20 rejissor haqqında 120 cümlə
Milli
teatrımızın naxışları
Baxşı Qələndərli (20.7.1903-14.9.1985. Əməkdar incəsənət xadimi). Azərbaycanın ali təhsil görmüş ilk peşəkar rejissorlarından sayılır, yaradıcılığı əsasən Naxçıvan teatrı ilə bağlıdır. Quruluş verdiyi tamaşalar kompozisiya tamlığı, ideya aydınlığı, ansambl bütövlüyü, ali rejissor məqsədinin dəqiqliyi ilə seçilirdi, əsasən realist səpkili tamaşalar hazırlamağa üstünlük verirdi. Aktyor ansamblının bütövlüyünə və tamaşanın ali məqsədinin aydınlığına xüsusi diqqət verirdi. Mövzu və ideyasından asılı olmayaraq, quruluş verdiyi tamaşalarda dəqiq janr təyini olurdu. Səhnədə verdiyi mizanlar sadə və ifadəli, məntiqli və dəqiq olması ilə aktyor sərbəstliyi üçün geniş imkanlar yaradırdı. Klassik irsə həssas yaradıcı ehtiram göstərməklə yanaşı, teatrın ətrafına yerli müəlliflər ordusu toplamaqla müasirlik üçün geniş meydan açmışdı.
Yusif Yulduz (4.8.1905-7.11.1979). Azərbaycanın Rusiyada ixtisas təhsili almış ilk məşhur teatr rejissorudur, Bakı, İrəvan, Tiflis, Aşqabad, rayon teatrlarında tamaşalar hazırlayıb. Monumental romantik teatr poetikasının milli səhnə sənətimizdə formalaşmasında müstəsna xidmətləri var, konstruktivizm prinsiplərindən cəsarətlə istifadə edən ilk rejissordur. Zəngin və qanadlı fantaziyası, iti və aydın təfəkkürlü, əlvan və cazibəli forma tapıntıları vardı. Məkan və zaman xronotopunu klassik və çağdaş mövzulu əsərlərdə estetik-fəlsəfi səviyyədə həll edən rejissor kimi tarixiləşib. Milli ovqatı, düşüncə tərzini, psixoloji təfəkkürü səhnədə bütün hüsnü, lətafəti ilə canlandırmaqda mübariz olub və məhz özünəməxsus ənənə yaradıb. Dəqiq janr təyini yaratmaqda, məzmun və formanın estetik səhnə həllində müstəsna uğurları olub.
Ağəli Dadaşov (20.3.1906-7.12.1973. Əməkdar incəsənət xadimi). Azərbaycanın ötən əsrin otuzuncu illərində ali təhsil alan teatr rejissorlarındandır, Akademik Teatrda, Gəncədə və GTT-də maraqlı quruluşlar verib. Monumentalizmə meyl göstərir, klassik səhnə estetikasına üstünlük verir, aydın və məzmunlu ifadə vasitələri tapırdı. Tamaşalarında kompozisiya bütövlüyü, vahid məqsəd ətrafında səfərbər edilən aktyor ansamblı olurdu. Aktyorlarla işləməkdə xüsusi həssaslıq göstərirdi və xeyli nəsr əsərlərini dramaturji tələblər səviyyəsində səhnələşdirib. Yaradıcılıqları formalaşmış məşhur sənətkarlarda da təzə yaradıcılıq xüsusiyyətləri üzə çıxarmaqda məharətli idi. Quruluş verdiyi həm realist, həm də romantik pyeslərin tamaşalarında monumentallıq poetika xüsusiyyətlərinin cazibəsi ilə diqqəti cəlb edirdi.
