Metaforanın analitik şərhi

Metaforanın işləndiyi söyləmlərin məntiqi təsvir problemi analitik fəlsəfənin mövcudluğunun ilk onilliyində meydana gəlmişdir. Analitik fəlsəfənin demək olar yüz illik tarixi ərzində metaforanın tədqiqində bir neçə əsas mərhələ formalaşmışdır.

Bu mərhələlərin mahiyyətini üzə çıxarmazdan və müəyyənləşdirməzdən qabaq, bir sıra mühüm mülahizələri nəzərə almaq lazımdır. Əvvəla, analitik filosoflar heç də ayrılıqda götürülən metaforanı deyil, metaforanın işləndiyi söyləmi analiz edirlər. İkincisi, metafora bu sözün ən geniş anlamında götürülür. Bu, mahiyyəti birmənalı şəkildə müəyyənləşdirilə bilməyən istənilən mühakimə və ya söyləmdir. Üçüncüsü, analitik fəlsəfədə (xüsusən, onun vətəni İngiltərədə) metaforanı öyrənən fənlər arasında çox dürüst müəyyən edilən sərhəd mövcuddur: məntiq, estetika, filologiya və ədəbiyyatşünaslıq. Gündəlik danışıqda və poetik dildə metaforanı sərbəst işlədən və fənlərarası sərhədləri sərbəst aşan əksər fransız alimlərindən fərqli olaraq, analitiklər bunu yolverilməz hesab edirlər. Bununla bağlı olaraq, onlar cəhdlərini metaforanın məntiqi müzakirəsinə sərf edirlər, halbuki digər fənlərin çərçivəsində tədqiqat və nəzəriyyələri də sərf-nəzər etmirlər. Bu məqalədə analitik fəlsəfədə metaforaya baxışın üç əsas mərhələsini seçib-ayırırıq.

Birinci mərhələdə (1910 - 1940-cı illər) analitik filosoflar bütün mümkün təcrübə elementlərini təsvir edə bildiyimiz ideal məntiqi dilin qurulması ilə məşğuldurlar. Metafora dedikdə mənası hərfi şəkildə müəyyənləşdirilə bilməyən anlayış və ya söyləm başa düşülür. "Principia Mathematica"da, Rasselin məntiqi atomizmin əsaslandırılmasına həsr edilən əsərlərdə, Vitgenşteynin "Traktat"ında və digər əsərlərdə sübut edilir ki, metafora ciddi ideal dil hüdudlarında yolverilməzdir. Elmi fikirdə metafora varsa, biz ondan ya imtina etməliyik, ya da onu ciddi məntiqi formaya salmalıyıq. Rasselin diskrepsiya nəzəriyyəsi baxımından, ciddi dildə metaforanı təkcə məntiqi deyil, həm də ontoloji qadağanedici arqumentlərə görə işlədə bilmərik. Məsələn, biz mövcudluq kvantorunu metafora ilə təsvir edilən əşyaya aid edə bilmərik, çünki o, müşahidə edilən fiziki və psixi aləmdə mövcud olan fakta uyğun gəlmir. Ciddi təsvirə iddia edən istənilən dilin tərkibindən metaforalar çıxarılmalıdır. Rassel qeyd edir ki, ciddi formaya düşməmiş istənilən qənaət dəqiq və konkret formada söylənə bilməz. "İnam sözlərlə ifadə ediləndə, nəzərə almalıyıq ki, məntiq və riyaziyyatın sərhədlərindən kənarda qalan bütün sözlər qeyri-müəyyəndir", - Rassel yazırdı. Bu halda Rassel belə bir nəzəriyyənin qəbul edilməsinin çətinliyini dərk edirdi. O, doğru olaraq qeyd edirdi ki, dəqiq məntiqi dil əksəriyyətinin tərkibində metafora olan psixoloji və ya poetik mühakimələrin təhlilində "işləmir". Mur və Rassel tərəfindən tətbiq edilən təhlil metodologiyası demək olar ki, müharibəyə qədərki analitik fəlsəfədə şəriksiz hökmranlıq etmişdir. İdrakda metaforanın rolunun tam inkar edilməsinə nümunə kimi Ayerin "Dil, həqiqət və məntiq" konsepsiyasını göstərmək olar, burada istənilən yoxlanılmamış metafora qeydsiz-şərtsiz qadağan edilir, o cümlədən faktların göstərilməsi və təsvirindən daha çox şeylərə iddia edən istənilən dilin qarşısıalınmaz qeyri-müəyyənliyinə dair pozitivist tezis irəli sürülür. Ayer təkcə dəqiqləşdirmə aparmağın mümkünsüzlüyünə görə deyil, həm də sonuncunun metaforikliyinə görə bu elmlər sahəsində mühakiməni qadağan edirdi.

