Müdrik insanların məsud həyatı

"Xan" nəşriyyatı akademik Nizami Cəfərovun "Keçən günlərin dastanı"nı çap edib. Dastan boyu Abbas Zamanovun, Mir Cəlalın, İsmayıl Şıxlının, Ağamusa Axundovun, Əbdüləzəl Dəmirçizadənin, Muxtar Hüseynzadənin, Yusif Seyidovun, Məmmədağa Şirəliyevin, İsa Hüseynovun, Hüseyn Arifin hər bir Azərbaycan ziyalısına, ədəbi-mədəni həyatımıza çox əziz, doğma olan surətləri xüsusi bir qədirbilənliklə canlandırılıb. Eyni zamanda, adı çəkilən bu bənzərsiz şəxsiyyətlər haqqında yazılanların alt qatında Nizami Cəfərovun həm də (və daha çox) öz dolğun obrazı, xarakter özəllikləri, olduğu kimi görünən varlığı bütün yönləri ilə sərgilənib. Bu təqdimatda o, yenə də ağayana və müdrikdi, insanda insan oyadan məzyiyətlərilə zəngin və doğmadı…

Peyğəmbər əfəndimizin buyurduğudu kimi, şəraitdən və imkandan asılı olmayaraq, həmişə doğmalarınızı yada salın, onlara baş çəkin, istək və arzuları ilə maraqlanın, onlara yaxın olun… "Keçən günlərin dastanı" bu duyğusal, müdrik deyimin (daha çox da ismarıcın) iç dünyasından gəlir. Və doğrudan-doğruya "Keçən günlərin dastanı" boyunca hər kəs (və hər bir yaşda olan oxucu) "öz nəslinin keçdiyi yola nəzər salır" (Nəriman Həsənzadə), müəllifin yanında, ruhunda (həm də yaşamında) özünü görə bilir. Nizami müəllimin yazdıqları ilə tanış olduqca əlbəəl anlayırsan ki, qəlb nə ilə doludursa, qələmin ucuna da o gəlib, kağıza yazılan da o olub; dönə-dönə isbatlayırsan ki, insan bir varlığı sevmədən onu anlaya və anlada bilməz. Nizami müəllimin yazdıqları öz doğmalarını, həyat boyunca minnətdar olduqları insanları sevməkdə, dəyərləndirməkdə oxucuya kömək edir. Necə ki, təcrübə insana həyat nemətlərini qiymətləndirməyi öyrədir, yaşanan, ötüb-keçən günlər də fərdə şəxsiyyəti dərk etmək, onu tarixi miras kimi dəyərləndirə bilmək imkanı verir. Dastanı oxuyub Nizami müəllimi (və onun haqqında bəhs etdiyi şəxsiyyətləri) dərk etdikcə bir daha andayırsan ki, elm, xüsusi istedad ancaq xoşniyyətli insanların əlində olanda fayda verir və alimin biliyi yalnız, o, təvazökar olanda üzə çıxır. Bu yöndə "Keçən günlərin dastanı" tam bir təvazökarlıq, səmimiyyət dastanıdır. Və deyilənlərin başlıca qaynağı ilk növbədə məhz N.Cəfərov qələminə məxsus olan dil incəliyi, üslub gözəlliyidi. O dil, üslub gözəlliyi ki, xalq şairi Nəriman Həsənzadə bunu "Ön söz və ya dastan müəllifinə açıq məktub"unda lap ilkdən, əvvəldən yazır: "Oğuzlardan çox yazmışdınız, mən də oxumuşdum. Burada onların saz havasını da eşitdim. Çox şad oldum… Birinci dəfəydi ki, bədii əsəri gülə-gülə, arada bir də tutula-tutula oxuyurdum… Bu bədiilik, bu yumor, bu müdriklik, bu pak ürəkaçıqlıq hardaydı?!" Və Nəriman müəllim yazmağında tamamilə haqlıdı ki, "Nizami, sən bütün müəllimlərindən bircə dərs almısan: Yaxşılıq!" Bu yaxşılıq işığında "Keçən günlərin dastanı" insana öz boyundan ucada dayana bilmək səlahiyyəti verir. İnanırsan ki, bu dastanın araya-ərsəyə gəlməsi mənəvi (özü də çox vacib) bir zərurətdi; məhz belə xatırlamalar, anmalar sözügedən şəxsiyyətləri olduğu kimi (və bütün yönləri ilə) yenidən bir araya gətirir, o dəyərli ömürlər yenidən yaşanır, yenidən müdriklik (eyni zamanda insanlıq) dərsi verir.

Dastanın başlıca məziyyəti təkcə ondan ibarət deyil ki, diqqətə çatdırılan olay və mətləblər yaşanmış ömrün təəssüratlarını iti (özü də çox etibarlı) yaddaş işığında yenidən göz önünə gətirir. Əsas olanı budur ki, bu anmalarda Mövlanənin həzrəti Şəmsə, Sultan Vələdin Mövlanəyə, Şah İsmayılın Şeyxinə olan aşiqliyi dastandan adı keçən şəxsiyyətlərə Nizami Cəfərov münasibəti, ehtiramı fonunda dönə-dönə özünü büruzə verir, təkrarlanır. Nizami müəllim, bir növ, bu böyük insanların xatirəsini yad edə-edə özü-özünü dərk (başlıca olaraq ifadə) etmək imkanı tapır, insanlıq, yaxşılıq anlayışlarını aşkara çıxarmağın, induksiya yolu ilə ümumiləşdirməyin, nəticə olaraq cəmiyyətə transfer etməyin vacibliyini anladır; böyük təfəkkürlərin, müdriklik səlahiyyətinin öz başlanğıcını haradan götürdüyünü cavablandırır. Yaxşılıq önündəki qəlb sevincinin, şükranlığın, mənəvi həzzin ifadəsidi bu dastan. Oxuduqca Sokrat-Platon mübahisələrinə ali hakim kimi qarışmağı sevən Karneadın bir kəlamı yada düşür: "Mənim üçün müdrik insanların məsud həyatı haqqında bütün filosofların bir səslə nə dedikləri daha çox vacibdir".

Həmin o vacib olanlardandı "Keçən günlərin dastanı"nda yazılanlar. Dərin minnətdarlıq və heyranlıq hissilə oxunur.

Sərvaz Hüseynoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 30 dekabr.- S.22.