Prosesin hədəfə
çatması üçün onun dərk olunması vacibdir
Onunla üç il
əvvəl elə "Butafilm"də söhbətləşmişdik.
İstər o zaman, istərsə də indi baş tutan
maraqlı, öyrədici söhbət əsnasında
üzü müdrikliyə doğru yol alan
bu səmimi kino mütəxəssisi ilə söhbətləşdiyim
üçün müəyyən bir iftixar hissi də
keçirdim. Onun yolu birbaşa teatrın
dördüncü divarından keçməsə də,
düşüncələri, analitik fikirləri layihəmiz
üçün çox gərəkli və uyğundur.
Bu gün "Dördüncü divar"
qarşısındakı həmsöhbətim prodüsser,
rejissor, kinematoqraf Əli İsa Cabbarovdur.
- Əli İsa
müəllim, sizinlə ötən söhbətimizdən
üç il ötür. İstər o
zaman, istərsə də indi rejissorluq
yaradıcılğınıza nəzər salanda müəyyən
durğunluq, hətta boşluq hiss olnur. Bu nə
ilə bağlıdır?
- Son altı ildə müəllif
rejissor olaraq iki sənədli film çəkmişəm. Bu filmlərin də mahiyyəti daha çox
maarifçi xarakterlidi. Və bir az da
kommersiya sifarişli filmlərdir. Bir film bizim məşhur
neftçi-geoloq Eyyub Tağıyevdən bəhs edir. Beş ölkədə çəkilişlər
aparıldı. İkinci eyni formatlı
film isə Vaqif Mustafazadə haqqında idi. Onu da bir-iki il bundan əvvəl təhvil vermişik. Vaqif Mustafazadə haqqında bir neçə sənədli
filmlər çəkilib. Bizim filmin özəlliyi,
oradakı xidmətimiz bundan ibarət oldu ki, yeni faktlar
aşkarladıq, amerikalı, polşalı, gürcü, rus
cazmenləri Vaqif haqqında fikirlər səsləndirdilər,
Vaqifə dünyanın gözü ilə baxmaq idi məqsədimiz.
Bunlar mənim "Butafilm"lə əməkdaşlıqda
birgə komandanın işidir.
Təbii ki, mən onlarla səbəb
gətirə bilərəm ki, niyə tammetrajlı bədii
film debütüm gecikir? Amma indi elə bir ovqatdayam ki, "Bəbək"
filmindəki Babək personajının dediyi sayağı
"film verilmir, film alınır". Mənə
olan maneələr, qadağalar, arzuedilməz hallarla
yanaşı, bir fakt kimi ən böyük səbəb mənim
özümdədir. Yəqin ki, çəkiliş
barəsində mən hələ o vəziyyətdə deyiləm
ki, çəkməməyim mümkün olmasın.
Bir az yaş
ötdükcə hardasa burjua ovqatı da yaranıb. Partizan
filmlər yəni az büdcəylə, az
qrupla filmlər çəkmək tərzi artıq mənim
üçün bəlkə də mümkünsüzdür.
Mənim tez-tez əməkdaşlıq
etdiyim səs rejissoru Rəşad Mustafayev adlı dostum var. Ali
savadlı, mütaliəli insandır. Onun mənə dediyi
yaxşı bir fikri var. O, deyir ki, - Əli İsa, sən gərək
filmdə öləsən ki, film dirilsin. Yəni
filmin içərisində bir rejissor kimi əriməlisən
ki, film canlansın.
Bir peşə, sənət adamı
formamı itirməmək üçün kitab oxumaq, film izləmək,
film layihələrilə bağlı kağız üzərində
işləməklə yanaşı həm də həmin
filmdə mənəvi "ölümə"
hazırlaşıram və ötən illəri itmiş illər
hesab etmirəm. Öz baxışlarıma
uyğun yol getmişəm, daxili səsimə xəyanət
etməmişəm. Buna görə də özümü
harmonik hiss edirəm.