Analitik fəlsəfədə, inkişafın bu mərhələsində metaforaya aid daha mötədil şərhlər mövcuddur. Uaythed, məsələn simvolizm nəzəriyyəsini irəli sürdü ki, buna uyğun olaraq hətta elementar müşahidə qənaətini də simvollaşdırma olmadan ifadə edə bilmərik. Uaythed idrakı simvolizmin qarşılıqlı əlaqədə olan növləri kimi şərh edir. Bu halda Uaythed dünyanın dərkində bədii təcrübəyə nəzərəçarpan rol ayırır. Vordstvort və Şellinin ingilis romantizmini araşdırarkən Uaythed o dövr üçün əhəmiyyət daşıyan təbiətin xarakteri və metafora təsvirini önə çəkmişdi. Dyi də metaforanın idrak sahəsindən çıxarılmasının əleyhinə çıxış edirdi. O, hesab edirdi ki, poetik dil metafizikanın dili ilə münasibətdə varlığın dərkində daha uzaqlara gedə bilmişdir. Ancaq ideal dil nəzəriyyəsinin müddəaları ilə razılaşmayan Dyui, Uaythed, Broud və digər mütəfəkkirlər, metaforaya gəlincə daha ehtiyatlı çıxışlar edirdilər. Bir çox hallarda onlar metaforadan istifadəni vacib hesab edirdilər, ancaq bunu o zaman etmək olar ki, fikri daha dəqiq söyləmək imkanı olmasın. İstənilən halda, biz metaforik söyləmlərin daha ciddi məntiqi formalarla salınmasına cəhd etməliyik ki, onların məzmunu təhlilin və düşüncənin predmetini təşkil edə bilsin.

İkinci mərhələ (1950 - 1970-ci illər) analitiklər arasında metaforaya "bəraət" qazandırmış Vitgenşteynin son dövrünün ideyalarının yayılması ilə başlayır. Vitgenşteyn sözün mənasını onun dildə işlədilməsi üsulu kimi şərh etdiyi üçün, bu meyara uyğun olaraq, elmi termindən, yaxud poetik ifadədən istifadə etməyimiz arasında prinsipial fərq olmayacaqdır. Vitgenşteyn heç bir konkret əşyanı bildirməmək mənasında "metaforik" olan bir sıra cümlə meydana çıxarır ("Oy!", "Su!", "Rədd ol!" və sair). Linqvist fəlsəfənin yaradıcısının rəyinə görə, ifadənin dəqiqliyi və ya mənanın müəyyənləşdirilməsi çətin əldə ediləndir. Vitgenşteyn "Fəlsəfi tədqiqlər"in bir çox yerində dəqiq və sadə (adi) təfsirin imkanlarına yönəlik şübhəli nəticə çıxarır. Məsələn, dilə tərifi ciddi və birmənalı şey kimi daxil edirik, ancaq başqa dilin hüdudlarında elə bu qənaət çoxmənalı və qeyri-müəyyən bir şey kimi şərh edilə bilər. Başqa dilin daşıyıcıları üçün həmin müddəa metafora rolunda çıxış edir. Başqa bir dilin daşıyıcılarının metaforik müddəası bizim üçün birmənalı görünə bilər. Beləliklə, Vitgenşteyn fəlsəfəsinin son dövrü analitik fəlsəfədə metaforaya münasibətdə ikinci mərhələ yaranır - dildə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan metaforaların öyrənilməsi.

