Milli dirçəliş, I Türkoloji qurultay

və ədəbiyyat məsələləri

Əvvəli ötən sayımızda

Təsadüfi deyildi ki, böyük Hüseyn Cavid 1915-ci ildə "Açıq söz" qəzetində çap etdirdiyi "Müharibə və ədəbiyyat" adlı məqaləsində yazırdı: "Rus-yapon müharibəsində kiçik Yaponiyanın hərbi nəzəriyyə və təcrübə, hərbi sursat təchizatı, döyüşən qüvvələrin çoxluğu baxımından və ümumiyyətlə, hər cəhətdən özlərindən üstün olan Rusiyaya qalib gəlməsinin səbəbkarı yapon ibtidai məktəb müəllimləridir. Məhz yapon ibtidai məktəb müəllimləri dərs dedikləri siniflərdə oxuyan yapon uşaqlarının hər birini əsl yapon vətənpərvəri, yapon vətəndaşı kimi tərbiyə etməyi bacarmışlar." Yaxud yenə Hüseyn Cavid həmin məqalədən bir qədər əvvəl yazdığı "Həsbi-hal" adlı yazısında qeyd edirdi ki, bu gün məktəbimiz və ədəbiyyatımız necədirsə, sabah millətimiz elə olacaq. Millətini, mədəniyyətini, məktəbini və mədəniyyətini sevən hər bir Azərbaycan ziyalısı XX əsrin ilk onilliklərində belə düşünür və çalışırdı. Ona görə də ölkə milli dirçəliş dövrünü yaşayır və gələcəyə böyük mənəvi qüvvə ilə gedir, inamla, ümidlə baxır və qürurla, vüqarla addımlayırdı. Lakin AXC-nin yaşadığı 23 aydan sonra dövlət çevrilişi baş verdi. Dövlət milli süquta uğradıldı, bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirdilər, hökumət də, siyasət də dəyişdi. Azərbaycan sovetləşdirildi. AXC liderləri yeni hakimiyyət, yeni hökumət tərəfindən təqib edildi; həbslər, qətllər müqabilində Azərbaycandan xarici ölkələrə köçlər, qaçışlar, ümumiyyətlə, yeni mühacirət dalğası başlandı. Lakin yarım müstəqil ölkədə əsrin əvvəllərindəki ilk iki onilliklərdəki milli-mədəni və mənəvi dirçəliş dalğası tamamilə sönmədi. "Bir dəfə yüksələn bayrağın bir daha enməyəcəyinə" olan inam da həmçinin. Bu yeni - üçüncü onillikdə bolşeviklərin yeni şüarlarına, masoncasına bu şüarların çoxuna əməlləri ilə cavab verməmələrinə və verə bilməmələrinə rəğmən, aldananlar, uyanlar da oldu, həqiqətin gözünə dik baxanlar da, repressiyalar da, hətta dirçəlişin, müstəqilliyin, milli-mədəni, mənəvi yüksəlişin davam edəcəyinə inananlar və yaxud bunun üçün özündə güc, dəyanət tapıb dözənlər və açıq, yaxud gizli mübarizə aparanlar da. Bəli, XX əsrin üçüncü onilliyində ölkədə bu cür ziddiyyətli tərzdə ziqzaqlı bir yol ilə irəliləyiş davam etməkdə idi. Lakin mərkəzi hakimiyyət zor, güc və siyasətlə (oxu: hiylə ilə) sovetləşdirdiyi milli respublikaları nəzarətdən heç cür buraxmaq fikrində deyildi. Odur ki, yerlərə, regionlara, millətlərə bəzən hücumlar edilsə də, bəzən də güzəşt kimi görünən hərəkətlərə də yol verirdi. Yerlərdə başlanan hər hansı hərəkətdə müşahidə etdiyi zəiflikləri tutub, ondan istifadə etməyə çalışırdı. Yaxud baş verməkdə olan hərəkatlardan öz siyasəti xeyrinə istifadə etmək üçün məqamlar axtarır və fürsət düşdükdə ondan istifadə edirdi. Belə bir vaxtda, konkret olaraq qeyd etmək lazım gəlsə, 1926-cı ilin 26 fevralında Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərində Birinci Türkoloji qurultay öz işinə başladı. Tanınmış tatar alimi, görkəmli tatar yazıçısı Qalimcan İbrahimov (Səməd Vurğun onu ancaq tatar xalqının yox, bütün Şərq xalqlarının böyük yazıçısı adlandırmışdı)...

