. Arif) mövqeləri təsdiqləyən K.Talıbzadə ruh və ideyaca yaxın olan bu əsərlərin fərqini də qeyd edir: bu ideyanın Səhhətin poemasında üslub və quruluşu etibarilə orijinal bədii həllindən danışır. Eyni zamanda iki əsərin müvafiq fraqmentlərinin müqayisəsi əsasında “Sənətkar-vətəndaş” məsələsinin poetik ifadəsində vətənə məhəbbət, xidmət və qeyrət hissinin hər iki halda milli ənənədən gələn özünəməxsusluğunu vurğulayır. Bu sıradan M.Lermontovun “Vətən”i ilə A.Səhhətin “Vətən”ini tutuşduran alim rus şairinin əsərinin Azərbaycan dilinə sərbəst tərcüməsindən danışır. Lakin, zənnimizcə, burada bir dəqiqləşdirici məqam qeyd olunmalıdır. Rus şairinin əsəri Lermontov lirikasına xas olan bir qədər seyrçi-fəlsəfi, minor tonallığı ilə seçilir, Səhhətin şeiri isə - milli vətənpərvərlik lirikasının səciyyəvi nümunəsidir, özü də uşaqlara müraciətdə. Yəni, bəlkə də, burada sərbəst də olsa, məhz təcrümədən danışmaq o qədər də yerinə düşmür. Konkret əsərin təsiri ilə yaranmış orijinal əsərdir Səhhətin “Vətən”i. Dünya ədəbiyyatında bir çox məşhur əsərlər elə bu yolla - yaradıcı impulsun təsiri ilə yaranmışdır. Olsun ki, bu səbəbdən K.Talıbzadənin monoqrafiyasının sonuncu nəşrində bu tezis ixtisar olunmuşdur.

Monoqrafiyada xüsusi diqqət tərcümə məsələsinə ayrılır, yəni A.Səhhətin tərcümə yaradıcılığına. Və bu aspektdə “Lermontov və Səhhət” mövzusu xüsusi bir xətlə keçir. Burada alim Lermontovdan edilmiş 9 tərcümədən sadəcə məlumat verməklə kifayətlənmir: lirik qəhrəmanların ideya-estetik planda yaxınlığı vurğulanır, yəni bir-birindən ayrılmayan, paralel olaraq iki aspekt izlənilir: Lermontov və Səhhət - iki şair; Səhhət - tərcüməçi və şair kimi. Həqiqətən ümumiyyətlə tərcümənin dəyərləndirilməsində bu vacib amildir: bir var peşəkar tərcüməçinin yaradıcılığı və bir də var müstəqil poetik yaradıcılığı olan şairin tərcümə təcrübəsi.

Puşkin və Lermontovdan edilən tərcümələrin təhlili əsasında K.Talıbzadə Şair - Peyğəmbər motivini xüsusi qeyd edir, çünki bu motiv ümumiyyətlə romantik yaradıcılıq üçün səciyyəvi idi (hər iki “tərəf” - müvafiq olaraq rus və Azərbaycan romantik poeziyasının görkəmli nümayəndələri idi). Bununla belə K.Talıbzadə Səhhət yaradıcılığında milli poetik ənənələrinin roluna xüsusi önəm verir (Vaqif, Zakir).

Bu kimi məsələlərin şərhində tədqiqatçı tərcümə üçün seçilən əsərin mahiyyətini vurğulayır ( “milli ədəbiyyatın ehtiyaclarından çıxış edirdi”). Və bu yerdə yeni yaradıcılıq metodun mənimsənilməsində tərcümənin imkanları ilə bağlı N.Konradın məşhur tezisinə istinad edilir. K.Talıbzadə tam haqlı göstərir ki, romantik Səhhətin tərcümələrindən ən uğurluları rus ədəbiyyatının məhz romantik nümunələri olmuşdur. Amma monoqrafiyanın müxtəlif nəşrlərinin müqayisəsi göstərir ki, ilk nəşrdə romantik Səhhətlə müqayisədə realist Səhhətə üstünlük verən alimin mövqeyi, çox güman ki, sovet ədəbiyyatşünaslığında uzun müddət hökm sürən məlum tendensiya ilə bağlı olub: realizmə daha kamil sənət kimi yanaşma. Amma, maraqlıdır ki, 30 ildən sonra sonuncu nəşrdə (1986) K.Talıbzadə bu stereotipdən uzaqlaşır və Səhhət romantizminin mənbələri sırasında rus romantizmi ilə yanaşı, həm də türk romantik poeziyasını qeyd edir (Əbdülhaq Hamid, N.Kamal, T.fikrət və b.).

