"Öz əsərini danışdır"

Elxan Yurdoğlu - ”Eynəli bəy Sultanov”

-Elxan bəy, ilk dəfədir ləyihəmizdə bir monoqrafiya və monoqrafiyanın təqdim etdiyi şəxs haqqında danışılacaq. Buna səbəbimiz var, məsələn, ölməz Mirzə Cəlilin 1925-ci ilin 13 iyul tarixində Eynəli bəy Sultanova yazdığı məktubundan bu sətirlər: "... O qədər məni özünə qulaq asdırdın ki, axırda məni doğrudan da maarif aləminə daxil elədin. Yəqin bilirəm ki, sən olmasaydın, mən də qeyri - sadəcə kənd müəllimlərinin içində yaddan çıxmışdım"...

Oxucu üçün körpü salaq - kimdir Eynəli bəy Sultanov?

-Yazıçı, şair, dramaturq, publisist, tərcüməçi, pedaqoq, teatr xadimi, teatr tənqidçisi, ictimai xadim.1866-cı ildə Naxçıvan şəhərində anadan olub, ilk təhsilini Naxçıvan qəza məktəbində alıb, sonra isə "İrəvan kişi gimnaziyası"nda oxuyub. Avropa ədəbiyyatını və Qərb maarifçiliyini dərindən öyrənib.Gimnaziyada oxuyarkən Naxçıvanda qabaqcıl ziyalıları öz ətrafında toplayaraq 1882-1883-cü illərdə "Ziyalı məclisi", "Müsəlman dram incəsənəti cəmiyyəti" kimi ədəbi-mədəni mərkəzlər yaradıb. "Ziyalı məclisi" üzvlərinin köməyi ilə Naxçıvanda ilk mətbəə və kitabxananı açıb. Ədəbi-bədii fəaliyyətinin Tiflis dövründə Azərbaycan teatr tənqidinin əsasını qoyanlardan biri kimi müxtəlif tamaşalara resenziyalar yazıb, ayrı-ayrı aktyorlar haqqında məqalələr çap etdirib. Publisist kimi XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq qəzet, jurnal və məcmuələrdə onlarla publisistik məqaləsi çap olunub. "Kaspi" qəzetinin İrəvan və Naxçıvan üzrə xüsusi müxbiri olub. Hekayə, dram, şeirlər yazmışdır. Eynəli bəy Sultanov müxtəlif xalqların qabaqcıl ədəbi nümunələrini Azərbaycan dilinə, Azərbaycan dilindən isə rus dilinə çevirib.

Qarsda, İrəvanda və Tiflisdə müxtəlif vəzifələrdə, İrəvanda məhkəmə və prokurorluq orqanlarında işləyib, Dövlət Dumasına deputat seçilib. O cümlədən "Tiflis Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti"ndə və Zaqafqaziya Maliyyə Komissarlığında, 1924-cü ildə Yeni Əlifba Komitəsi Tiflis şöbəsinin katibi kimi çalışıb. 1935-ci ildə Tiflisdə vəfat edib.

-Eynəli bəy kimi adam uzun illər diqqətdən kənarda qalıb. Lakin sizin axtarışlarınızın nəticəsi onu təkrar göz önünə gətirdi və budur, biz artıq bu haqda danışırıq.

-Tam diqqətdən kanarda qaldığını düşünməzdim. Tədqiq olunmuşdu, öyrənilmişdi. Mənim bəxtim (buna həm də Eynəli bəy Sultanovun da demək olar) orda gətirdi ki, müasir dövr məlumatların yayılması baxımından daha əlverişlidir.

-Bu necə başladı? Yolunuzu Eynəli bəyin yoluyla kəsişdirən hansı səbəbdi?

-Bu ordan başladı ki, 2007-ci ilin dekabrında "Eynəli bəy Sultanovun folklorşünaslıq irsi" dissertasiya mövzusu mənə verildi. O zaman Eynəli bəy Sultanov mənə sadəcə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaşayan naxçıvanlı ziyalı kimi tanış idi.

-Bu sizi cəlb etməliydi, işlənməmiş, xam mövzu...