Vitgenşteynin ardıcılları olan Payl və Kuayn, müəllimin ideyalarını təkmilləşdirməklə dilin istənilən müddəasını (o cümlədən elmin) metaforik anlayış kimi şərh etməyə başlayırlar. Payl qeyd edir ki, istənilən formal məntiqi sistemin əsasında adi dilin "qeyri-formal" məntiqi dayanır. Kuayn özünün tərcümənin sistemli qeyri-müəyyənlik nəzəriyyəsində qeyd edir ki, dildə ünsiyyətin əsasını anlama deyil, etibar təşkil edir. Kuayn hesab edir ki, ən sadə cümlənin xarici dilə tərcüməsi həll edilməz çətinliklər yaradır: halbuki tərcüməçi təkcə adekvat sözləri mexaniki şəkildə seçməməli, bu sözün işləndiyi bütün konteksti verməyə çalışmalıdır. Metaforalar bu problemin kəskinliyini azaldır və məntiq tutarlı olmayanda insana rahat nəfəs almaq imkanı verir.

Metaforaya analitik baxışın üçüncü, müasir mərhələsi (1970-ci illərdən başlayaraq) Amerika filosofu D.Devidsonun adı ilə bağlıdır. O, holistik dil nəzəriyyəsi ideyasını irəli sürür, bu nəzəriyyəyə görə, sözün, anlayışın və ya söyləmin dil kontekstindən mücərrəd şəkildə çıxarılma imkanı mövcud deyildir. Devidson, "intellektual aləmlərin radikal fərqini" təsdiq etməklə, bununla bərabər linqvist fəlsəfələrin konseptual relyativizminin tutarlı olmadığını sübut edir. "Biz onu necə dərk etməyimizdən asılı olmayan obyektiv dünya ideyasından vaz keçməməliyik". Konseptual relyativizmə qarşı çıxan arqument sübut edir ki, dil dünya haqqında biliklərimizin keçdiyi ekran və ya filtr deyildir, - filosof qeyd edir. Devidson sələflərinin linqvist idealizminə riayət etsə də, dillə dünya arasında münasibətləri terminlərlə ifadə edərək, metaforaya məntiqi ciddi yanaşmanın ardıcılı kimi çıxış edir. "Əleyhinə çıxış edəcəyim əsas səhv odur ki, hərfi mənasını istisna etməklə, metafora hər hansı başqa mənaya malikdir", - Devidson yazır. Beləliklə, Devidson nəzəriyyəsinin şəxsində dil söyləminə metafora kimi baxmaqla bağlı əvvəlki radikal konsepsiya ciddi tənqid edilir. Devidson dilin "mahiyyəti" kimi metaforikliyin təsdiqini növbəti fəlsəfi doqma hesab edir. Metafora işlənən hər bir şərh holistik nəzəriyyənin çərçivəsindədir və o, yalnız bu nəzəriyyənin daxilində məna qazanır. Bu halda Devidson bu nəzəriyyənin mahiyyətinə yönəlik məsələni açıq saxlayır. Devidsonu oxuyarkən bizə məlum olan ancaq bunun dilə aid olmasıdır. Ancaq bu halda Devidsonun hansı dili nəzərdə tutması məlum deyildir. Empirizmin bütün doqmalarını atmaqla, amerikan filosofu daxili bağlılıqla əlaqəli holistik meyarı qarşılayan istənilən dilin bu mövqedə olmasını təsdiqləyir. Dəqiq elm dili, gündəlik danışıq dili, poetik dil, hiss və həyəcanlarımızın ifadə edildiyi dil və bir çox digər dillər Devidsonun çəkdiyi sxemdə özünə rahat yer alır. Fikrimizcə, bu, həm dəyər, həm də naqislik doğurur. Sözsüz, dəyərlər arasında konseptual relyativizmin tənqidini və Devidson nəzəriyyəsinin yüksək dərəcədə açıqlığını nümunə göstərmək olar. Ancaq bununla bərabər, Devidson haqlı olaraq sistemin yayğınlığını və mövqeyin dəqiq olmadığını tənqid edir. Bu mənada Devidsonun ideyalarını inkişaf etdirməyi bəyan edən gələcək nəsil filosofları müxtəlif, bəzən də bir-birinə zidd mövqelərə çatmışlar.

