ƏDƏBİYYAT NÜMUNƏLƏRİNƏ

NÜFUZETMƏ BACARIĞI

Görkəmli qrafika ustası, xalq rəssamı Arif Hüseynovun özündə dəzgah və kitab qrafikasını əhatə edən yaradıcılığında Azərbaycan ədəbiyyatına böyük maraq duyulmaqdadır. Ötən əsrin yetmişinci illərindən başlayaraq ölkənin “Göyərçin” kimi çox məşhur olan uşaq jurnalı və paytaxtdakı müxtəlif nəşriyyatlarla əməkdaşlıq edən rəssam yerli və xarici müəlliflərin çoxsaylı kitablarına bədii tərtibat vermiş, illüstrasiyalar çəkmişdir. Həmin işlərində Azərbaycan kitab qrafikasının qədim və zəngin ənənələrinə tapınan Arif Hüseynov son nəticədə bu sahədə fərdi dəst-xəttini formalaşdırmağa nail olmuşdur. Ədəbi mətnə özünəməxsus, yaradıcı münasibəti onun çəkdiyi illüstrasiyaları başqalarından kifayət qədər fərqləndirir desək, yanılmarıq. Belə ki, onun bu işlərində ənənəvi milli prinsiplər müasir təfsirlə qoşalaşmış, bir-birini üzvi surətdə tamamlayaraq cəlbedici bir görkəm almışdır. Bunu ilk növbədə Arif Hüseynovun əsərlərindəki ifadə vasitələrində, ədəbi materialın orijinal forma-biçimdə təqdimatında görürük. Rəssam sadəcə olaraq oxuduqlarını təsvir dilinə çevirməklə kifayətlənmir, bir qayda olaraq onlara zaman prizmasından nəzər salır. Çox vaxt müəllif fikirlərini öz hiss-duyğuları, arzuları ilə, bəzən də hamını narahat edən problemlərlə qoşalaşdırmaqla, onlarla anım yaratmağa çalışır. Adi illüstrasiya çərçivəsindən çıxan bu təsvirlər oxucuya düşünüb-daşınmaq üçün geniş meydan açmaqla yanaşı, rəssamı kitabın həqiqi mənada tam hüquqlu müəllifinə çevirir.

Arif Hüseynovun maraq dairəsi çox genişdir. O, uğurla həm klassik, həm də çağdaş ədəbiyyat nümunələrinə illüstrasiyalar çəkir. Ədəbi qəhrəmanları asanlıqla təxəyyülündə canlandıra, ifadəli cizgilərlə onlara obrazlı görkəm verə bilir.

Onun Nizami Gəncəvinin “Fitnə”, M.Ə.Sabirin “Hophopnamə”, Məhsətinin “Rübailər”, “Səməd Vurğunun “Lirika”, Rəsul Rzanın “Vaxt var ikən”, Françesko Petrarka və Adil Babayevin “Sonetlər”inə, Korney Çukovskinin “Aybolit” əsərinə, Əziz Nesinin “Taxtalıqdan məktublar”ına, Qəşəm İsabəylinin “Əkil-bəkil” kitabına, “Azərbaycan nağıllarına” və digər neçə-neçə nəşrlərə çəkdiyi illüstrasiyalarda bunun əyani ifadəsini görmək mümkündür. Ötən illərdə ən müxtəlif miqyaslı sərgilərdə dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində sərgilənən bu əsərlərin uğuru da onun yaratdığı kitab qrafikası nümunələrinin yüksək bədii-estetik dəyərə malik olduğunu təsdiqləyir. Onun ötən əsrin səksəninci illərində əvvəlcə Bakıda, sonra isə Moskvada baş tutan “100 illüstrasiya” adlı sərgisi sözün əsl mənasında təsviri sənət məkanında hadisə oldu desək, həqiqəti söyləmiş olarıq.