-İndi yadıma düşəndə... Qətiyyən cəlb etməmişdi, hətta mövzu mənə veriləndə etiraz da edə bilmirdim, hər şeyi gözə almışdım, amma həm də çox çətin olacağını düşünürdüm... Mənə qədər ilk olaraq İzzət Maqsudov 1960-cı illərin əvvəllərindən bu işə başlamışdı. Bu işdə onun misilsiz əməyi var. İzzət Maqsudovun anası Eynəli bəy Sultanovun həyat yoldaşı Tubu xanımın bacısıydı. O zaman Eynəli bəy Sultanovu görən adamlar hələ sağdı, fəaliyyətindən şəxsən xəbərdarıydılar. Elə biri Əziz Şərif, uşaqlığı Eynəli bəylə Mirzə Cəlilin yanında keçmişdi... 1991-ci ildə isə İradə xanım Əsədova rus dilində "Eynəli bəy Sultanovun yaradıclıq yolu" adlı dissertasiya müdafiə etmişdi. Lakin hər iki dissertasiya ayrı-ayrı institutların dissertasiyalar zalında kataloqlarda qalmışdı.

-Və üçüncü adam siz oldunuz...

-Oldum, nə oldum... Dediyim kimi, mövzu məni başlarda nəinki tutmamışdı, hətta belə deyim, az qala elmə gəlməyimə peşman olmuşdum, yenidən mətbuata, qəzetçiliyə qayıtmaq istəyirdim...

-Amma qayıtmadınız. Yəni tamam qayıtmadınız...

-Deyim ki, ilk - 2008-ci ili tamamilə boşa verdim. Mövzuya yaxın getmədim. AMEA Naxçıvan bölməsinin folklorşünaslıq şöbəsində "Naxçıvan bayatıları" kitabı üzərində iş apardım. 2008-ci ilin sonu ya 2009-cu ilin əvvəllərində Naxçıvan Dövlət Universitetinin həyətində müəllimlərin istifadəsində olan bir neçə bina söküldü ki, yerində yeni müasir korpus tikilsin. O vaxt elmi rəhbərim, akademik İsa Həbibbəyli həmin binalardan birində yaşayırdı. Köçməmişdən əvvəl evindəki kitabları, qəzetləri, broşüraları, bir sözlə? hər bir vərəqi tək-tək yoxlamışdı, özünə lazım olanlarını götürmüşdü və Eynəli bəylə bağlı qarşısına çıxan hər bir məqalənin, arxiv sənədinin üzərinə "Elxan Yurdoğluya" yazıb mənə göndərmişdi. Həmin materialların içində bir məqalə mənim üçün təhrikedici oldu, ipin ucunu ordan tutdum və başladım getməyə. Belə-belə burdan onu, ordan bir başqasını tapa-tapa bir də baxdım ki, arxivlərdəyəm, Axundov Kitabxanasında o dövrün qəzetlərinin hər birini bir-bir vərəqləmişəm. Amma mənim işim "Eynəli bəy Sultanovun folklorşünaslıq irsi" mövzusuydu, mövzumla bağlı kifayət edəcək dərəcə material toplaya bilməmişdim, buna görə də 2010-cu ildə mövzudan yenidən uzaqlaşdım.

-Bəlkə ona görə ki, Eynəli bəyin arxivi demək olar yoxa çıxıb. İzzət müəllimdə arxivi varmış, yanılmıram ki?

-Yanılmırsınız, Eynəli bəy Sultanovun arxivi İzzət Maqsudovda olub, bütün materiallar, gərəkli sənədlər... İzzət müəllim vəfat edəndən, yəni 1991-ci ildən sonra təəssüf ki, atasının itkisinə dözməyən qızı o sənədlərin çoxunu yandırıb. Bunu mənə xanım özü deyib. Maraqlıdır ki, Eynəli bəyin oğlu atasının ölümündən sonra bütün yazılarını hazırlayıb Azərnəşrə təqdim edib çap olunması üçün, bunu da Müzəffər Nəsirli yazıb bir məqaləsində, 480 səhifədən çox olub kitab, amma o da çap olunmayıb və sonralar it-bata düşüb.

-Firidun bəyə göndərilmiş, sonradan yoxa çıxan məktublardakı bir xeyli folklor materiallarının taleyi naməlumdur. Mümkündür ki, Eynəli Sultanovun topladığı nümunələrlə birgə hələ çap olunmamış yazıları, məqalələri, əsərləri də it-bata düşmüş ola bilərdi...