Bu mənada Devidsonla Rorti arasında bu məsələnin şərhində meydana çıxan ciddi fikir ayrılıqlarını yada salmaq kifayətdir. Rorti Vitgenşteynin belə bir müddəasını müdafiə edir ki, "intellektual və mənəvi təkamül baxışları ilə şeylər özlüyündə götürüldükdə müvafiq anlayışın tarixi kimi deyil, faydalı metaforaların tarixinə baxış kimi razılaşmaq lazımdır". Devidson Rorti ilə razılaşmır və Dammitin baxışlarını müdafiə edir, o isə özünün anti-realist məntiqinə uyğun olaraq dilin istənilən metaforasını yalnız müəyyən məntiqi nəzəriyyənin terminləri ilə şərhə yatan bir şey kimi izah edir.

Dammit müasir analitik fəlsəfədə çox yayılmış belə bir mövqeyi ifadə edir ki, dilin bütün müddəaları yalnız o halda başa düşülə bilər ki, müvafiq semantik meyarlara əsaslansın. Müxtəlif semantik meyarların mövcudluğu şəraitində müxtəlif dillər, insanın reallığı, xeyri, şəri və sair qiymətləndirmə bacarığından bəhs edilə bilər. Bu mövqe kontekstində, metafora müxtəlif dillər çərçivəsində tərcüməyə yatmır. Buna uyğun olaraq, metaforanın universal nəzəriyyəsini yaratmaq mümkün deyildir. Ən yaxşı halda biz konkret bir dilin çərçivəsində, məsələn Blokun poetik dili çərçivəsində metaforanın texniki şərhindən bəhs edə bilərik. Dammitin məntiqi anti-realizmi baxımından, bu texnika Şekspir poeziyasının təhlilinə münasib deyildir. Anti-realist hesab edir ki, universal məntiqi nəzəriyyədə, hipotetik mütləq varlığın yaradılması mümkün deyildir, yəni, əks halda müvafiq mövqeyə əsaslanmaqla biz müxtəlif dil və nəzəriyyələr yarada bilərik. Bununla belə, anti-realist istənilən dili ciddi məntiqi formaya salmaq imkanından imtina edir.

Bu halda Dammit dil strukturlarının fərdi planda fərqli olmalarını təsdiq edir. Məhz bu tezis Dammit haqqında müasir analitik fikirdə məntiqiliyin və klassik fəlsəfi ideyaların ən ardıcıl davamçılarından biri kimi bəhs etməyə imkan verir. Beləliklə, Dammitin metafora konsepsiyasında, özünün unikallığını saxlamaqla müəyyən konkret məntiqi kontekst daxilində olmaqdan imtina edilir.