Soltan Dadaşov (27.5.1906-7.9.1968. Xalq artisti). İxtisas təhsili görmüş ilk Milli Musiqili Teatr rejissorumuzdur. Xalq oyun-tamaşalarının poetika göstəricilərini dərindən bilir və onun bədii-estetik prinsiplərindən məharətlə istifadə edirdi. Klassik muğam operalarımıza, operettalarımıza verdiyi quruluşlar zəngin milli koloriti, meydan teatrının estetik səciyyələri ilə zənginləşirdi. "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm" operalarına monumental səpkili, lirik-romantik ruhda quruluşları birinci dəfə o verib. Tamaşaya hazırladığı milli və Avropa müəlliflərinin operalarının partiturasını əzbər bildiyi üçün qurduğu kompozisiya, verdiyi mürəkkəb mizanlar musiqi ilə sözün harmonik, üzvi qovuşuğunun poetik təcəssümünə xidmət edib. Həssas musiqi duyumu və fenomenal musiqi yaddaşı onun səhnə təfsirlərinə möhtəşəmlik hüsnü verirdi.
Ələsgər Şərifov (25.12.1909-8.9.1982. Xalq artisti). Akademik Teatrda çalışan rejissor klassik üslub-formada tamaşalar hazırlamağa üstünlük verib. Formalaşmış milli klassik ənənələrdən kənara çıxmamağa çalışırdı. İstər monumental-romantik, istərsə də realist formalı quruluşlarında, əsasən, aktyor tamaşası yaratmağa səy göstərirdi. Onun quruluşlarında rejissor işi (fantaziya, yeniliklər, poetika prinsipləri, estetik çalar və sairə) ikinci planda qalır, öndə bilavasitə baş rolların ifaçıları görünürdülər. Klassik və müasir rus dramaturqlarının şöhrətli əsərlərinə daha çox müraciət edən, bu sahədə müəyyən səmərəli işlər görən rejissordur. Janr axtarışları baxımından teatrın ənənələrindən kənara çıxmağa, gənc aktyoru sənət sınağına çəkməyə səy göstərməyib, ancaq mövzu, problem müxtəlifliklərinə cəsarətlə girişib.
Səftər (Əlisəftər) Turabov (5.3.1910-26.11.1989. Əməkdar incəsənət xadimi). Yaradıcılıq üslubu romantik aktyor məktəbinə uyğun idi və eyni zamanda formaca monumentallığa meyl göstərirdi. Yaradıcılığı əsasən Milli Dram Teatrı ilə bağlıdır və həmçinin radio teatrının inkişafında xüsusi xidmətləri var. Hazırladığı tamaşalarda müəyyən janr məhdudluğu olsa da, forma baxımından əlvan və rəngarəng idi. Mürəkkəb kompozisiya qurmağı, bədii tərtibatdan və musiqidən yardımçı atribut, komponent kimi yox, obraz tutumunda istifadə etməyi xoşlayırdı. Bir rejissor kimi hazırladığı tamaşalara, adətən, bitkin, dəqiq və yaradıcılıq fikirləri üst-üstə düşən aktyor ansamblı seçib. Nəzəri-estetik prinsiplərinə görə Konstantin Stanislavskinin sisteminə əsaslanıb və bu məktəbin estetik prinsipləriniə sənətkarlıqla əməl edib.
Ədil İsgəndərov (5.5.1910-18.9.1978. SSRİ xalq artisti).
Azərbaycan monumental rejissurasının görkəmli
simalarındandır və Akademik Milli Dram Teatrının
aktyor ansamblının, sənət ocağının
yaradıcılıq estetikasının formalaşmasında
böyük xidmətləri olub. Milli teatrda aktyorun səhnədə
suflyora möhtac olmasına birdəfəlik son qoyub.
Ayrılıqda hər aktyorun, bütövlükdə
ansamblın yaradıcılıq qüdrətini səhnədə
özlərinə tanıdıb. Uzun illər rus, geniş
şəkildə Qərbi Avropa teatrı köklərindən
şirələnmiş sənət ocağına
güclü milli ruh aşılayıb. Qərb teatr
estetikasının və xalq oyun-tamaşalarının
üzvi vəhdətini yaradıb, onların qovuşuğunda
formalaşan poetikanın estetik göstəricilərinin əsasını
qoyub. Teatrın fəaliyyət orqanizmində (məşqdə,
tamaşanın gedişində, qastrol səfərlərində
və sairə) ciddi nizam-intizam yaratmışdı.