Həm "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi" kitabının birinci cildinin yuxarıda qeyd edilən səhifəsində, həm də M.X.Xasanovun adı çəkilən monoqrafiyasından gətirdiyimiz iqtibasda tam aydınlığı ilə qeyd edilir ki, Birinci Türkoloji qurultayda məqsəd "ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçmək" idi və qurultayda bu barədə qərar qəbul etmişdi. Bu doğru idi ki, qurultayda latın əlifbasına keçmək məsələsi müzakirə edilmişdi və bu barədə qərar da çıxarılmışdı. Lakin Birinci Türkoloji qurultayda başqa məsələlər də müzakirə edilmişdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənablarının I Bakı Türkoloji qurultayının 80 illik yubileyinin keçirilməsi münasibətilə verdiyi 9 noyabr 2009-cu il tarixli sərəncamından sonra ölkədə ciddi hazırlıq işləri görülməyə, tədbirlər həyata keçirilməyə başlandı. Görülən işlərdən ən mühümlərindən biri də "1926-cı il Birinci Bakı Türkoloji qurultayı (stenoqram materialları, biblioqrafiya və fotosənədlər)" kitabının çap edilməsi oldu. Kitaba yazılmış "1926-cı il I Bakı Türkoloji qurultayı haqqında söz"də deyilir: "1926-cı il Birinci Bakı Türkoloji qurultayı, hər şeydən öncə, bir siyasi tarixdir. Yeni qurulmuş (cəmi 9 il) imperiyanın - Sovetlər İttifaqının, imperiyanın yerində yeni qurulmuş Cümhuriyyətin - Türkiyə Cümhuriyyətinin (cəmi 2 il), eləcə də Avropanın ideoloji savaşının önəmli bir parçası I Türkoloji qurultaydır. Sovet imperiyasında slavyanlardan sonra kəmiyyətcə ikinci olan türklərə qarşı yönəlmiş dil, əlifba, mədəniyyət pərdəli manqurtlaşdırma, soyqırım və emiqrasiya siyasəti, Türkiyə Cümhuriyyətinin türk xalqları ilə birgə türk xalqlarının birliyinin konsepsiyası olacaq dil, əlifba, mədəniyyət siyasəti və Avropanın (konkret olaraq Fransa, Almaniya və İngiltərənin) Şərqə və Sovetlərə qarşı strategiyasının müəyyənləşməsində Birinci Türkoloji qurultayın müstəsna rolu və əhəmiyyəti var". Bundan başqa yenə həmin "Söz"də yazılır ki, "Birinci Bakı Türkoloji qurultayı türkologiya elmi tarixinin XX əsrdə yeni başlanğıcıdır. ...Çağdaş türkologiya elminin prelüdü olan Birinci Türkoloji qurultay türk ədəbi dil, əlifba, termin məsələlərində, eləcə də tarix, ədəbiyyat istiqamətlərində çox önəmli və ibrət dolu bir başlanğıc kimi tarixləşmişdir".

""Söz"də qeyd olunan üçüncü bir məsələ də Birinci Bakı Türkoloji qurultayının iştirakçılarının qurultaydan sonra sovetlər ölkəsində başına gətirilən faciələrin xatırladılması ilə əlaqədardır. Bu, "Söz"də kədərli, hüznlü bir tarix, insan dramı kimi dəyərləndirilən faciədir. 100-dən artıq iştirakçının, seçmə alim və mütəfəkkirin əksəriyyətinin həbsi və fiziki (həmçinin mənəvi - T.H.) məhvi ilə bitən (nəticələnən - T.H.) bu qurultay yaxın tarixin ən böyük ziyalı - alim (yazıçı - T.H.) soyqırım sənədidir".

Birinci Bakı Türkoloji qurultayında türk xalqları ilə əlaqədar yeddi böyük problem müzakirə olunmuşdu. Lakin bu qurultayla əlaqədar xof o qədər güclü idi ki, tatar alimi M.X.Xasanov 1987-ci ildə Moskvanın "Nayka" nəşriyyatının Şərq ədəbiyyatı baş redaksiyasında çap etdirdiyi "Писатель, ученый, революционер" monoqrafiyasında bu yeddi problemin ancaq birini xatırlayır və haqqında ötəri bir bəhs açır...

Ədəbiyyatşünas-alim Azər Turan 1926-cı il Birinci Bakı Türkoloji qurultayının çağırılmasının 80 illik yubileyi münasibətilə yazır ki, "həmin qurultay barədə düşünəndə ən əvvəl, Bartoldun mülahizələrini xatırlayıram". Bundan sonra görkəmli şərqşünas alimin aşağıdakı sözləri xatırlanır, vaxtı ilə Bartold deyirdi: "Hal-hazırda qurultay Bakıda çağırılır. Qurultayın Bakıda çağırılmasına bir çox dəlillər vardır. Danmaq olmaz ki, əksər əhalisi türk olan cümhuriyyətlərin hamısına nisbətən Azərbaycan Cümhuriyyəti və onun paytaxtı Bakı şəhəri universitet həyatını və ümumiyyətlə, elmi həyatı daha yüksək dərəcədə saxlamağa müvəffəq olmuşdur. Digər tərəfdən coğrafi mövqeyinə görə də Bakı istər Moskvadan, Leninqraddan, istərsə də Krım, Tatarıstan, Türkmənistan və sair respublikalardan gələnlər üçün eyni dərəcədə əlverişlidir".