- Bəlkə
daima kinonun içərisində olduğunuzdan,
"Butafilm" ilə baş tutan işbirliyinizdən yaranan
harmoniya sizin təəssüratlarınızı, daxili
dünyanızı diri saxlayır...
- Əlbəttə. Elə
"Nar bağı" filmində assosiativ prodüser olaraq çox
yaxından iştirak etmişəm və aktiv fəaliyyətim
olub. Bundan başqa "Butafilm" gənclərin
doğma məkanıdır. Debüt filmlərini,
qısametrajlı filmləri burda çəkiblər.
Digər tərəfdən mən bir kinematoqrafçı kimi
ümumi kino problemlərinə, kino təhsili, kino mətbuatı,
kommersiya və qeyri kommersiya filmləri, Azərbaycan kinosunun Qərbdə
təqdim olunması, idarəçilik və s. məsələlərdə
heç vaxt biganə olmamışam. Mətbuatda,
auditoriyalarda kinomuzun maraqlarını müdafiə etmişəm,
Bakı film İnstitutu layihəsi çərçivəsində
üç kursun rəhbəri və "Fokus" analitik kino
jurnalının naşiri olmuşam. Yəni
həmişə aktiv fəaliyyətim olub.
- Müsahibələrinizin
birində qeyd edirsiniz ki, Azərbaycan kinosunda estetik dəyərləri
birləşdirən dalğa olmayıb. Sizcə,
bu nə ilə bağlı olub?
- Azərbaycanlı kişisinə tərkidünyalıq
xas deyil. Onun sanki yazılmamış bir
proqramı var. O, məşhur misalda deyildiyi kimi, "ağac əkməli,
ev və ailə sahibi olmalıdır". Bizdə
SSRİ-nin caynağından təzə qurtarandan sonra kamil kino
bazarı olmadığından yaradıcı insana çoxlu
maneələr var. Ortaya yüksək sənət dəyəri
olan iş qoymaq üçün maddi uğur gözləntilərini
unutmaq lazım gəlir. Amma azərbaycanlı
kişisi elə deyil. Otuz yaşına
çatanda evlənməli, oğul, uşaq sahibi olmalı və
onların maddi tələbatını təmin etməlidir.
Ona görə də rejissorlar və
kinematoqrafçılar get-gedə sırf ideoloji və
yaradıcı məsələlərin həllindən
çox yarı yaradıcı, yarı təşkilati layihələrə
qoşulurlar. Yəni kəmiyyət
uğrunda daha çox mübarizə aparırlar ki, ailəni
dolandıra bilsinlər. Buna görə də
insanlar dəyərlər ətrafında yox, maddi, maliyyə
toplamaq ətrafında birləşirlər. Bizdə misal üçün fransız yeni
dalğası kimi nümunələr yoxdur.
-
"Butafilm"də vəziyyət bir az
fərqlidir...
- Burda artıq on ildən çoxdur
ki, üç rejissor bir yerdədirlər. Amma on il əvvəl, "Butafilm"dən qabaq biz
üç yox, yeddi rejissor idik. Get-gedə
intensiv görüşlər azaldı, üç nəfər
qaldıq. Yəni "Butafilm"
üç rejissorun daim işlədiyi yeganə şirkətlərdəndir.
Rejissor Tofiq İsmayılov mənim
kurs rəhbərim olub. O, həmişə deyirdi ki, siz bizim nəsil kimi
olmayın, çalışın bir yerdə olasınız.
- Onda bu
dırnaqarası ənənə keçmişdən gəlir
də?
- Təbii ki, sovet dövrünün
məmurları yaradıcı adamların birliyinin
olmamasında maraqlıydı. Ümumiyyətlə,
məmurlar yaradıcı adamların estetik prinsiplər, mənəvi
dəyərlər ətrafında birləşməməsində
həmişə maraqlı olmayıblar.
- Bu gün kinoda
olan gənclərə nəzər salanda həmin birləşə
bilməmək tendensiyasını hiss edirsiniz?