Həsən
Ağayev
(10.5.1910-20.6.1986. Əməkdar incəsənət xadimi). Gəncə
Dövlət Dram Teatrının ilk ali təhsilli rejissorudur və
uzun illər kollektivin aparıcı sənətkarı, bir
müddət baş rejissoru olub. Az müddət
Naxçıvan teatrında da baş rejissor kimi
çalışıb, kollektivdə peşəkar rejissor
çatışmazlığı dövründə səmərili
yaradıcılıq fəaliyyəti göstərib.
Ümumilikdə yüzdən çox səhnə əsərinə
quruluş verib. Quruluşları realist təbiiliyi, romantik
vüsəti, kompozisiya əlvanlığı, aktyor
ansamblının təkmil olması ilə seçilib. Gəncə
teatrında səhnəqrafiyanın inkişafı
üçün rəssamlarla, musiqi obrazının
tapılması üçün bəstəkarlarla səmərəli
peşəkarlıqla işləyib. Teatrda rejissor
hegomonluğunun əleyhinə idi və bütün səhnə
fəaliyyəti dövründə ilk növbədə və
coşqun səylə aktyor tamaşası yaratmağa daha
çox üstünlük verib.
Şəmsi
Bədəlbəyli (23.2.1911-23.5.1987). Rejissor
yaradıcılığına Milli Dram Teatrında
başlayıb və bir neçə əsərə
quruluş verib. Opera və Balet Teatrına da rəhbərlik
edib, muğam və dünya klassiklərinin operalarını
tamaşaya hazırlayıb. Azərbaycan Dövlət Musiqili
Teatrının formalaşmasında, aktyor truppasının təkmilləşməsində,
repertuarının zənginləşməsində xidmətləri
böyük və misilsizdir. Tamaşaları əlvan cazibədarlığı,
koloritli forma həlli, həssas musiqi duyumu, bütöv aktyor
ansamblı ilə səciyyəvi idi. İstedadlı gənclərin
teatra cəlb olunmasında, təcrübəli aktyorların
yeni-yeni yaradıcılıq keyfiyyətlərinin
formalaşmasında rejissor-pedaqoq kimi müstəsna rol
oynayıb. Hazırladığı tamaşalarda xorun və
balet qrupunun çıxışını tamaşanın
ümumi kompozisiyası ilə ahəngdar vəhdətdə
verməkdə ənənə yaradıb.
Məhərrəm
Haşımov (2.2.1912-2.5.1969. Xalq artisti). GTT-də və
Rus Dram Teatrında çalışıb,
yaradıcılığı daha çox realist monumental
rejissor məktəbinin estetik prinsiplərinə uyğundur.
Rejissor poetikasında psixololi dərinlik və fəlsəfi bədii
mahiyyət üstünlük təşkil edib. Azərbaycan teatrına
forma yeniliyi, üslub-ifadə orijinallığı gətirən
sənətkarlardandır. Tamaşaları bədii-estetik
kamilliyi, yüksək peşəkarlıq xüsusiyyətləri
və poetik səhnə mədəniyyəti, ansambl
bütövlüyü, forma ilə məzmunun harmonik vəhdəti
ilə daha dəyərli görünürdü. Müxtəlif
teatrlarda hazırladığı tamaşalarda qroteskdən, kəskin
satiradan və sərt sarkazmdan cəsarətlə və dərin
məzmunlu bədiiliklə istifadə edib. Yaradıcı sənətkar
kimi hazırladığı səhnə əsərlərini
"aktyor tamaşası" kimi qurmaqda xüsusi səriştəsi
vardı.
