Türkiyədəki Azərbaycan

- Cumhur Turan, siz eyni zamanda Həmit Turanın oğlusunuz, yaddaş yenilənməsi etsək?

- Həmit Turan babam olmaqla bərabər mənim hocam və universitetim oldu! Onun sahibi olduğu yayın evi və sürəli yayınlarla (Edebiyat Cephesi, Hazer) bərabər nəşrini üstləndiyimiz jurnal və kitablar da gənc yaşlarımda məni formalaşdırdı. Nəşriyyatımızda türk yazıçıları ilə bərabər redaksiyamızı ziyarət edən azərbaycanlı yazar və sənət insanlarını yaxından tanıma fürsətini də qazanmışdım. Əziz Nesin, Demirtaş Ceyhun, Ataol Behramoğlu, Necati Cumalı, Yalçın Küçük, İsmayıl Şıxlı, Elçin Əfəndiyev, Məmməd Aslan, Bəxtiyar Vahabzadə, Rasim Əfəndiyev, Rəfiq Zəka Xəndan və Fərman Kərimzadə kimi ədəbiyyat ulduzları ilə bir havanı tənəffüs etmək gənc yaşlarımda nə məna kəsb etdiyini bu yaşımda daha dərindən anlayıram.

- Sovetlər Birliyi dönəmində "Türkiyə", "Türk" kəliməsi ilə ocaqlar söndü; yurdlar viran qoyuldu. Türkiyədə Həmit Turan hansı zorluqlar yaşadı?

- Yetmişinci illərin sonu və ardından gələn "1980 askeri darbesi"; siyasi, sosyokültürəl baxımından Türkiyənin ən sıxıntılı illəridir. Çevrilişə qədər olan müddətdə sağ-sol olayları üzündən türk gəncliyi qısaca və qaba bir tərzdə sağ, sol olaraq ikiyə bölünmüşdü. "Türk" sözü Sovetlər Birliyində nə qədər yasaqsa, Türkiyədə də o qədər olmasa da, fərqli deyildi! Kimi sosialistlərə görə, "Türk" sözü irqçılık (!), ümmətçilərə görə, tayfaçılıqdı. Belə bir zamanda "Hazer" jurnalını yayımladıq. Yayın yönetmənimiz Dr. Xavər Aslandı; ədəbiyyatdan gəlməmişdi, amma zatən o illərdə Sovet Azərbaycan vətəndaşı bir gənəl yayın yönətmənimizin olması heyrətlə qarşılanırdı. İran Türklərinin yaxşı tanıdığı Məhəmmət Tağı Zehtabinin həyat yoldaşı idi. Pişəvəri ardıcıllarından "demokrat" adlandırılan qrupdandı. Bağdad Universitetindən gəlmişdilər. Məhəmmət bəyin İran vətəndaşı olması Türkiyədə yaşamalarını asanlaşdırmışdı.

- Cumhur bəy, nədən bizi Türkiyədə "Azəri" deyə tanıyırlar?

- Yayğın yanlış "Azəri" sözünün dışında özəl bir şey yaşadığımızı söyləyə bilmərəm. Qəsitlimi, qolay gəlirmi, ondan bəlkə. "Azəri" sözünün yayğınlaşmasında Türkiyə içində hamımızın günahı var, Osmanlı (Anadolu) qardaşlarımızın bizi "Acem" deyə adlandırmasından bir qaçış olaraq "Azəri" kəlməsinə sahibləndik.

- Ustadınız babanız olunca durum biraz fərqli olur. Öyrətməniniz, ustadınız, babanız Həmit Turan sizə nələr verə bildi?

- Babam məndən fərqli olaraq İqdır doğumluydu. İqdır "Sürməli mahalı", İrəvan xanlığından əlimizdə qalan son torpaq parçasında dünyaya gəlmişdi. İqdır kiçik bir Azərbaycandı! Soy-kökü türk olanlar İrəvanı Azərbaycan bildilər! Arazın bu tayında həsrət içində yaşadılar. Bu həsrəti yaşayan aydınlar dönüb Azərbaycan naminə bir şeylər yapmaq arzusunda oldu. Babam İstanbulda dünyaya göz açan Cumhur Turana bu duyğunu aşıladı: "Azərbaycanı tanı, sev və ona çalış!"

- Tarixin, çağların, sülalələrin üstündə dayanan bir fərq var ədəbi alanda - babalar ve oğullar… Sizdə durumlar nasıl?

- Babam tam Cümhuriyyət kuşağı deyə biləcəyimiz nəsildən. Anlamı bu: Sürətli aydınlanma dönəmi başlayır və dünya klassiklərindən, dünya ədəbiyyatından seçmələr cəmiyyətə sunulur. Əlifba inqilabı baş verir və 1929-cu ildə Latın əlifbası tədris dilinə çevrilir. Eyni şəkildə mətbuat və arxiv yenilənir. Əski ədəbiyyatla bağlar zəifləyir. Babam və bizə qədər olan aydınlar, pozitivist, sorğulayan insan tipolojisi; qədərçi, irəli metafizikçi ədəbiyyatla ötələnmişdir. Bu dini rədd etmə kimi hesab olunur, amma elə deyil. Bu bir maarifçilik missiyası idi. Mən özümü daha çox babamın nəslinə, onun kuşağına yaxın hiss edirəm. Odur ki, aramızda o ənənəvi problem yox.

- Cumhur Turanın ömür yolçuluğuna baxdığımızda ilkində naşir Həmit Turanın yanında yetişən, uzmanlaşan, ikinci dönəmində isə Azərbaycan ədəbiyyatına tərcümələri ilə xidmət edən Cumhur Turan görürük.