Təəssüf ki, gənclər
arasında rejissor həmrəyliyi görmürəm. Bu bilirsiniz bir az da bizim mental düşüncəmizdən irəli
gəlir. Bizdə təxminən bu cür
düşünürlər: Əgər mən öz məsələmi
tək həll edə bilərəmsə, niyə beş nəfərlə birlikdə olmalı,
işimi çətinə salmalıyam? Bəlkə
də bu individualist düşüncənin də nəsə
yaxşı tərəfləri var. Sadəcə, hesab edirəm
ki, rejissor həmrəyliyi, yaradıcı insanların həmrəyliyi
mütləq olmalıdır. Çünki
bir rejissora, bir prodüserə təşkilati yaradıcı
haqsızlıq olanda, həmrəy olaraq onu qorumaq
lazımdır. Özünü qorumaq
üçün yaxşı mənada peşə şovinizmi
olmalıdı. Bizdə kino ictimaiyyətinin
həmrəyliyi hələ ki, yaxşı inkişaf etməyib.
- "Nar bağı" filminin ssenaristlərindən
biri holandiyalı idi. Və digər
ssenarist Asif Rüstəmovun dediyi kimi, həmin əcnəbi
ssenarist sırf azərbaycanlı baxışlarını
cilalayırdı. Bu baxımdan Azərbaycan
romanlarını ekrana adaptasiyası zamanı yerli
tamaşaçı ilə yanaşı, xarici
tamaşaçını nəzərə almaq
üçün mütləq şəkildə kənar
göz lazımdır?
-
Kinodramaturgiya ənənəmiz zəifdir. Peşəsi
kinodramaturq olan, çörəyi belə deyək də
sırf kino dramaturgiyasından çıxan iki nəfər
Rüstəm İbrahimbəyov və Ramiz Fətəliyev olub. Təbii ki,
yazıçı, şair olub bununla yanaşı ssenarist kimi
işləyənlər çox olub. Dramaturgiya
isə sırf riyaziyyat və tənlikdir. Ola
bilər ki, yazıçı və ya şair ssenarist ssenarini
şair kimi böyük obrazlarla düşünüb yaza bilər,
amma onun riyazi tənliyini qurmaqda axsaya bilər. İstisnalar da var təbii. Xüsusilə
son üç-dörd ildə yaxşı nümunələr
yaranıb. Elə Minsk festivalında
"Nar bağı" filmi ən yaxşı ssenari
mükafatını qazandı. Deməli bu onu göstərir
ki, azərbaycanlı müəlliflə xarici müəllifin
iş birliyi bizə uğur gətirə bilir.
Mən həmişə
demişəm ki, Azərbaycana xarici aktyor və ya rejissor gətirməyə
ehtiyac yoxdur.
Azərbaycana xarici prodüser və xarici ssenarist gətirmək
lazımdır ki, filmin maliyyə və ssenarinin struktur tərəflərini həll
etsin. Amma ssenaristin də yanında mütləq
azərbaycanlı həmmüəllif olmalıdır.
Qaldı xarici
tamaşaçını nəzərə almaq məsələsinə. Bilirsinizmi,
insan dünyanın harasında olur-olsun eyni formada sevir, nifrət
edir, qısqanır və kədərlənir. Valideyn,
övlad, doğma adam itkisini
dünyanın bütün insanları eyni cür
yaşayır. Belə deyək də
hamımız Adəm övladıyıq. Sadəcə
olaraq geyimlərimiz, dillərimiz, ənənələrimiz
başqadır. Ona görə də sənətdə,
filmdə böyük hərflərlə insan hekayəsi olanda
heç kim biganə qala bilmir. Necə ki,
mən özüm "Nar bağı"nın
Belarusiyada, Çexiyada nümayişini gördüm, İlqar
Nəcəf isə Amerikada, Avstraliyada, Hollandiyada bunun
şahidi oldu. Əslində "Nar bağı"nın sosial, lokal mövzuları vardı ki,
Amerika, Hollandiya kimi ölkələrdə
tamaşaçı bu mövzulara biganə yanaşa bilərdi.