Zəfər Nemətov
(12.7.1915-19.11.1971. Əməkdar incəsənət xadimi). Gənc
Tamaşaçılar Teatrında quruluşçu rejissor və
baş rejissor işləyib. Sənət ocağında
böyük aktyor nəslinin yetişib formalaşmasında,
kollektivin yaradıcılıq simasının təkamülündə,
repertuar üçün seçilən dramların meyarlarının
genişləndirilməsində baş rejissor kimi misilsiz
işlər görüb. Əlvan janrlı çağdaş
movzulu pyesləri necə təravətlə, poetik vüsətlə,
psixoloji dərinliklə tamaşaya hazırlayırdısa,
eyni təravətlə və monumental cazibədarlıqla da
klassik əsərlərə səhnə təcəssümü
verirdi. Teatra yeni-yeni dramaturqların cəlb olunmasında səylə
çalışır, cəsarətlə sınaqlar
aparmaqdan çəkinmirdi. Mətin xarakterli olduğu qədər
də səmimi və mehriban idi. Bu səmimiyyət onun
quruluş verdiyi bütün tamaşaların ruhuna
hopmuşdu.
Mehdi
Məmmədov (22.5.1918-28.1.1985. SSRİ xalq artisti). Gəncə,
opera, əsasən akademik teatrlarında işləyib.
Quruluş verdiyi tamaşalarda idrakın gücü zərifliyə
və emosiyaya, psixoloji çalarlardan zəmin tapan lirizmə
qovuşaraq tamaşaçını düşüncələr
aləminə aparırdı. Səhnə
quruluşlarının ritmindəki karvan ləngəri, ahəngin
ağırlığı sənətkar təfsirinin fəlsəfi
dərinliyindən, rejissor yozumundakı qanadlı fikirlərdən
gəlirdi. Aktyorun rol-obraz üzərində analitik təhlilini
əsas, mühüm prinsip kimi götürürdü,
pauzaların psixoloji nöqtəsini tamaşanın əsas
akkordu ilə ustalıqla birləşdirirdi. Janr əlvanlığına
az, ancaq cəsarətlə meyl edirdi. Məzmun və forma vəhdətini
möhtəşəm monumentallıqda təcəssüm
etdirirdi, tamaşanın ali məqsədini əqidə
mübarizələrinin mahiyyətində, fərdin
dünyanı psixoloji dərkində axtarırdı.
Əşrəf
Quliyev (20.4.1920-10.2.1994. Əməkdar incəsənət
xadimi). Yaradıcılığa İrəvan Teatrında
aktyorluqla başlayıb, rejissorluq fəaliyyəti isə
akademik teatrla bağlıdır, Lənkəran teatrında da
tamaşalar hazırlayıb. Gözəl əl qabiliyyəti
vardı və çəkdiyi yoldaşlıq şarjları
dövri mətbuatda çap olunub. Hazırladığı
tamaşaların qaralama eskizlərini özü çəkir
və sonra rəssamla bu qaralamaların əsasında
yaradıcılıq axtarışları aparırdı. Rejissor
yaradıcılığının ilkin dövrlərində
romantik monumental üsluba meyl göstərib, Ədil İsgəndərov
məktəbinin təmsilçisi və davamçısı
kimi tanınıb. Tədricən istər klassik, istərsə
də çağdaş mövzulu dramların
tamaşalarında realist formanı üstün tutub, lirik-psixoloji
üslubda da tamaşalar hazırlayıb və
quruluşları əsasən aktyor tamaşası kimi qəbul
olunurdu.