Sovet ədəbiyyatşünaslığının birmənalı mövqelərindən biri sosrealizmin emblematik fiqurları olan M.Qorki və V.Mayakovskinin digər sovet yazıçılarına total təsirinin təsdiqi ilə bağlı idi. Məsələn, hətta M.Rəfili kimi görkəmli ədəbiyyatşünas M.Cəlil, A.Səhhət və başqalarının yaradıcı şəxsiyyət kimi formalaşmasını Qorkinin təsiri ilə bağlayırdı. Qeyd olunan məsələdə K.Talıbzadənin tədqiqatlarının dəyərli metodoloji mövqeyi milli ənənələrin prioriotetliyinə önəm verilməsi ilə xüsusilə seçilməkdədir. Məsələn, Qorki və Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərinin problematikasının səsləşmələrini tədqiqatçı hər şeydən əvvəl hər iki sənətkarın müasir olduqları ilə izah edir, yəni ictimai həyatın aktual məsələlərinin əks olunması ilə bağlayır.

K.Talıbzadə o vaxtlar, bəlkə də, dövriyyədə olmayan “tipologiya”, “tipoloji səsləşmələr” terminlərini işlətmir, amma mahiyyəti etibarı ilə məhz bu ədəbi hadisədən danışır. Daha sonra tədqiqatçı müqayisə edilən yazıçıların bədii üslubunun, manerasının fərdiliyini aşkarlamağa çalışır. Mirzə Cəlilə aidiyyətdə qeyd edir ki, yazıçı Azərbaycan ədəbiyyatına milli satirik ədəbi ənənələrini inkişaf etdirən ədib kimi daxil olmuşdur. Eyni məntiqlə Qorkinin Səhhətə təsiri ilə bağlı “hakim” mövqe inkar olunur: ayrı-ayrı oxşarlıqların axtarılması əsas olmamalıdır; bu məsələdə S.S.Axundovun rus yazıçısına daha yaxın olması göstərilir (məs, “Çərxi fələk” pyesinin “Həyatın dibində” pyesi ilə, yaxud “Hürriyyət ulduzu” hekayəsinin “Danko” hekayəsi ilə ideya yaxınlığı, kompozisiya, süjet baxımından səsləşmələr, romantik üslub nəzərə alınaraq). Ümumiyyətlə, Qorkinin Azərbaycan ədəbiyyatına total təsirini bəyan edən tədqiqatçıların mövqeyinin daha çox deklarativ-ideoloji səciyyə daşıması qeyd olunur. Bununla belə rus yazıçısının erkən romantik hekayələrinin, məsələn, M.İbrahimovun “Cənub hekayələri” yaxud “Ana” romanının M.Hüseynin “Səhər” romanına təsiri konkret təhlillər əsasında sübut edilir və bu təsirin bəzi hallarda həddi aşdığına görə hətta Azərbaycan romanının orijinallığına xələl gətirdiyi göstərilir.