-Eynəli bəy 1887-1991-ci illərdə minlərlə atalar sözü və məsəllər, sayaçı sözlər, laylalar, holovarlar, aşıq yaradıcılıq nümunələri toplamışdı və Firidun bəy Köçərli "Balalara hədiyyə" kitabının girişnində yazır ki, 3000 atalar sözünü Eynəli bəy mənə yazdığı 20 məktub vasitəsiylə göndərib. Amma Firidun bəyin də məlum taleyi - əsərlərinin, məktublarının o dövrün NKVD-si tərəfindən götürülməsi, sonradan geri qaytarılarkən yüzlərlə məktubun yoxa çıxması... Eynəli bəyin məktubları da qayıtmayan məktublar sırasında olub. Çünki Firidun bəyin arxivinin araşdırıcısı hörmətli alim Məmməd Adilovla söhbətdə o özü mənə dedi ki, o məktubların heç biri yoxdur. Məni yazıları qədər də şəkillərinin getməsi təəssüfləndirir. İzzət müəllimin qızı danışırdı ki, bizdə Eynəli bəyin qiymətli şəkilləri vardı, məsələn, Tiflisdəki Azərbaycan ədəbiyyat dərnəyi üzvləri arasındakı şəkli, ailəvi şəkli..

-Beləliklə, bütöv bir xəzinə gedib. İzzət müəllim görəsən arxivi niyə evində saxlayırmış? Qohumluq əlaqələrinə görə, ya öz evinin daha etibarlı olacağını düşünüb...

-Yəqin ki, qohumluq əlaqələrinə görə. Bir məqamı da deyim ki, bir nəfər mənə dedi ki, bir alimdə, adını çəkmirəm, İzzət müəllimin Eynəli bəy Sultanova aid bütün arxivi var. Görünür, İzzət müəllim arxivin bir surətini o alimə veribmiş və mən həmin adamın üstünə getdim. Elə bir məbləğ istədi ki, yenidən bədbinliyə qapıldım və işdən soyudum.

-Yəni, arxiv var, yeri də bəllidir, sadəcə adam işə maddi çıxar tərəfdən yanaşır... Təəssüf... Bir yandan da yaxşı ki, məqalələrinin xeyli hissəsi müxtəlif qəzetlərdə çap olunub, bəs sizin araşdırmalarınız zamanı Eynəli bəyin indiyə kimi məlum olmayan əsərləri, məqalələri tapıldımı?

-Məndən əvvəl bu işi professor Abbas Zamanov görmüşdü və o da xeyli material toplamışdı, sırf əlyazması olaraq yox, amma çap olunmayan onlarla məqaləsi, hekayəsi vardı ki, onların hamısı Abbas Zamanovun Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivindəki fondunda xəzinə kimi qalmışdı, onları üzə çıxarmaq mənim qismətimdə imiş. "Zəmanə ədiblərindən nələr tələb etmək lazımdır" məqaləsi diqqətimi daha çox çəkmişdi. 2012-ci ildə mən onu "Şərq qapısı" qəzetində və "Ulduz" jurnalında dərc etdirmişdim. Eynəli bəyin indiyə kimi bir pyesi bilinirdi - "Tatarka". Sonralar ötən əsrin əvvəllərindəki jurnallardan əlavə ikisini də tapdım, "Səhhət verirsən, vermirsən?", bir də "Əmələ mayısı" (Fəhlənin mayı). Amma Müzəffər Nəsirli onun məişət mövzusunda yazılmış "Atalıq" adlı daha irihəcmli pyesi haqqında da məlumatlıydı...

-Adı var, özü yox...

-Hətta süjeti belə var, amma özü yoxdu, obrazlar belə var, özü yoxdur. Pyesindən də danışır və təəssüf, ortalıqda yoxdur.

-Maraqlıdır. Eynəli bəyi Naxçıvan folklorunu toplamağa və tədqiqə-təbliğə aparıb çıxaran səbəb nəydi? Niyə folklor?

-Eynəli bəy Tiflisə köçəndən sonra rusdilli mətbuatda çalışır və Tiflis o dövr Qafqazın mədəni mərkəziydi. Görürdü ki, digər xalqlar öz folklorlarını toplayır, çap edir, Eynəli bəy də bu mənada bu işə könül verir. Məqalələrinin birində yazır: "Folkloru toplamaq bizim vəzifəmiz olmalıdır, amma topladığımız folklor nümunələrində dəyişiklik etməməliyik, bu gələcək alimlərin vəzifəsidir". Bir məqamı da deyim, Azərbaycan atalar sözlərini ilk dəfə Eynəli bəy Sultanov mövzular üzrə təsnifləşdirib. Bunların hamısı bu gün üçün bəlkə adi görünə bilər, o dövr üçün isə başlanğıc idi. Folklorun toplanması məsələsi də o dövr üçün yeni bir sahə idi və bu işin özü belə elmi yenilik sayılırdı. Hətta folkloru necə toplamalı, materiala necə yanaşmalı, informatorlarla necə danışmalı kimi məsələlər var Eynəli bəyin yazdıqları içərisində. Bunların hamısı mövzunun dəyərini artırır və Eynəli bəy Sultanovun folklorşünaslıq irsindən söz açmağa əsas verirdi.