Ulduz
Rəfili-Əliyeva (15.12.1922-9.1.2006. Əməkdar incəsənət
xadimi). Rejissurasına incə lirizm və emosional cazibədarlıq
xas idi və quruluş verdiyi tamaşaların əksəriyyətini
realist, bir qismini isə romantik-realist üslublarda
hazırlayıb. Lirik-psixoloji üslubda
hazırladığı tamaşalar yüksək bədii səviyyələri,
estetik ifadə vasitələrinin zənginliyi ilə daha parlaq
sənət qələbələri sayılır. Quruluş
verdiyi uşaq tamaşaları poetik hüsnü və ifadəli
səmimiyyəti ilə seçilirdi. Canlı və dinamik
kompozisiya qururdu və bütün formalarda aktyor oyunu öndə
olurdu. Bitkin, tamaşanın ali məqsədini, fikir
yükünü tamlıqla çəkə bilən aktyor
ansamblı yaratmaqda yüksək səriştəli idi.
Teatrın rus bölməsində də səmərəli fəaliyyət
göstərib, bu truppada Azərbaycan müəlliflərinin əsərlərinə
həssaslıqla yanaşıb.
Tofiq
Kazımov
(14.1.1923-2.8.1980. Xalq artisti). Azərbaycanda, o cümlədən
akademik teatrda lirik-psixoloji teatr məktəbinin yaranması,
inkişafı və formalaşması onun adı ilə
bağlıdır. Yeni teatr poetikası yaratmaqla, onun estetik səciyyələrini
müəyyənləşdirdi və
hazırladığı səhnə əsərlərində
"tamaşanın müəllifi" səviyyəsinə
yüksəlirdi. Səhnəni maksimum dərəcədə
boşaltmağa çalışır və bununla fəza (məkan)
genişliyinə nail olurdu. Səhnə tərtibatındakı
"xəsislik" əsas diqqəti aktyora yönəldirdi.
Tamaşalarında həm fikir, həm də estetik forma
baxımından həmişə təzə-tərlik, təravət,
iyirminci əsrin hərəkət, təfəkkür sürət-ritmi
vardı. Bədii materialın səhnə təfsirində əsas
"silahı" poetik, psixoloji, dramatik fikir yükü
daşıyan mizanlar idi. Səhnə tərtibatındakı
"xəsislik" əsas diqqəti aktyora yönəldirdi.
Gülcahan
Güləhmədova-Martınova (23 iyun 1925. Xalq artisti).
İlk ali təhsilli azərbaycanlı qadın
rejissorlardandır, yaradıcılığı Səməd
Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı ilə
bağlıdır və hazırda təqaüddədir.
Rejissurası kompozisiya mürəkkəbliyinə, janr əlvanlığına
görə seçilib, monumental-romantik quruluşlarında da
güclü realizmə əsaslanıb. Rəssamlarla çox
ciddi işləyir və buna görə də onun
tamaşalarında tərtibat orijinal obraz təsiri
bağışlayır. Tamaşalarında aktor ansamblı
möhtəşəm olur və bütün ifalar dəqiq məntiqlə
tamaşanın ali məqsədinə yönəlir. Klassik və
müasir əcnəbi klassiklərin əsərlərinin
tamaşalarında Azərbaycan üçün vacib olan
problemləri qabarıq verə bilir. Mövzu müxtəlifliyinə,
təzadlı konflikti olan pyeslərə daha ciddi maraq göstərib.
Vəli
Babayev (17.2.1945-22.1.1989. Əməkdar artist). Naxçıvan
teatrının ixtisas təhsili almış ilk professional
rejissorlarındandır və qısa müddətdə
özünün fərdi üslubunu formalaşdıra bilib.
Formaca bir-birindən fərqlənən və hərəsi
ayrılıqda orijinal təsir bağışlayan
quruluşlarında müasirlik duyğusu çox güclü
olub. Onun teatra gəlişi ilə bu qədim sənət
ocağının yaradıcılıq ab-havasında ciddi
dönüş yaranıb, repertuar mənzərəsi xeyli zənginləşib.