Arif Hüseynovun kitab qrafikası nümunələrinin onu başqalarından duyulası dərəcədə fərqləndirən özəllikləri kifayət qədərdir. Bunların ən önəmlisi əsərlərinin təsvir dilinin yaradıcılığına müraciət etdiyi müəlliflərin dünyaduyumundan, ifadə formalarından asılı olaraq dəyişməsidir. Belə ki, geniş bədii ümumiləşdirmələr tez-tez işıq-kölgə təzadları, incə, bəzən də gərgin xətlərlə əvəz olunur. Rəsul Rzanın “Vaxt var ikən” kitabına çəkilmiş avtolitoqrafiyalar bu məziyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Dinamik kəskin cizgilər insan dühasının və zəkasının qüdrəti və təntənəsini yaxşı ifadə edir. Duyulası detal yığcamlığı qarşısında kompozisiyaların tamaşaçını düşündürücü fəlsəfi ovqata kökləyə bilməsini poetik misraları sətiraltı mənadan əskik olmayan Rəsul Rza şeirlərinin müəllif tərəfdən düzgün dərkinin ifadəsi saymaq olar. Etiraf edək ki, bu illüstrasiyalar elə forma-biçiminə, bədii şərh özünəməxsusluğuna görə rəssamın bütün yaradıcılığında fərqlənir. Elə “Dünyanın həqiqətləri elm dilində, insanın həqiqəti isə fəlsəfə dilində yazılmışdır” deyiminə tapınmalı olsaq, onda deyə bilərik ki, Rəsul Rza poeziyasında öz əksini tapan bu həqiqətlər rəssam tərəfindən incəliyinə kimi qavranılmış və təsirli bədii görkəm almışdır. Şair və rəssam düşüncələrinin qovşağını əks etdirən bu lövhələr əslində müasirlərinə poetik-obrazlı bir ismarışdır. Onun da əsas məzmununu insanın gələcəyə öz keçmişinin çiynində getməsi həqiqəti təşkil edir.

Onun 1980-ci ildə “Hophopnamə”yə verdiyi tərtibat o vaxta qədər bu məşhur əsərə çəkilmiş iilüstrasiyalardan köklü şəkildə fərqlənməklə, şeirlərin alt qatına fəlsəfi nüfuzetmə gücü ilə seçilirdi. Sonradan bu kitaba yenidən qayıdan rəssam 2012-ci ildə şairin anadan olmasının 150 illiyi münasibətilə buraxılan “Hophopnamə”ni çəkdiyi 40 yeni əsərlə qrafika sənətimizə yaddaqalan töhfələr vermiş oldu.

Françesko Petrarkanın “Sonetlər”inə çəkilmiş illüstrasiyalarda da “Vaxt var ikən”lə səsləşən məqamlar mövcuddur. Ağ-qara cizgilərin təzadından “boylanan” və zahiri görüntüsünə görə kifayət qədər müasir-dünyəvi görünən bu rəsmlərdə müxtəlif biçimli şaquli sahələrin yaratdığı bütövlükdə Petrarka sonetlərində hifz olunan zəngin insani yaşantılarına tutulan “bədii güzgü”də lirik duyğuların fəlsəfi qata bələnməsini görmək mümkündür. Tuşla işlənmiş bu lövhələrdə insan təsvirləri ilə memarlıq tikililəri və elementləri arasında bir-birini tamamlayan vəhdətin əldə olunması sayəsində şairin bütün Avropa poeziyasının inkişafına təsir göstərmiş məhəbbət ruhlu sonetlərindəki İntibah dövrünün humanist tutumunu şərtləndirən məziyyətləri duymaq mümkündür. Rəssamın ağlı-qaralı sahələri məntiqli şəkildə qarşı-qarşıya qoymağının nəticəsində bir kompozisiyada yaşanan duyğulandırıcı “yaşantılar toplusu”nun daha qabarıq görünməsi əldə olunmuşdur...

Azərbaycan poeziyasının tanınmış simalarından sayılan Adil Babayevin “Sonetlər”inin bədii şərhində rəssam bir qədər fərqli mövqe nümayiş etdirmişdir. Düzdür, Arif Hüseynov tuşla çəkilmiş beş lövhədə də formaların qarşıdurmasından istifadə edib. Amma onlarda fərq də az deyil. Qeyd olunanın ən görünəni rəssamın süjeti bütöv kompozisiya içində daha da qabardılmış görüntü ilə təqdim etməsidir. Bizcə bunu həm də müəllifin şərqli ruhundan doğan sonetlərin avropalı mütəfəkkirin yaratdıqlarından fərqli olduğunu dolayısı sərgiləmək istəyinin nümayişi də saymaq olar. Bəlkə elə bu səbəbdən də Adil Babayevin sonetlərinin bədiiləşməsində lirik məqamlar daha duyulandır. Rəssamın müşahidə etdiyi gerçəklikdən onun üçün önəmli sayıla biləcək bir yaşantını iri planda təqdim etməsinin bədii tutumunda bunu görmək mümkündür. Yarpaqlanmış iri ağacın fonundakı kvadratşəkilli işıqlı kompozisiya açıq qapıdan intizarla uzaqlara baxan romantik ruhlu gənc qızın və bolluq rəmzi olan iri narın təsvirindən ibarətdir. Bu forma-kompozisiyanın məntiqli yerləşdirilməsinin nəticəsidir ki, təsvir həm də ağacın hissəsi kimi qəbul olunur...