Amma bu filmdə bir insan dramı olduğuna görə
dinindən, dilindən, millliyyətindən asılı
olmayaraq, onlar biganə qala bilmirdilər.
- Sizinlə ötən
müsahibəmizdə belə bir fikir işlətmişdiniz
ki, "Azərbaycan kinosu Qarabağ müharibəsinə
borcunu qaytara bilməyib." Qarabağ müahribəsindən
isə iyirmi beş il ötür. Sizcə,
biz niyə tarixdən iyirmi beş il dala
qalmalıyıq?
- Mənə elə gəlir ki, bizim
ötən söhbətimizdən sonrakı bu üç il ərzində
"Dolu", "Nabat", "Yarımçıq xatirələr"
filmi çəkilib. Bu baxımdan elə fikirləşirəm
ki, Azərbaycan filmi Qarabağ müharibəsinə o qədər
də borclu qalmayıb. Hər üç
film kifayət qədər yaxşı filmdir və Qarabağ
mözusunu xalqımıza çatdıra bilib. Sənədli kinomuz bu mövzuda ortaya daha ciddi
işlər qoya biləcəyi halda o qədər də
uğurlu olmayıb. Daha çox informativ
funksiyasını yerinə yetirib. Amma Nizami Abbasın Tərtər
batalyonu haqqında "Batalyon", "Əliyar
Əliyev" filmləri, gənc
rejissor Emin Əfəndiyevin Milli Qəhrəman Yelmar Ədilov
haqqında filmi çox səmimi və gözəl filmlər
idi. Yəni bu cəhətdən Azərbaycan
kinosu bu işi imkan daxilində yerinə yetirir. Və bizim bu filmlərdə ermənilərdən əsas
üstünlüyümüz ondadır ki, bayağı, səthi
düşmən obrazları, erməni fobiyası yoxdur. Əgər biz istəyiriksə Qarabağ müharibəsi
haqqında filmlərimiz Biləcəridən o tərəfə
keçsin, biz azərbaycanlı davası yox, insan davası
etməliyik. Biz insanlığın tərəfində
olanda həm təbliğat işimiz uğurlu olur, həm də
ölkədən kənara çıxa bilirik. Bu
baxımdan "Hər şey yaxşılığa
doğru", "Nabat", "Fəryad", "Sarı gəlin"
filmlərimizdə erməniyə nifrət
aşılanmır, insanlığa abidə qoyulur. İnsanlığa heykəl qoyulan film də bizim tərəfimizdə
olur. Çünki biz insanlığa xəyanət
etməmişik.
- Kino
inkişafında kino tənqidimizin vəziyyəti nə yerdədir?
- Bu barədə mən bir az ürəklə danışa bilərəm.
Çünki mən özüm "Fokus"
jurnalının naşirlərindən biriyəm. Həmin jurnalı tələbələr, aspirantlar
öz elmi işlərində istifadə edirlər, mənbə
kimi göstərirlər. Bizim məqsədimiz
də elə kino tənqidini inkişaf etdirmək idi. Çünki biz kino çəkirdik və sonra
görürdük ki, filmlərimizi analiz etmirlər. Belə olan halda onlara meydan verdik ki, tənqidçilər,
jurnalist kimi fəaliyyət göstərən insanlar fəaliyyət
göstərsinlər.
Aygün Aslanlı, Aliyə Dadaşova kinoşünas təhsili
alsalar da, "Kino+" qəzeti bağlandığı
üçün onlar kino mövzusunda çox fokuslana bilmirdilər.
Yəni bu sahədə müəyyən işlər
görülüb. Bundan başqa bir neçə il əvvəl "Azadlıq radiosu"nun
sifarişi ilə təxminən ona yaxın kino ilə
bağlı məqalələr yazmışdım ki, həmin
mətnlər də mənim üçün çox
doğmadır.
Amma bu gün çox
utandırcı haldır ki, bizim kino qəzetimiz,
jurnalımız yoxdur. Bu da kino sisteminin formalaşmasının
qarşısını alır.