-Eynəli bəyin işinin dəyərli tərəflərindən biri də oydu ki, bu nümunələri təkcə toplamır, həm də yazılarında istifadə edirdi...

-Bunu da bayaq adını çəkdiyim "Zəmanə ədiblərindən nələr tələb etmək lazımdır" məqaləsində yazır. Deyir ki, biz çalışıb öz əsərlərimizdə mümkün qədər xalq ədəbiyyatı nümunələrindən istifadə etməliyik ki, bunlar itib-batmasın. Bu mənada qırxdan çox hekayəsinin hər birini oxusanız, onlarda xeyli atalar sözləri, məsəllər, aşıq yaradıcılığı nümunələri, sayaçı sözlər, nəğmələr, laylalar var. Bəzi hekayəsi var ki, orda az qala otuzdan çox atalar sözü işlədilib. Bunları o, məqsədli şəkildə edirdi.

-Ömər Faiq Nemanzadənin bir yazısını xatırladım - "Dərdimiz və dərmanımız". Bu, həm də onu göstərir ki, keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda bir intellektual kəsim formalaşsa da, daxili problemlər də yox deyildi. Bəziləri buna sırf dəb kimi, Avropalaşmaq kimi yanaşır və əslində, mənsub olduğu xalqın dərdiylə nə maraqlanır, nə də bunun üçün nəsə etmək istəyirdilər. Bu isə Eynəli bəy, Ömər bəy kimi insanları narahat etməyə bilməzdi...

-Eynəli bəy də Avropa meyilli təhsil görmüşdü. İrəvan kişi gimnaziyasında oxumuşdu, rus dilini, latın dilini, fransız dilini, həmçinin ərəb-fars, türk dilini blirdi. Amma xalq dilinə daha çox üstünlük verirdi. Silsilə məqalələri var, "Ziyalı dostuma", "Bir nəfər axunda" , "O qəbildən olan bir nəfər hacıya", "Publisist dostuma", "Oğruya"... Bunların hamısında sadə xalqın tərəfində dayanırdı. Eynəli bəy düşüncə olaraq mollanəsrəddinçilərdən biri idi, baxmayaraq ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalında bir məqaləsi belə çıxmayıb. Amma Mirzə Cəlillə həmişə dost olub, yazışmalar, məktublaşmalar da bunu göstərir.Əziz Şərifin xatirələrində də bununla bağlı maraqlı məqamlar var, hətta bir dəfə "Molla Nəsrəddin" jurnalı məhkəməyə veriləndə vəkil kimi jurnalın maraqlarını müdafiə edib.

-Xalqı cəhalətə yuvarladan insanlara qarşı həmişə mübarizə aparan, onları işıqlı yola yönləndirmək istəyən, teatr, kitabxana, mətbəə açan, dərs verən, xalq üçün canını əsirgəməyən Eynəli bəyi Naxçıvanda sıxışdırdılar, tamam köçüb Tiflisə getməli oldu. Mülklərini satdı, torpaqlarını kəndlilərə bağışladı. Tiflisdə dövlət idarələrində çalışdı...

-Bunlar o dövrün cəhalət yayanlarını qane edə bilməzdi, hələ onlar söz sahibi idilərsə... Əksinə, buna görə də təqib olunmağa başlanmışdı, onu "formazon", "dəli" adlandırırdılar. Buna görə əvvəl Qarsa, oradan İrəvana getdi, sonra yenə Naxçıvana gəldi və bu hal davam etdiyindən bu dəfə birdəfəlik Tiflisə köçdü, həm də yoxsullaşmış olsa da, nəticədə bəy idi və tabeliyində olan kəndlərin torpaqlarını kəndlilərə paylayıb getdi. 1959-cu ildə naxçıvanlı ziyalı, əməkdar müəllim Həsən Səfərli öz xatirələrində yazır: "Maarifçi-demokrat Eynəli Sultanovu mən birinci dəfə öz küçəmizdə (Zaviyyə məhəlləsində) görmüşəm. Payız fəsli idi. Anamla bacımgilə gedirdik. Küçədə bizdən çox aralı qəribə geyinmiş bir adam göründü. Həmin saat anam təşvişə düşüb "tez ol, dəli gəlir" -deyə məni Şirəli bəyin (rəssam Bəhruz Kəngərlinin atası) həyətinə çəkdi. Həyətdəki qadınla rastlaşıb: "Bağışla xanım, yolda yazıq Eynəli bəyi görüb qorxudan usağı bura çəkdim" - deyə təsadüfən həyətə girməyinin səbəbini ona bildirdi... Bu da oxumağın bəlası. O qədər oxuyub ki, yazığın ağlı qaçıb. Özü öz əli ilə atadanqalma malını dağıdır"...