Qərb, rus, türk və digər xalqların
dramaturgiyasına yeni fəlsəfi rakursdan
yanaşılıb. Yaxşı rejissor olmaq üçün
güclü təxəyyülün, dərin mütaliənin
vacib olduğunu dərindən başa düşür və
öz üzərində ciddi şəkildə
çalışırdı. Postmodernist teatr
estetikasının müəyyən yaradıcılıq
xüsusiyyətlərində milli teatr ənənəsinə
uyğun şəkildə istifadə edə bilib, bu
baxımdan Naxçıvan teatrında ilkin sayılır.
Rəhman
Əlizadə (19.12.1947-16.3.2013).
Yaradıcılığının bir qolunu da dramaturgiya təşkil
edir, kukla teatrında, az müddət Dövlət Gənclər
Teatrında baş rejissor işləyib. Rejissor
yaradıcılığı cəsarətli novatorluğu, janr əlvanlığına güclü meyli, aktyor və
kuklanın "pərdə çərçivəsindən"
çıxarılıb səhnə önünə gətirilməsi
ilə səciyyəvidir. Böyüklər üçün
hazırladığı tamaşalarda fəlsəfi-psixoloji dərinliyin
poetik-dramatik səhnə həllinə
çalışıb. Cəmiyyətimizin ictimai-sosial, mənəvi-əxlaqi problemlərini xüsusi risk və əlvan
formalarla özünün rejissor təfsir-yozumunun mərkəzinə çəkirdi.
Tamaşada aktyorlara
yaradıcı axtarış sərbəstliyi verirdi. Tərtibat-formada
əlvanlığı və rəmzi detalların dramatik həllini
rejissor qayəsinin mərkəzində saxlamağı hər
tamaşada yeni məzmunda təcəssüm etdirirdi.
Hüseynağa Atakişiyev (8.9.1949-9.4.2006). Şəki, Akademik və özünün yaratdığı Dövlət Gənclər Teatrında baş rejissor işləyib. Yaradıcılığı müasirliyi və forma əlvanlığı, janr-üslub müxtəlifliyi ilə seçilirdi. Forma əlvanlığına və mövzu-janr müxtəlifliyinə ciddi meyl göstərirdi. Klassik və müasir əsərlərin tamaşalarında mövzu-problematikaya uyğun olaraq cazibəli formalar tapa bilirdi. Maraqlı, mürəkkəb kompozisiyalı, sərt süjetli tərcümə əsərlərini tamaşaya hazırlamaqla teatra yeni-yeni janr estetikası gətirib. Bir sıra yazıçıların teatr sənətinə gəlməsi və dramaturgiya ilə məşğul olması üçün səylə çalışıb və DGT-də kollektivin öz dramaturqları formalaşmışdı. Aktyorların yaradıcılıqları üzərində cəsarətli eksperimentlər aparmağı xoşlayırdı və çalışırdı ki, truppasındakı aktyorlarda amplua bəsitliyi olmasın.
Vaqif İbrahimoğlu
(18.10.1949-12.5.2011. Əməkdar incəsənət xadimi). Azərbaycan
milli rejissurasının orijinal dəst-xətti olan
rejissorlarından biridir və özünün estetik
görüşlərini fərdi teatr poetikasında formalaşdırıb.
"Psixosof" adlandırdığı poetikanın
metodoloji, bədii-estetik və psixoloji səciyyələrini
qoyduğu tamaşalarda sınaqdan keçirib və onu
gerçəkləşdirməyə müyəssər olub.
İdeoloji tərəfdən yeni teatr ideyası ümumbəşəri
və milli humanizmə söykənir. Ötəri, zahirən
publisistik, sensasiyalı məsələlər bu poetikaya
yaddır. Xalqı, milləti əbədi ideallar ətrafında
toplaşmağa, birləşməyə çağıran
"Yuğ" teatr ideyasının quruculuq niyyəti
danılmazdır. "Psixosof" poetikası
qavrayışımızdakı olan arxetipik (ilkin
anlayış) mexanizmlərə yönəlib, vahid semantik sahədəki
mövcud bilgiləri anmaq üstün tutulur.
İlham Rəhimli
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 23
dekabr.- S.28-29.