Eyni məsələyə, qəribədir ki, M.X.Xasanov tamam başqa bir mövqedən yanaşıb, fərqli bir münasibət bildirir. M.X.Xasanovun yazdığına görə Tatarıstandan Birinci Bakı Türkoloji qurultayında iştirak edən altı nəfərdən ibarət nümayəndənin başçısı, görkəmli yazıçı və ədəbiyyatşünas Q.İbrahimov ərəb qrafikası əsasında yeni əlifbaya keçməyə prinsipcə etiraz etməsə də, "bu məsələdə tələsmək olmaz" fikrini irəli sürmüş və qurultayda bu barədə məruzə etmişdir. Ancaq əslində Q.İbrahimov qurultayda orfoqrafiya məsələsi barədə məruzə etmiş, buna dair təkliflərini vermişdir. Onun məruzəsi üç hissədən ibarət olmuşdur. Birinci hissə XIX əsrin II yarısına qədər mövcud olmuş köhnə orfoqrafiyaların tənqidi təhlilinə, həmçinin uyğur, Orhun və köhnə ərəb əlifbalarının təhlilinə həsr edilmişdir. İkinci hissədə ərəb əlifbasının islahatına və nəhayət, türk xalqlarının orfoqrafiyasının islahatına yönəldilən hərəkətlər təsvir olunmuşdur.