İndi görün Eynəli bəy nəyə görə dəli adlandırılırdı? "Dəlilərin" əlində qalıb "DƏLİ" olmuşdu.

-Maraqlı məsələlərdən biri də Eynəli bəyin Naxçıvanda ilk teatr tamaşalarını təşkil etməsi olub. Axundovun əsərini oynayıblar...

-Bəli, ilk dəfə 1883-cü ildə, naxçıvanlı ziyalı Hacı Nəcəf Zeynalovun evində. Düşünün ki, şəhər rəhbərliyinə müraciət edir məktubla, Azərbaycan dilində tamaşa oynanmasına icazə ala bilmir. O da Tiflisdəki dostlarının, böyük ehtimalla Mirzə Cəlilin köməyilə Axundovun "Müsyo Jordan və Məstəli Şah" əsərini əldə edib çevirir, rus dilində oynayırlar. Bununla da Naxçıvanda teatrın əsası qoyulur.

-O zaman Eynəli bəyin cəmi on yeddi yaşı vardı. Təzəliklə Naxçıvana qayıdıb müəllim kimi çalışmağa başlamışdı...

-Bəli... Sizə bir məsələni də deyim. Eynəli bəyin ilkləri sırasında Tiflisdə azərbaycanlı aktrisanı səhnəyə gətirməsi də var. Məşhur aktyor İbrahim İsfahanlı xatirələrində yazir ki, tamaşaya qoyduğumuz Azərbaycan həyatını əks etdirən əsərələrdə azərbaycanlı qadın rollarını rus və erməni aktrisaları ifa edirdilər. Tiflis səhnəsini bir müddət bu çətinlikdən qurtaran Eynəli Sultanov oldu. O, "Tiflis müsəlman dram cəmiyyəti"nin yeganə üzvü idi ki, ilk dəfə qadın rollarında çıxş etmiş, azərbaycanlı qızı Göyərçin xanımı da səhnəyə gətirmişdir.1910-cu ildə səhnəyə qoyulan "Dəmirçi Gavə" əsərində Xubçöhr rolunda Göyərçin xanım, Gavə rolunda isə Eynəli Sultanov məharətlə çıxış etmişdir. Sonralar Göyərçin xanım teatrdan ayrıldı. Bir müddət qadın rollarını Eynəli Sultanov özü ifa etdi. Eynəli Sultanovun qadın rollarında çıxış etməsi Şeytanbazarın fanatik müsəlmanları tərəfindən lağa qoyulurdu. O isə bunlara fikir verməyərək deyirdi - "Zaman gələr, yazıq müsəlmanlar başa düşərlər ki, mənə yox, öz faciəli tarixlərinə gülürlərmiş".

-Eynəli bəy həm də yeni əlifbanın yaradılmasının tərəfdarlarından və iştirakçılarından olub, düzmü xatırlayıram?

-Bəli. Yeni Türk Əlifba Komitəsində tərcüməçi işləyib ən son və 1930-cu ildə ordan təqaüdə ayrılıb. Təqribən 1924-cü ildə yeni əlifba üzrə söhbətlər gedərkən müzakirələrdə həmişə çox fəal iştirak edb, Məhəmmədağa Şahtaxtlının hazırladığı əlifbanı dəstəkləyən yazılarla çıxış edib. Hətta Yeni Əlifba Komitəsinin Tifliş şöbəsinin katibi seçilib, "Yeni fikir" qəzetinə əlavə kimi nəşr olunan "İşıq yol" qəzetinin məsul katibi kimi çalışıb. 1926-cı ildə Yeni Türk Əlifba Komitəsi tərəfindən yeni əlifbanın ən fəal təbliğatçısı kimi "Seyidlər" hekayəsi ayrıca kitab kimi nəşr edilib. Lakin təzada baxın - əski əlifba ilə...

