Ziyalı mənəviyyatı - alim zəkası

80-ci illərdə biz ədəbiyyatçıların çox sevdiyi "Literaturnaya qazeta"da belə bir rubrika var idi: "Müasirlər yazmasa...". Bu rubrika altında görkəmli sovet ədibləri, tənqidçilər öz müasirləri olan istedadlı yazıçı, şair və tənqidçilər, həqiqi elm xadimləri barəsində portret-oçerklər yazırdılar. Bu rubrika altında dərc olunan yazılar bir neçə nəcib məqsədə xidmət edirdi: 1. Dövrün istedadlı sənətkarlarını 15 respublikadan ibarət sovet xalqına tanıdırdı; 2. Yaşadıqları zəmanənin ədəbi-tarixi prosesi və ədəbi şəxsiyyətləri haqqında obyektiv fikir formalaşdırırdı; 3. Hər ədəbi-elmi nəsil öz tarixi missiyasını yerinə yetirmiş olur, nəsillər arasında əlaqə itmirdi. Nəsillər arasında əlaqə itəndə, hər nəsil öz vəzifəsini yerinə yetirməyəndə tarixin yükü ağırlaşır; 4. Nəhayət, dövrün konyunkturadan uzaq, həqiqi ziyalıları bir-birini yaxşı tanıyır, bununla da cəmiyyətdə "mənim, sənin" söhbətləri aradan qalxır, cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi tarazlığı təmin olunurdu.

Bu gün müstəqil Azərbaycanın əsas ədəbi orqanlarından olan möhtərəm "Ədəbiyyat qəzeti"ndə belə bir rubrikanın açılmasına əşədü-ehtiyac vardır. Bu təriqlə də mən müasir ədəbi-elmi mühitdə özünəməxsus mövqeyi olan, özümdən on yaş kiçik, fəqət, böyük nüfuza malik əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Hüseyn Həşimli barəsində bu yazını qələmə aldım. Lap gənc ikən diqqəti cəlb etmiş bu nəcib insan müasir dövrün ləyaqətli ziyalılarından biri, fərqli zəkaya malik istedadlı və zəhmətkeş alimdir.

Naxçıvan Dövlət Universitetində çalışan, bu regionun ədəbi-filoloji mühitində səmərəli fəaliyyət göstərən, fəqət, regionçuluqdan uzaq milli-bəşəri ideallarla yaşayan Hüseyn 1965-ci il avqust ayının 25-də Culfa rayonunun Teyvaz kəndində anadan olub. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Naxçıvan Dövlət Universitetində təhsil alıb (1982-1986). Burada dekan müavini (1998-2003), tədris işləri üzrə prorektor (2003-2011) vəzifələrində çalışıb. İlk məqaləsi tələbə ikən - 1985-ci ildə çap olunub, 1998-ci ildə "Azərbaycan ədəbiyyatında sentimentalizm" adlı namizədlik, 2011-ci ildə "Azərbaycan ədəbiyyatında Avropa mənşəli lirik janrlar" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. 30 kitabın, 300-dən artıq məqalənin müəllifi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar elm xadimidir (2007). H.Həşimli əsərləri bir çox ölkələrdə, rus, ingilis, türk, ərəb dillərində nəşr olunmuş, məruzə və çıxışları ilə Türkiyə, Rusiya, İran, Misir, Gürcüstan, Bolqarıstan, Ukrayna, Qazaxıstanda tanınan, beynəlxalq səviyyədə düşünən tərcüməçi və mətnşünas alimdir. O, təkcə ədəbi-elmi mühitdə deyil, həm də Muxtar Respublikanın ictimai-siyasi həyatında fəal və səmərəli iştirak edir: 2005, 2010 və 2015-ci illərdə Naxçıvan Ali Məclisinə deputat seçilib.