M.Qorki ilə bağlı monoqrafiyada zəngin faktoloji material əsasında ədəbi əlaqələrin, demək olar ki, bütün formaları əhatə olunmuşdur: ədəbi-tənqidi resepsiya, tərcümə, tematoloji plan, bilavasitə kontaktlar, ədəbi təsir, tipoloji səsləşmələr. Bunların tədqiqi Azərbaycan və rus ədəbiyyatlarının müvafiq mərhələlərinin ümumi inkişaf tendensiyaları kontekstində aparılır və bu kontekstdə bir sıra hallarda dəqiqləşdirici məqamlar diqqəti çəkir. Xüsusən bədii metodun təkamülü və tipologiyası baxımından. Məsələn, C.Cabbarlının “Aydın”, “Oqtay Eloğlu” pyeslərinin Qorkinin romantikası ilə səsləşmələrini qeyd edən tədqiqatçı bu kontekstdə rus yazıçısının romantik yaradıcılığının erkən deyil, məhz kamil dövrünə işarə edir və bunu müqayisəli təhlillərdə açıqlayır. Yəni Qorkinin yaradıcılığı mərhələvi müstəvidə şərh edilir. Eyni zamanda Cabbarlının adı çəkilən qəhrəmanlarına ədəbiyyatşünaslığımızda mövcud tənqidi münasibətin yanlış olduğu göstərilir və s. Yaxud tərcümələrdən danışarkən, məsələn, A.Səhhət tərəfindən “Həyatın dibində” pyesindən məşhur məhbusun mahnısının tərcümə edildiyi qeyd olunur və bu seçimin təsadüfi olmadığı əsaslandırılır. “Mənim tərcümeyi halım”dan müvafiq fraqmentlər müqayisəli kontekstə gətirilir. Tematoloji planla bağlı çox maraqlı materiallara yer verilir. “Azərbaycan həqiqətləri rus yazıçısının gözü ilə” istiqamətində. Bunların içində M.Qorkinin Bakıya gəlişlərini əks etdirən məşhur yazıları ilə yanaşı, “Qafqazda qaçaqlar”, “Şiyələrin bayramı” (Metex dustaqxanasında yatarkən Şeytanbazara açılan pəncərədən məhərrəmlik mərasimini müşahidə edərkən təəssüratları haqqında, amma “bayram” sözü bu kontekstdə bir qədər anlaşılmır) və digər oçerklərdə verilən faktları o vaxtın Zaqafqaziya mətbuatında gedən müvafiq publikasiyalarla müqayisə edən alim bu oçerklərin böyük informativ əhəmiyyətindən danışır. O cümlədən rus yazıçısının xalqımızın qaçaqçılıq tarixinə aydınlıq gətirdiyi məqamları qeyd edir (məs, Qaçaq Nəbi və Qara Nəbinin başqa-başqa adam olduqları haqda, Qaçaq Kərəm haqqında Kuban kazaklarından aldığı məlumatlar və s.).

Rus ədəbiyyatına münasibət baxımından alim Ə.Ağaoğlunun “Rus ədəbiyyatının ümumi xarakteristikası” adlı məşhur oçerkini nəzərdən keçirir, ədibin rus ədəbiyyatı tarixinin orijinal, müfəssəl dövrləşməsi ilə bağlı konsepsiyasına müsbət dəyər verir. Və göstərir ki, Ə.Ağaoğlu bir məqalədə rus ədəbiyyatının təkamülü ilə bağlı bütöv bir tədqiqat apararaq, bu təkamüldə ədəbi təsir və iqtibas proseslərinin böyük rolunu təsdiq edir. Və bu təsirlərin içində rus milli ruhunun ifadəsini əsas amil kimi götürülməsini xüsusi dəyərləndirir. Çünki məhz milli ruhun qorunması və sonrakı ədəbi nəsillərə ötürülməsi (varislik) milli ədəbiyyatın tarixi gedişatını təmin edir. Ağaoğlunun oçerkində bir çox məsələlərin dəyərləndirilməsində təsir amilini xüsusi qeyd edən K.Talıbzadə, o cümlədən, rus blinaların tatar əfsanələrindən yararlanması faktlarına xüsusi önəm verir (hətta blinaların əsas əfsanəvi personajı olan “boqatır” sözünün “bahadır”dan alınması məsələsi). Düzdür, bu məsələlərdə Ağaoğlu Stasov, Miller, Potanin kimi nüfuz sahiblərinə istinad edir. Ağaoğludan gətirdiyi və vurğuladığı tezislərdən biri rus ədəbiyyatının Krılova qədər təqlidçi ədəbiyyat olduğu qənaəti ilə bağlıdır: “Ruslar yavaş-yavaş avropalı kimi düşünüb hiss etməyə başlayacaqlar. Rus Avropa mədəniyyət zümrəsinə girmiş olacaqdır.” Sonrakı dövrlərin təqdimatında da alim orijinal (əsasən razılaşdığı) şərhləri vurğulayır və qeyd edir ki, F. Köçərlidən fərqli olaraq Ə. Ağaoğluda ədəbi proses portret-oçerklər üzrə deyil, bütöv bir tarixi gedişat mərhələlər üzrə, dünya konteksti içində izlənilir.

Nəzərdən keçirilən təcrübə belə bir şəksiz qənaətə gəlməyə imkan verir ki, Kamal Talıbzadənin ədəbi əlaqələr istiqamətində apardığı axtarışlarına müasir aksial prioritetlər mövqeyindən yanaşdıqda bu tədqiqatların Azərbaycan müqayisəli ədəbiyyatşünaslığının tarixində əhəmiyyətli rol oynadığını və indinin özündə aktuallığını saxladığını təsdiq etməli oluruq.

Sara Osmanlı

filologiya üzrə elmlər doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 31 yanvar.- S.4.