-Elxan bəy, çar hökuməti dağıldı, sovetlər gəldi və nə yaxşı ki, Eynəli bəyə toxunulmadı. Həm çar dövründə, həm Sovet hakimiyyəti illərində dövlət idarələrində çalışmışdı, yəni işsiz də qalmamışdı... Sizcə, onu repressiyadan nə xilas etdi? Bəlkə vaxtında gələn ölüm? Yaxud Eynəli bəy Azərbaycanda qalsaydı, Tiflisə getməsəydi, taleyi ağır olardımı? Məhz 30-cu illərin tuthatutunu nəzərdə tutub soruşuram.

-İnanmıram tutulardı, yəni sırf 37-ci il repressiyasını nəzərdə tutursunuzsa, Eynəli bəy fanatik dindarlardan sonra, mənə elə gəlir ki, sovetlərə, Şura hökumətinə inanırdı və bu inam daxili inam idi. Öz atasının - Çölünün adını verdiyi yeganə övladını, oğlunu Şura deyə çağırırdı... Hətta Mirzə Cəlilin Eynəli bəyə yazdığı məktubdan da məlum olur bu ad... Yəni süni şəkildə, pafosla Eynəli bəyi qorumağa gərək yoxdur, onun heç buna ehtiyacı da yoxdur, çünki bu xalq üçün kifayət qədər xidmət göstərmişdi və yenə də buna çalışırdı.

-Lakin Stalinin vuran əli heç nəyi nəzərə almırdı. Bəlkə də qorxdular, bəlkə də Tiflisdə olmağı onu xilas etdi. Hüseyn Cavid getdi, Elxan bəy... Mirzə Cəlilin özü yaxşı durumda deyildi... Kiçik bəhanələrlə, üzə durmalarla, işgəncələrlə nələr edilirdi...

-Haqlısınız, bəlkə də Stalin repressiyasından iki il əvvəl dünyasını dəyişməsi onu kütləvi repressiya və sürgünlərdən xilas etdi.

-Naxçıvanda Eynəli bəyin öz ailəsindən kimlərsə qalıbmı?

-Heç kim... Bir oğlu olub və gənc yaşda vəfat edib... Sizinlə maraqlı bir hadisəni bölüşəcəyəm. 2013-cü ildə Naxçıvanın bölgələrinə folklor ekspedisiyaları zamanı Şahbuz rayonunun Aşağı Qışlaq kəndində bir ailəylə həmsöhbət olduq. Bu zaman Sədaət xanım adlı bir nəfər biləndə ki, mən Eynəli bəy Sultanovla bağlı tədqiqat aparıram, kövrəldi. İnanırsız, bunu indi danışanda qəribə bir gizilti keçir bədənimdən... Həmin Səadət xanımın anasını Eynəli bəy Sultanov kimsəsiz bir qız uşağı kimi götürüb öz evində saxlayırmış və böyüyəndə öz oğluna almaq arzusundaymış. Eynəli bəyin ölümündən bir neçə il sonra Çölü də xəstələnib ölür və evlilik baş tutmur. Sonradan Səadət xanımın anası başqasına ərə gedir. Səadət xanım deyirdi ki, bu mənada mən Eynəli bəyi öz mənəvi babam sayıram...

-Marağımı çəkdi, Eynəli bəylə bağlı işlərinizdə maraqlı məqamlar var. Siz də, digər həmkarlarınız kimi, müdafiəyə lazım olan öhdəlikləri yerinə yetirə, müdafiədən sonra sakitcə digər işlərinizə davam edə bilərdiniz. Lakin, sanki bu mövzu sizin üçün bir az da sevgiyə dönüşdü. Məsələn, Eynəli bəy haqqında özünüzdən əvvəlki ilk iki dissertasiyanı hətta öz monoqrafiyanızdan əvvəl kitab şəklində çap etdirmisiniz.

-Bunu niyə etdim... Çünki mən sırf folklorşünaslıq irsini araşdırsam da, Eynəli bəydən yazan üçüncü tədqiqatçı idim və məndən əvvəl yazılmış dissertasiyalar əldə olmadan, oxunmadan mənim nələr etdiyimün, nə kimi işlər gördüyümün dərəcəsi bilinməzdi. Yazdıqlarımın hamısını yeni bilgi kimi qəbul edilməsi bəlkə mənim adımı ucaldardı, amma iki böyük tədqiqatçıya, həmçinin Eynəli bəy Sultanovu bu və ya digər mənada tədqiqata cəlb etmiş dəyərli alim müəllimlərim İsa Həbibbəyliyə, Vilayət Quliyevə, Aidə Feyzullayevaya, Abbas Hacıyevə, Əsgər Qədimova və başqalarına qarşı böyük haqsızlıq və hörmətsizlik olardı. Ya da belə deyim - İzzət Maqsudovun, İradə Əsədovanın haqqını yemiş kimi hiss edərdim özümü. Hər halda hər iki iş Eynəli bəyin irsinin öyrənilməsinə bir töfhədir və mən mənəvi tələbəsi olaraq, övlad kimi bunu üzərimə götürdüm...