"Fokus" jurnalının maddi cəhətdən
bərpası üçün çox məktublar
yazmışam. Amma heç bir nəticə
əldə olunmayıb. Bilirsiniz prosesin
gedib hədəfə çatması üçün onun dərk
olunması vacibdir. Bu dərkolunmanın da
kinoşünaslar və kino tənqidçiləri həyata
keçirməlidilər. Yəni sizin, Sevda
Sultanovanın, Aygün Aslanlının, Aliyə
Dadaşovanın daha sonra ustad Aydın Talıbzadənin
yazıları daxil olmaqla heç ondan artıq imza sadalaya bilmərik
ki, bu adamlar da çox fədakar bir işlə məşğuldurlar.
Bir də bu yaxınlarda bizim kino salnaməçimiz
Aydın Kazımov Azərbaycan ensiklopediyasının birinci
cildini nəşr etdirib. Çox
böyük işdir.
- Rejissor nə qədər
oxumalı, nə qədər izləməlidir?
- Mənim üçün ən vacib
olan odur ki, sənət adamı həssaslığını
itirməməli, biganə olmamalıdır. Təbii
ki, oxumaq da, izləmək də lazımdır. Amma sənət adamı eşitmə, duyma qabiliyyətini
itirməməli, yanından keçən insanın
ağrılarını hiss etməli, cəmiyyətin nəbzini
tutmağı bacarmalıdır. Vacib olan
budur. Mənim indi prodüserlik fəaliyyətim
rejissorluqdan irəli çıxsa da, əsasən özümə
bunu təlqin edirəm ki, həssaslığı itirmə! Rejissor soyuqqanlılıqla kitablar oxuyub, filmlərə
baxıb analiz edirsə, amma məcazi mənada qulağı
kardırsa, insan ağrısını hiss etmirsə, biganələşibsə,
bu, yaxşı nəticə verə bilməz.
Çünki həmin adam sabah öz
filmini çəkəndə həmin səsi, qoxunu, həssaslığı
verməlidir. Əsas olan budur.
Tez-tez piyada yol gedirəm və
insanların düşüncələrini suçəkən
kimi yaddaşıma köçürməyə
çalışıram. Onların söhbətinə
qulaq asıram. Yəni rejissor kimi həmişə
işləyirəm, informasiya toplayıram. Və sizə deyim ki, kinoya da məhz həmin
yaddaş informasiyaları gəlir. Kino da onları
tamaşaçıya çatdırır. Kinonun funksiyası da sadə dillə desəm, müəyyən
hissləri sözlə, musiqi ilə, rəssamlıqla
çatdırılmayanı məhz kino ilə ifadəsi
mümkün olanı əks etdirməkdir. Kinonun qüdrəti bundadır. Sadəcə
olaraq kino hələ bunun tam ifadəsini tapmayıb. Bu
sadaladıqlarıma ən böyük nümunə olaraq
Tarkovskinin "Ayna" filmini misal çəkmək olar ki,
yenə də "Ayna" filmi kinonun imkanlarının bəlkə
də beş, on faizini açmağa nail
olub. Mən hərdən yarızarafat,
yarıciddi deyirəm ki, Məhəmməd Füzuli indi
yaşasaydı, kinematoqrafçı olardı.
Çünki onun demək istədiklərini müasir zamanda kino daha dəqiq
ifadə edərdi.
- Bu eşitmə,
duyma məsələsini kinodan ədəbiyyata doğru
çevirsək, ədəbiyyatdakı bugünkü insanın hislərinə,
yaşantısına yazıçılarımız nə dərəcədə
işıq tuta bilirlər?
- Təbii ki, peşəkar ədəbiyyatşünaslar
qədər müasir ədəbi prosesləri izləyə
bilmirəm. Bir az da kinoya obrazlar, əhvalatlar
"oğurlamaq" üçün müştəri
gözü ilə yanaşıram ədəbi mətnlərə
(gülür). Çox ad çəkmək
olar, amma ilk ağlıma gələn, mənə doğma olan
Qismətin poeziyası və Seymur Baycanın nəsri gəlir.