Müəllif ümumiyyətlə, türk orfoqrafiyasının dəqiqləşdirilməsi üçün türk dillərinin nəzərə alınmalı xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirib, qurultay nümayəndələrinin nəzərinə çatdırmışdır. Lakin onun çıxış və təkliflərində əlifbada latınizasiya əleyhinə heç bir işarə olmamışdır. Ancaq hələ Birinci Bakı Türkoloji qurultayından iki il əvvəl, yəni 1924-cü ilin fevralında tatar-başqırd müəllimlərinin Moskvada keçirilən Ümumittifaq qurultayında Q.İbrahimovun məruzəsi dinlənilib qərara alınmışdı ki, "Хотя... принятие латинского шрифта взамен арабского принципиально является желательным и целесообразным, хотя блогодаря этому мы еще на шаг приблизились бы к всеобщему братству народов, съезд не находит возможным спешное проведение в жизни такой меры... Не будучи принципиально против принятия латинского шрифта и считая желательной пропаганду в этом направлении, съезд находит нужным немедленно принять меры к усовершенствованию (облегчению) существующего арабского шрифта". M.X.Xasanova görə tatar-başqırd ümumittifaq müəllimlər qurultayı belə bir qərar çıxartmaq üçün ona əsaslamr ki, guya tatarlar ölkədəki digər türk xalqlarına nisbətən daha yüksək savada malikdirlər. Bunun üçün hələ rəqəmlər də göstərilir. Misal üçün M.X.Xasanov göstərir ki, 1926-cı il statistikasına görə doqquz yaşdan başlayaraq daha çox yaşlılar da daxil olmaqla Azərbaycanda savadlı əhali 25,2 faiz, Qırğızıstanda 15,1, Türkmənistanda 12,5 faiz, Özbəkistanda 10,6 faiz, Tatarıstanda isə 40 faizdir. Bu rəqəmlər, olsun ki, say-kəmiyyət baxımından reallığı əks etdirirdi. Lakin akademik Bartoldun fikirləri və Birinci Bakı Türkoloji qurultayının çağırılmasının təşəbbüskarlarının Azərbaycan ziyalıları olması, həmçinin qurultayın Bakıda keçirilməsi faktı savadlılığın, intellektuallığın və şüurlu milli heysiyyətin yüksəkliyi baxımından hər şey Azərbaycanın xeyrinə idi və Bartoldun daha doğru bir mövqedə olduğunu göstərirdi. Akad. Bartoldun belə bir rəy söyləməsi üçün o vaxtlar kifayət qədər əsas vardı. Azər Turanın yazdığı kimi, "1922-ci ildə N.Nərimanovun sədrliyi ilə Bakıda "latın əlifbasına keçid" komitəsi yaradılmışdı və bu prosesə təkcə Bakı alimləri deyil, o zamankı SSRİ-nin digər elm mərkəzlərində çalışan türkoloqlar da xüsusi diqqət yetirirdilər". Azər Turanın məqaləsində bu barədə bir sıra maraqlı fakta toxunulmuşdur. AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq Hacıyev "Birinci Türkoloji qurultay-80" rubrikası ilə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə (16 dekabr 2005) çap olunmuş "Birinci Türkoloji qurultayda ədəbi dil məsələsi" adlı məqaləsində yazır: "...türk xalqlarının tarixi, mədəniyyəti, maarifi ilə bağlı zəngin problemlər proqramı olan Birinci Türkoloji qurultay adətən ən çox dil məsələləri ilə xatırlanır". Professor Tofiq Hacıyev haqlı olaraq yazır ki, "Qurultayda ədəbi dil məsələsi geniş yer tutmuşdu. Qurultayda ədəbi dil ilə bağlı müzakirələr orfoqrafik normadan başlamışdı. Tofiq müəllim məqaləsində diqqəti dünya fonetik nəzəriyyəsinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Lev Vladimiroviç Şerbanın "Orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial mənası" adlı məruzəsinə yönəldib. Qeyd edir ki, görkəmli alimə görə mövcud olan 4 orfoqrafiya prinsipindən türk dilləri üçün ən münasibi fonetik prinsipdir və etimoloji-morfoloji prinsip onu tamamlamalıdır. "Fonetik prinsipin ölçüsü budur ki, necə deyirsən, elə də yaz". Bəzi sözlərin yazılışında isə başqa prinsiplərdən də istifadə edilir. Bu məruzənin tematikası və problematikası ilə bağlı Fərhad Ağazadə (Azərbaycan), Qalimcan İbrahimov (Qazax-tatar), Şakircan Rahimi (özbək), Əhməd Baytursun (qazax) da çıxış etmişlər. Qurultayda terminoloji məsələlər barədə bəhs yeni müzakirə edilmişdi. Bu məsələnin şərhi üçün çıxış edənlər tez-tez ədəbi - bədii nümunələrə müraciət etməli, məsələni ədəbiyyatla əlaqələndirməli olmuşlar, ədəbiyyatla əlaqəli şərh etməyə çalışmışlar. Professor Tofiq Hacıyev professor Bəkir Çobanzadədən belə bir misal gətirir (bu misal ədəbi dil məsələsini klassik ədəbi nümunələr vasitəsilə izah etmək imkanı yaratmışdır): "Çuvaş və yaqutları çıxmaqla ərəb-fars mənimsəmələri zəminində bizim başqa ümumi bazamız var, məsələn, götürək Əlişir Nəvainin dilini, XV-XVI əsrin istənilən osmanlı klassikinin - Baki, Nəbi və ya Nadimin dilini götürək, onlar həm də ərəb-fars leksik terminoloji mənimsəmələri ilə yaxın və anlaşılandırlar". Məsələyə belə müqayisəli yanaşmaq qarşıya çıxan suala ən düzgün cavab verməyə imkan yaradır, ədəbi dil faktını ədəbiyyatın özü ilə şərh etmək mümkün olur. Ədəbi dil ilə bağlı qazax aliminin "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə Bakıda çıxan "Kommunist" qəzetinin dilini müqayisə edib, gəldiyi nəticə ilə Azərbaycan aliminin eyni məsələdə nəticəsi arasındakı fərq də professor Tofiq Hacıyevin nəzərindən qaçmamış və o buna da eyhamlı, iymalı münasibətini bildirmişdir.

Türkoloji qurultayda keçirilən 17 iclasda ədəbiyyat məsələlərinə də diqqət yetirilmişdir.

Qurultayda oxunmuş məruzələrdə, misal üçün professor Bəkir Çobanzadənin "Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu" adlı məruzədə akademik Bəkir Nəbiyevin yazdığı kimi, Orxon-Yenisey, "Qudatqu-bilik", "Divani-hikmət", "Divani-luğat it-türk" kimi yazılı abidələr əsasında türk dillərinin yaxınlığı, doğmalığı məsələsi şərh olunmuşdur. Bu yaxınlıq və doğmalıq isə türk xalqlarında ədəbi-estetik düşüncənin, bədii zövqünün yaxınlığını, doğmalığını doğurmuşdur. Yuxarıda adını çəkdiyimiz abidələr ki, professor Bəkir Çobanzadənin tədqiq obyektinə çevrilmiş və onun məruzəsinin çox mühüm hissəsini təşkil etmişdi, həm dil baxımından, həm də bədii-estetik sərvət olması baxımından, ümum-türk yazılı abidələridir. Odur ki, bu günün özündə də həmin yazılı abidələr türk xalqlarının müştərək abidələri olaraq həm dilçilərin, həm də ədəbiyyatşünasların maraq dairələrindən kənarda qalmır. Bu iş isə Birinci Bakı Türkoloji qurultayının başladığı işin indi də davam etdirildiyini göstərir.

Tofiq Hüseynoğlu

filologiya elmləri doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 23 dekabr.- S.18-19.