Faktları sadalayıb mətləbi xırdalamaq istəmirik, məqsədimiz Hüseynin ziyalı mənəviyyatı, alim zəkasının dəyərli bəhrəsi olan elmi əsərlərdən bəhs etmək, onun bu sahədə özünəməxsus uğurlarından və bu uğurların müstəqil Azərbaycanın milli filoloji fikri üçün elmi-nəzəri əhəmiyyətindən danışmaqdır.

1998-ci ildə müdafiə etdiyi "Azərbaycan ədəbiyyatında sentimentalizm" əsəri ilə H.Həşimli o vaxta qədər bizim ədəbi-nəzəri fikirdə barəsində söhbət getməyən sentimentalizm ədəbi cərəyanının ədəbi-tarixi hüdudlarını və estetik prinsiplərini müəyyənləşdirdi. Ədəbiyyatşünaslarımız (o cümlədən bu sətirlərin müəllifi!) belə hesab edirdilər ki, Azərbaycan ədəbiyyatında "izm" - cərəyan səviyyəsində sentimentalizm olmayıb, C.Cabbarlının "Mənsur və Sitarə" hekayəsində, "Solğun çiçəklər", "Vəfalı Səriyyə" əsərlərində, A.Divanbəyoğlunun "Can yanğısı" povestində yalnız sentimentalizmin əlamətləri var.

Hüseyn XX əsr ədəbiyyatımızı diqqətlə araşdırdı, unudulmuşları, totalitar sovet ideologiyasının yasaq etdiyi imzaları, əsərləri üzə çıxartdı və təsdiq etməyə (bir qədər mübahisəli olsa da!) nail oldu ki, Azərbaycan ədəbiyyatında sentimentalizm ədəbi cərəyanı da mövcud olub.

Sentimentalizm sevgisi Hüseyn Həşimlinin tədqiqatçı meylini Avropaya yönəltdi: "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında yeni lirik janrlar" (2002), "Azərbaycan poeziyasında sonet və terset" (2003), "Avropa lirik janrları və Azərbaycan ədəbiyyatı" (2009), "Hüseyn Cavidin lirikası və Avropa poetik ənənələri" (2012) kimi orijinal tədqiqatın elmi-nəzəri məhsulu olan sanballı monoqrafiyalar yazıldı. Az bir zaman kəsimində yaranan bu kitablar Azərbaycan-Avropa ədəbi təmaslarının yeni elmi şərhidir. Bu əsərləri həm də qloballaşma hərəkatında mədəniyyətlərin inteqrasiyası prosesinin nəzəri izahı kimi qiymətləndirmək olar.

Avropa mənşəli janrların Azərbaycan poeziyasına daxil olması, bizim qədim şeir mədəniyyətində müəyyən poetik mövqe tutması XIX əsrin ortalarından başlasa da, əsasən, XX əsrin, xüsusilə Azərbaycan milli romantizminin hadisəsidir. Bu mülahizə həm də belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, H.Həşimli XX əsr ədəbiyyatının tədqiqatçısıdır. O da mənim kimi unudulmuşların aşiqi, qadağan olunmuş, uzun illər itib-batmış şəxsiyyətlərin, əsərlərin cəsarətli pasibanıdır. Buna əyani surətdə yəqinlik hasil etmək üçün Hüseynin istedadının və tədqiqatçı zəhmətinin bəhrəsi olan "Əli Səbri" (2007), "Əli Məhzun və "Ədəbiyyata dair" əsəri" (2009), "Fərhad Ağazadənin "Ədəbiyyat məcmuəsi"ndə ədəbi-elmi fikir" (2012), "Səid Səlmasi" (2013), "Məmmədəli Sidqi və "Şeypur" jurnalı" (2014) kimi əsərlərlə tanış olmaq kifayətdir. Bu müəllifləri ədəbi mühitdə nəinki sadə oxucular, heç ədəbiyyatşünasların da hamısı tanımır. Halbuki Hüseyn onlar barəsində monoqrafiyalar yazıb, bununla da ədəbiyyat tariximizdə bu sahədəki boşluğu doldurmağa, ədəbi-nəzəri qırıqlığı bərpa etməyə nail olub.