Seymur Baycanın nəsrində peşəkar ədəbiyyatşünaslar
çoxlu qüsurlar, qeyri-kamilliklər tapa bilərlər.
Amma yüz ildən sonra 90-ların axırı
2000-cilərin əvvəllərini, zamanın, dövrün
güzgü kimi əks olunduğu əsərlər tələb
olunanda Seymur Baycan nəsri birinci sırada olacaq. Vacib deyil şedevr olsun, amma cəmiyyətin
güzgüsü funksiyasını Seymurun nəsri çox
yerinə yetirir. Bu gün bizim ədəbiyyatda müasir
insan var. Amma bir başqa problem də var. O da bundan ibarətdir
ki, müasir nasirlərimiz sosial durum cəhətdən daha
çox orta və ortadan aşağı vəziyyətdə
yaşadıqları üçün, varlı həyat
sürmədikləri üçün onların nəsrində
də varlı, iş adamları, qlamur həyat tərzi
keçirən və yaxud sırf şəhər mərkəzində
yaşayan elit təbəqəyə məxsus adamlar və ya
şəhər ziyalıları yoxdur. Halbuki onlar da zəmanəmizin
qəhrəmanlarıdılar. Onların da öz fəlsəfəsi,
dramları var. Yeni nəsil yazarlarımız Şərif
Ağayar, Seymur Baycan, Mirmehdi Ağaoğlu, Qan Turalı həmin
təbəqə ilə tanış olmadıqları
üçün onlardan yazmırlar. Amma mənə
belə gəlir ki, onlar özlərinin məxsus olduğu
sosial sinfi aşmalı, üzlərini onlara tərəf də
çevirməlidirlər. Misal
üçün, Vısotski heç vaxt müharibədə
olmayıb. Amma onun İkinci Dünya
müharibəsi ilə bağlı mahnılarını
insanlar, xüsusilə veteranlar ağlaya-ağlaya dinləyirmişlər.
Altmışıncılardan Anar,
Elçin, Çingiz Hüseynov şəhərdə
yaşadıqları üçün şəhər
adamının dramını verə bilirdilər. Müasir nəsil isə daha çox
qaçqınlıq həyatı yaşadıqlarından
öz ağrı-acılarını qabartdılar. Yaxşı da qabartdılar. Lakin
çevrədən çıxmaq, barrikadanın o tərəfini
də göstərmək lazımdır.
- Azərbaycan
kinosunda poeziya nə dərəcədə işlənib?
- Bizdə poetik filmlərimiz barmaqla
sayılacaq qədərdir. Vəli Səyyadinin
"Ağ-qara payız" filmi sırf poetik filmdir. Oxucularımıza da məsləhət görərdim
ki, bu filmə baxsınlar. Poetik kinonun
mümunələri Elçin Musaoğlunun filmlərində həmişə
olub. Daha sonra "Dədə Qorqud", "Gün
keçdi" filmində də poetik kino elementləri var. Bizim kinomuzda bu ənənə
azdır. Amma sizə deyim ki, Azərbaycan
kinosunun üz tutmalı hədəflərdən biri də məhz
poeziya, poetik kinodur. Çünki bizim istər
klassik, istərsə də müasir şeir ənənəmiz
çox zəngindir və həmin ənənə kinoya gəlməlidir.
Təəssüf ki, hələ kinomuz həmin
ekvalentini tapmayıb.
Əslində sizin qeyd
etdiyiniz bu sual böyük bir konfransın mövzusudur. Kino ilə məşğul
olan səlahiyyətli insanlar biganəliklərini bir kənara
qoysaydılar Azərbaycan poeziya ənənəsi niyə
kinoya gəlmir kimi ciddi bir məsələ ətrafında
müzakirələr aparmaq olardı. Çünki
Azərbaycan kinosunun mayakı elə poetik kino olmalıdır.
Söhbətləşdi:
Samirə Əşrəf
Ədəbiyyat qəzeti.-
2017.- 9 dekabr.- S.12-13.