-Eynəli bəyin kitabları da yaxın zamanlarda çap olunub...

-1966-cı ildə çap olunmuş 12 hekayəyə müxtəlif arxiv, fond və mətbuatdan tapa bildiyim daha 21 hekayə əlavə etməklə 33 hekayədən ibarət "Eynəli bəy Sultanov: hekayələr" kitabını ötən il nəşr etdirdim. Kitab keçən il aprel ayında, müdafiəmdən bir neçə gün əvvəl işıq üzü gördü. Sonradan akademik İsa Həbibbəyli rus dilində yazılmış məqalələrinin toplandığı daha bir irihəcmli kitabını - "Publisistika"nı çap etdirdi.

-Məlum olduğu kimi, 2016-cı ildə Naxçıvanda Eynəli bəy Sultanovun 150 illik yubileyinin qeyd olunmasıyla bağlı dövlət səviyyəli tədbirlərin keçirilməsi Eynəli bəyin daha geniş tanıdılmasına, oxunmasına və öyrənilməsinə təsir göstərdi... Sizin monoqrafiyanızın və adını çəkdiyiniz kitabların çap olunması da bu qəbildəndir.

-Bəli. Həmçinin bu yaxınlarda Naxçıvanda Azərbaycan dilində Eynəli bəy Sultanovun "Məqalələr" kitabı dövlət xətti ilə nəşr edildi. Muxtar Respublikanın bütün təhsil müəssisələrində, məktəblərində universitetlərində, mədəniyyət müəssisələrində yubileylə bağlı tədbirlər keçirildi, AMEA Naxçıvan bölməsində elmi konfrans təşkil edildi. Naxçıvan Dövlət Kukla Teatrı Eynəli bəyin "Səhhət verirsən, vermirsən?" alleqorik pyesini səhnələşdirdi. Deyim ki, bu pyesi 1924-cü ildə çap olunmuş "Dan yıldızı" jurnalından tapıb Mədəniyyət Nazirliyinə təqdim etmişdim. Eynəli bəy haqqında Naxçıvan Dövlət Televiziyasında sənədli film çəkildi. Son olaraqsa keçən ilin sonunda dövlət səviyyəsində böyük yubiley tədbiri baş tutdu.

-Söz yox ki, film barədə daha ətraflı danışacağıq. Səbəbi var, bu filmdə Eynəli bəyi siz özünüz canlandırmısınız. Düzdür, sizi tanıyandan sonra mənə adi görünür, lakin oxucular üçün maraqlı gələcəkdir.

-Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclis sədrinin imzaladığı sərəncama əsasən hazırlanmış "Tədbirlər planında" Eynəli bəy haqqında sənədli filmin çəkilməsi də nəzərdə tutulmuşdu. Biz görünüş cəhətdən Eynəli bəylə oxşar deyilik. O gur saçlı, hündürboylu adamdı, mən isə, bildiyiniz kimi... Amma onu canlandırmaq istəyirdim. Naxçıvan Dövlət Televiziyasının sədri Sahil Tahirliylə görüşdüm, istəyimi dedim. Bildirdi ki, bunu filmin rejissoruyla danışmaq lazımdır. O razı olacaqsa, mümkündür. Filmin rejissoru Fərhad Zamanbəyov, filmin ssenari müəllfi Müzəffər Əsgərovla danışanda onlar yeganə şərt kimi saqqal saxlamalı olduğumu dedilər və bir neçə ay saqqal saxladım, şlyapasından da tapıb başıma qoyandan sonra deyəsən Eynəli bəyə oxşadım, çünki hamı çox bənzədiyimizi bu gün də deyir...

-Sizin Eynəli bəyi oynamaq arzunuz nədən irəli gəlirdi?