- Bu nəticənizi doğru qənaət sayıram. Əvət. 1985-ci ildən etibarən bu mücadilədə tək başımayam. Kitablara gələnə qədər jurnallarda Azərbaycan, Qars, İqdırla bağlı məqalələr, araşdırma, xalq sənəti ilə bağlı yazılar yazdım. Matbuata gəlişim Elçin Əfəndiyevdən aldığım müsahibə ilə başlamışdı. 1979-cu ildə Taksim Pera oteliydi… Babamla olduğum dönəmlər "Hazer" ve "Edebiyat Cephesi" jurnallarında çalışırdım. "Hazer" jurnalının tekniki redaktoru idim. O illər "Aşıq Ələskər" kitabını nəşr elədik. Türk dünyasına yönəlik bir qəzetdə başyazarlıq yapdım. Yenə jurnallarda çağdaş Azərbaycan yazarlarının bioqrafiyalarını, xalq nağılları, hekayə və şeir örnəklərini türk oxucularına təqdim edirdim. Bu tərcümə, uyğunlaşdırma çalışmaları derkən editurluq, kitab çalışmaları başladı. Nəhayət, "Çırpınırdı Qara dəniz"in bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyli" kitabı 2016-cı ildə işıq üzü gördü. Bir sözlə, özümü yazar deyil, mətbəəçi çırağı olaraq görürəm. Bu təxəllüsü də mənə mərhum Məhmət Kəngərli qoymuşdu. O, ən müdrik yaşında məni yanındakı dostuna belə təqdim etmişdi və bu mənim üçün yaradıcı fəaliyyətimə verilən ən böyük qiymətdir.

- Sosial media üstündən hazırladığınız biblioqrafiyadan da son olaraq bir neçə kəlmə danışsanız, çox xoş olardı.

- Öncəliklə bu diqqət üçün təşəkkür edirəm. Bu qaynaqçanı hazırlamazdan əvvəl ardıcıl olaraq sosial mediada gündə birər, ikişər kitab yayınlıyıram. Qaynaqça başlığı belədir: "Türk mətbuatında (basınında) Azərbaycan yayınları". Bu günə qədər 700-ə yaxın kitabın tanıtımını etmişəm. Kitabın Azərbaycanla bağlı olması yetərli! Kitabların məzmunu və yazarının kim olduğundan çox; nə yapıldı, hansı işlər görüldüyünün izindəyəm. Qaynaqça bitdiyində və kitablaşdığında faydalı olacağının inancındayam.

Yeni kitablar

Son illər Türkiyədə Azərbaycan ədəbiyyatına maraq artıb. Hər il bir neçə kitab Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırılaraq oxucuların istifadəsinə verilir.

2018-ci ildə nəşr olunacaq kitabların siyahısında professor Minəxanım Nuriyevanın "Türk əsilli ruslar" kitabı yer almaqdadır. Qeyd edək ki, kitab 3 hissədən ibarətdir və Azərbaycanla bərabər Türkiyədə də maraqla qarşılanıb. Mütəmadi olaraq elmi jurnallarda dərc edilən kitabın tam nəşrinin 2018-ci ildə başa çatması gözlənilir.

2018-ci ildə türk oxucularına təqdim ediləcək kitablardan biri də şairə Firuzə Məmmədlinin kitabıdır. Firuzə xanım türk oxuculara seçilmiş şeirləri ilə təqdim olunur. Kitab dünya Azərbaycanlılarının həmrəylik günü münasibətilə hazırlanır və imza günü və tanıtım proqramları Türkiyədəki soydaşlarımızın həmrəylik toplanılarında yapılacaq.

Məlumat üçün qeyd edək ki, hər iki kitab İstanbulda fəaliyyət göstərən "Araz" nəşriyyatı tərəfindən çap ediləcək.

Sərsəri sevgimin hökmüdür

Sərsəri sevgimə ilham olan sən,

İçimdə çiçəklər, güllər kimisən.

Sevgimə açıqmı sevgi səccadən?

Deyilsə, deməli ellər kimisən …

Ey güllər dadında, rəngində yarım,

Sevgisi sevgimin dəngində yarım,

Bir nadan ürəyin cəngində yarım,

Sevgimi sevginlə kollar kimisən.

Sərsəri aşiqin, ozanın mənəm,

Bu hazla fütursuz yazanın mənəm,

Xəyal gərdəyində hər anın mənəm,

Mən arı, sən pətək, ballar kimisən.

Sən məni boş görmə, məndə sevgi xas,

Ki məndə sevginin əyrisi olmaz.

Ey gülləri nazən, ey ürəyi naz,

Könlümdən könlümə yollar kimisən…

Sərsəri sevgimin hökmünə görə,

Sevməzsən gərək yox nədənə, üzrə.

Sevərsən yıxılmaz, pozulmaz törə,

O zaman susmayan dillər kimisən…

Ağac incitmə der;

dal der incitmə

Könül çalmaq istər eşqin sazını,

Pərdə toxunma der; tel der incitmə.

Çəkməyə arzum var gülün nazını,

Tikan toxunma der; gül der incitmə.

Mən isə məcnunam bu yolda şaşqın,

Sevdama bağlıyam sevgimə düşkün,

Yağmursuz vadilər olurmu daşqın?

Bulud incitmə der; sel der incitmə.

Nəhayət, arzusu bəncil olanlar,

Kitabı, qutsalı İncil olanlar,

Əlçim-əlçim düşər yarpağına qar,

Ağac incitmə der; dal der incitmə…

Kəbutər

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 4 noyabr.- S.31.