Bu yerdə Hüseyn Həşimlinin mətnşünaslıq fəaliyyətini qeyd etməsəm, onun elmi-filoloji işləri barədə bütöv təsəvvür yaranmaz. Hüseyn 20-30-cu illərdə fədakarlıqla işləmiş, həm ədəbiyyat tarixçisi və mətnşünas, həm folklor toplayıcısı, tərtibçi və naşiri, həm də nəzəriyyəçi olmuş, Salman Mümtaz, Hənəfi Zeynallı, Bəkir Çobanzadə, Əmin Abid kimi taleləri repressiyaya ürcah olmuş alimlərin ənənələrini davam etdirir və yaşadır.

Onun mətnşünas kimi hazırlayıb "Ön söz"lə çap etdirdiyi "Bağır Cabbarzadə. Bir yetimin naləsi" (1997), "Əlabbas Müznib. Ürək yanğısı" (2004), "Əlipaşa Səbur Hüseynzadə. Zümzümə. Düşüncə yarpağı" (2004), "Yeni füyuzat" jurnalı (1910-1911-ci illər)" (2014), "Şeypur" jurnalı (1918-1919-cu illər)" (2014) əsərlər təkcə elmimizə xidmət yox, həm də unudulmuşlara böyük ehtiram nümunəsidir. H.Həşimli 2011-ci ildə doktorluq müdafiə edəndə avtoreferata 9 monoqrafiya, 100 elmi məqalə, özü və əsərləri barəsində 20 yazı qeyd etmişdi. Bu, 46 yaşlı gənc bir alim üçün böyük uğur, canlı zəkanın, mənəvi böyüklüyün əlaməti idi. Burada Hüseynin Naxçıvan Dövlət Universitetindəki 30 ildən artıq davam etməkdə olan səmərəli pedaqoji fəaliyyətini də əlavə etmək yerinə düşər. O, sadəcə dərs deməklə kifayətlənməyib, eyni zamanda elm və təhsil təşkilatçısı vəzifəsini yerinə yetirib.

Böyük fransız maarifçi filosofu J.J.Russo deyib: " O şey ki əxlaqi cəhətdən məqbul deyil, o heç bir cəhətdən faydalı sayıla bilməz". Görkəmli Azərbaycan alimi Hüseyn Həşimlinin həyatı, elmi və pedaqoji fəaliyyətinin guşə daşında yüksək əxlaq dayanır. Bir şəxsiyyət kimi onun gücü elmi qədər də əxlaqında, mənəviyyatındadır. Hüseyn böyük məharətlə qədim türklərin kişilik ənənələrini qoruyub saxlayır. Azərbaycan-türk tarixinin ən əski çağlarından, xalqımızın milli-mənəvi yaddaşından süzülüb, durulub gələn müqəddəs ailə kustu, valideynə ehtiram ənənəsi, milli qürur hissi onun ziyalı amalı və nəcib idealıdır. Mən müsahibələrimdən birində demişəm: "Ziyalılıq kütləvi ola bilməz, istedad kimi ziyalı doğulmalısan, ziyalılıq milli sərvətdir".

Hüseyn Həşimli yüksək ziyalı mənəviyyatı və dərin alim zəkasının daşıyıcısı olan nəcib bir şəxsiyyətdir. Cəmiyyət belə ziyalıların sayəsində yaşayır, tarix onların əməlləri ilə yaradılır. Məndə belə bir əminlik var ki, Hüseynin yazdıqları arxivdə qalmayacaq, yaddaşlara, oradan da hər şeyi ədalətlə yerbəyer edən tarixə daxil olacaq. Çünki onun əsərləri istedadla, zəhmətlə, halallıqla yazılıb, həqiqi ziyalı mənəviyyatından yaranıb.

Nizaməddin Şəmsizadə

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 23 dekabr.- S.10.