Analitik metafora nəzəriyyəsində müasir konsepsiyalar içində U. Çayld və K.Pikok kimi Oksford filosoflarının nəzəriyyəsini qeyd etmək yerinə düşər. Çayld öz konsepsiyasını "linqvistik şərh nəzəriyyəsi" adlandırır. Bunun məğzi aşağıda göstərilir: "nəyi isə şərh etdiyimiz zaman bunun anlaşıqlı olmasına cəhd edirik, hərəkətləri düşüncə terminləri ilə ifadə etməyə çalışırıq. Mütənasib mövqelər faktiki olaraq daxili vəziyyət deyildir. Hər bir gerçək subyekt fiziki şəxsdir. Bu mənada, linqvist şərh nəzəriyyəsi fiziki və ya materialist baxış kimi çıxış edir". Müasir analitik postmodernizmə xas olan bu nəzəriyyə şərh əsasında digər düşüncə sistemləri haqqında nə isə öyrənmək, əldə etmək imkanını inkar edir. Çayld "düşüncənin radikal epistemik konsepsiyasını" irəli sürür, buna uyğun olaraq hər hansı şəraitdə şərhçinin fərziyyəsi yalan ola bilməz. Şərh şərhçinin dilində həyata keçirilir, hətta şərhçi mətnin mənasını təhrif etsə belə, o, bunu özünün düşüncə sisteminin daxilində icra edir. Çayld "linqvist şərh nəzəriyyəsini" "anomalizmlə" birləşdirir. Bu sonuncuya uyğun olaraq, "hərəkət və digər mental fenomenlərin dəqiq fəhm və izah edilə bildiyi ciddi qanunlar sistemi ola bilməz". Buna görə də metafora bizi birbaşa başqa şəxsin və başqa dünyanın dərkinə sövq edir.

Digər Oksford filosofu K.Pikok "eksternalizm" adı daşıyan bir nəzəriyyəni irəli sürür. Bu nəzəriyyə baxımından, nəzəriyyəni qəbul etmənin istənilən meyarı təfəkkürə münasibətdə kənarda olan bir nəsnəyə (external) işarə etməlidir. K.Pikok, anlayışın müstəsna məntiqi əsaslandırılmasının mümkünsüzlüyünü sübuta yetirməklə "anlayışların müəyyənləşdirilməsi nəzəriyyəsinə" (Determination Theory of concept) qarşı çıxır. "Mənim mövqeyim belə bir faktla əsaslanır ki, nəyə isə münasibətdə heç bir nəsnə daxili reprezentasiya ola bilməz. O, təsdiq edir ki, reprezentasiya external (kənar) məzmun daşıyır; reprezentasiyanın alt sisteminin daxili faktları bu məzmunu fiksə edə bilməz, - Pikok yazır. Pikokun təsdiq etdiyi "fərziyyə şərtləri" sisteminin aşıqlığı metaforanı eksternal məzmun çərçivəsində şərh etməyə imkan verir. Dəqiqləşdirmə yox, məhz "manifestasiya"dil ifadəsi üçün mühüm şərtə çevrilir. Təfəkkürün istənilən intensional aktının müəyyənləşdirilməsi ən azı bir xarici obyektin və ya hadisənin mövcud olmasını nəzərdə tutur ki, bunun köməyi ilə həmin təfəkkür aktı izah edilir və ya həmin aktla ona işarə edilir. Çayld kimi Pikok da istənilən anlayışın unikallığını, onun başqa bir dildə ifadə edilməməsini, "qəbul etmənin normativ şərtlərindən" asılılığını qeyd edir. Pikok hesab edir ki, yalnız doqmatik "köhnə dəbli fəlsəfə" mövqeyindən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən iki ideyanı birləşdirmək olar: "yol verilməz" kontekst nəzəriyyəsi (o cümlədən metaforik) və istənilən söyləmin məntiqi və epistemioloji ciddiliyi.

Beləliklə, müasir analitik fəlsəfədə ilk dəfə olaraq özündə məntiqi anti-realizm, neopraqmatizm və linqvist fəlsəfi ideyaları birləşdirən orijinal məntiqi metafora nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi üçün münasib şərait yarandı. 1970-ci illərdə amerikan neopraqmatizmi çərçivəsində meydana gəlməklə o, İngiltərəyə nüfuz edir və bizim günlərdə Oksfordda daha fəal inkişaf etməyə başlayır. Görünür, məhz bizim nəzərdən keçirdiyimiz metafora nəzəriyyəsi forması artıq yaxın gələcəkdə klassika kimi təsbit ediləcəkdir.

S. Nikonenko

Rus dilindən tərcümə edən:

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 12 avqust.- S.6-7.