Digər bir oxşar kompozisiyada isə iri planda görüntüyə gətirilən təsvir qızılgül kolu ilə əlaqələndirilmişdir. Bu dəfə təsviri tünd yerlikdə gerçəkləşdirən rəssam çəmənlikdəki qızın və onun baxışlarını zillədiyi kəpənəyin qabarıqlığını əldə etmişdir. Arif Hüseynovun gül, qız və kəpənək təsvirlərinin ovqatyaradıcı görüntüsü ilə kompozisiyanın lirikliyinə nail olması duyulandır...

1986-cı ildə Səməd Vurğunun poeziyasına müraciət edən rəssam bizcə sonradan onun yaradıcılıq üslubunun dominantına çevriləcək ənənə ilə müasirliyin vəhdətini əks etdirən ifadə vasitəsi ilə gözəl nümunələr yaratmışdır. Özündə əsasən Səməd Vurğun lirikasını zəngin çalarlarını hifz edən və qarışıq texnikada yaradılmış həmin əsərlərin sayı altıdır. “Ceyran”, “Peqas”, “İlham pərisi”, “Yeddi oğul istərəm”, “Qədim şəhər” və “Aşıq” adlanan lövhələrdə Səməd Vurğun lirikasının duyğulandırıcılığına tapınan rəssam con nəticədə hər bir əsərin bədii görkəminə həmin yaşantıları qabarıqlaşdıran inandırıcılıq bəxş edə bilmişdir. Ümumi vərəqin qədim əlyazmaları ilə səsləşən ümumi görkəmini şair düşüncələrindən süzülüb gələn motivlərlə zənginləşdirən Arif Hüseynov çox cəlbedici bir bədii nəticə əldə etmişdir. “Peqas”da qanadlı atla saz, kitab və meyvələrin, “İlham pərisi”ndə bəyaz donlu qızla incə çiçəklərin, “Ceyran”da təbiətin zərif varlığı ilə günəşin, eləcə də digər kompozisiyaları təşkil edən yığcam detalların vəhdətinin yaratdığı ovqat doğrudan da şeirlərin ruhu həmahəng səsləşəndir. Bəyaz çərçivəyə alınmış bütün süjetlərin ağacla qovşaqda təqdimatı məntiqli olmaqla yanaşı, həm də cəlbedicidir...

Onun “Azərbaycan nağılları”na davamlı olaraq çəkdiyi illüstrasiyalarda ədəbi mətninin tutumuna müvafiq hadisələrə fantastik baxış bucağı, bədii həllində vaşaşırdıcı rəng və forma-biçim ifadəsi görünməkdədir.

Rəssamın ədəbi mətnə nüfuzetmə bacarığı, onun ən səciyyəvi məqamlarını yaddaqalan biçimdə bədiiləşdirmək istedadına onun H.Cavidin “Şeyx Sənan”, Əziz Nesinin “Taxtalı köydən məktublar”, S.Əlinin (Türkiyə) “Quyucaqlı Yusif”, Anarın “Təhminə və Zaur”, Nəbi Xəzrinin “Mavi kitab”, H.Abbaszadənin “Çəmbərəkənd balladası” və K.Çukovskinin “Aybolit” əsərlərinə çəkdiyi ağ-qara, Nizami Gəncəvinin “Fitnə”, “Sultan Səncər və qarı”, Məhsətinin “Rübailər”inə, C.Məmmədquluzadənin “Ölülər”, A.Şaiqin “Yaxşı arxa”, “Şahzadə İvan və boz qurd” rus xalq nağılına, M.P.Vaqifin “Durnalar”, Ə.Haqverdiyevin “Qoca tarzən”, Q.İsabəylinin “Əkil-Bəkil”, R.Yusifoğlunun “Ayda səyahət” kitablarını bəzəyən rəngli illüstrasiyaların timsalında şahidlik etmək mümkündür.

Heç şübhəsiz Arif Hüseynovun kitab qrafikasının ən önəmli xüsusiyyəti onların oxucu ürəyini isidə, gözlərini nurlandıra bilməsidir. Odur ki, onun müxtəlif mövzulu kitablara çəkdiyi rəsmlər mətnə əlavə kimi baxılmayıb, bilavasitə onun bədii-estetik cövhəri kimi qəbul olunur. Ona görə də onlar həm kitab səhifələrində, həm də müxtəlif miqyaslı sərgilərin ekspozisiyasında böyük maraqla qarşılanırlar...

P.S. Yazı “Ədəbiyyat qəzeti”nin 3 sentyabr tarixli sayında çap olunub.

Ziyadxan Əliyev

Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi,

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2016.- 3 sentyabr.- S.30.