-Arzu nədən irəli gəlirdi - sevgidən, bağlılıqdan, duyumdan... Eynəli bəy artıq həyatımın bir parçasına çevrilmişdi, onsuz da o ərəfələrdə danışanda da Eynəli bəy kimi danışırdım, fikirlərimi də onun sözləriylə ifadə edirdim, xarakterimə işləmişdi. Düzü, xarakterimizi üst-üstə qoyanda anladım ki, mən bu işi bacararam və aktyorluqdan daha çox, filmdə Eynəli bəyi canlandıranda onun kimi davranmaq, onun kimi baxmaq, onun kimi düşünmək, onun kimi hisss etmək - bunları edə biləcəyimə sanki əmin idim. Bəlkə də bu obrazı hanısasa aktyor məndən daha peşəkar oynaya bilərdi, amma Eynəli bəyi mənim qədər duyacaqdımı, bunu bilmirəm...

-Elxan bəy, sizcə, bütün bu görülən işlər Eynəli bəyin haqqını verə biləcəkmi, onu bir daha unudulmaq təhlükəsi gözləmir ki?

-Həyata keçirilən bunca işdən sonra unudulmaq təhlükəsi yoxdur. Əminəm ki, yetişməkdə olan nəsil Eynəli bəyi daha dərindən öyrənəcək, qoruyacaq və gələcəyə aparacaq.

-Bildiyimə görə, Eynəli bəy Tiflisdə dəfn olunduğu bilinsə də, məzarı tapılmayıb.

-Haqlısınız, indi qarşımda duran əsas işlərdən biri də Tiflisə gedib bunu araşdırmaqdır. Həmçinin Eynəli bəy Sultanovun həyatını bütün genişliyilə təqdim edəcək roman və ya pyes yazmaq istəyirəm...

-Əvvəl sizi xəyal qırıqlığına uğradan, uzun zaman "dil tapa bilmədiyiniz" Eynəli bəy mövzu olmaqdan çıxıb mənəvi müəlliminizə dönüb. Müdafiə başa çatıb, elmi ad almısınız, işlərinizdə irəliləyiş var, indi həm də "Folklorşünaslıq" şöbəsinin rəhbərisiniz. Görünən o ki, Eynəli bəylə vidalaşmayacaqsınız, Eynəli bəy qaldı siz tərəfdə. Folklor Eynəli bəyin zəngin fəaliyyətinin yalnız bir hissəsidir. Deyəsən bütün məqalələrini tərcümə etdirib bir yerə yığmaq, itib-batan digər əlyazmaların izinə düşmək də sizin boynunuza düşəcək. Hər nə qədər çətin də olsa... İlk başlarda haqqında öyrənilməsi çətin gələn, bir mənada yəqin ki, "çıxmaz mənə buradan bir gərəkli mövzu" deyərək əlinizin soyumasına səbəb olan həmin ad, həmin adam, Eynəli bəy Sultanov bu gün sizin üçün kimdir? Bunu ifadə edə biləcəksinizmi?

- Bütün söhbət boyu ürəyim çırpınırdı, həyəcanlanırdım. Bəlkə də proses davam etdikcə insan bunları hiss etmir, lakin sizinlə üz-üzə oturub olub-keçənləri və olacaqları danışan zaman anladım ki, əslində necə bir xəzinəyə sahibəm... Eynəli bəy Sultanov mənim elmdə qazandıqlarımın memarıdır, ruhunu həmişə öz içimdə hiss etdiyim mənəvi gücdür və hər dəfə Eynəli bəy Sultanov deyəndə insanların həm də məni düşünməsinə səbəb olan bir şəxsiyyətdir. Düşünürəm Eynəli bəy Sultanov mənim adamım oldu...

-Eynəli bəy qısa ömür yaşamayıb, lakin bu belə onun o dövrdə gördüyü işləri bir yerə yığmaq üçün necə də qısa görünür. Sizcə, bir həyata bütün bunları yığmağı bacaran adam gücünü hardan, nədən, kimdən ala bilərdi?

- "Mən səni sevirəm, xalqım! Bütün məramımla, bütün qəlbimlə, ruhumun bütün incə telləri ilə sevirəm! Səni bütün bəşəriyyəti sevdiyim qədər sevirəm! Səni bəşəriyyətin böyük ailəsinin üzvü kimi sevirəm. Bütün məziyyətlərin və qüsurlarınla birlikdə sevirəm! Səni sevərək həyatını müşahidə edir, sənin övladlarını öyrənir, dost-düşmənlərini ayırd edirəm... Mən sənin məhəbbətindən ilham alıram..." - deyən Eynəli bəy Sultanov məncə, yetmiş ilə yaxın bir ömrə bunları çox rahat sığışdıra bilərdi...

Söhbətləşdi: Hədiyyə ŞƏFAQƏT

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 23 dekabr.- S.14-15.