Rəsm kimi şeir - pitoreks sənəti

XIX əsrin II yarısından Azərbaycanın Şərq zəminində inkişaf etmiş mənəvi mədəniyyəti Qərb-Avropa ənənələri ilə qaynayıb-qarışır, yeni keyfiyyətlər qazanırdı. Qərb ədəbiyyatına xas poetika ilə tipologiya, ölçü və meyillərinin inkişafı janr novatorluğu istiqamətindəki axtarışlar öz bəhrəsini verir, Azərbaycan ədəbiyyatı Qərb ənənələri ilə zənginləşirdi. Bu, Qərb və Şərq ənənələrinin sintezi, Qərb mənşəli bir sıra janrların vətəndaşlıq hüququ qazanması daha çox Rusiya və Türkiyə vasitəsilə baş verirdi. Bəhs etdiyimiz parnassizm şeir cərəyanı və "pitoreks" sənəti Türkiyə ədəbiyyatına "Sərvət-i fünun" dərgisi ilə Türkiyəyə inteqrasiya etdiyi kimi, Azərbaycan ədəbiyyatına da Türkiyədən gəlmədir.

Keçən əsrin əvvəllərində Qərb-Avropa şeir ənənələri Azərbaycan romantiklərinin, xüsusən də Hüseyn Cavidin yaradıcılığında özünü bariz şəkildə göstərirdi. Bu da normaldır, çünki "Cavid azərbaycanlı müasirləri kimi Çar Rusiyası atmosferində deyil, Türkiyə ədəbi və siyasi mühiti içərisində yetişmişdi və Türkiyədəki fikir cərəyanlarından təsirlənmişdi"...

İstanbul ədəbi mühitinin Cavidin nəzəri-estetik görüşlərinin, sənət idealının formalaşmasında olduğu kimi, Qərbi Avropa ədəbi-fəlsəfi fikri ilə tanış olmasında da müəyyən rol oynamışdır. "Sərvət-i fünun"çu sənətkarların yaşadığı dönəmlərdə İstanbulda olan və onların bəziləri ilə şəxsən tanış olmaq imkanı qazanmış Hüseyn Cavidin şeirlərində "Sərvət-i fünun"un izləri görülməkdədir. Türkiyədəki atmosferi yaxından izləyən şair ömrünün sonuna qədər "Sənət sənət üçündür" - nəzəriyyəsinə sadiq qalmışdır.

"Sərvət-i fünun" sənətkarlarının ən xarakterik xüsusiyyətlərindən sayılan xəyal-həqiqət çatışması Cavidin şeirlərində yer alan mövzularda və üslubda özünü göstərməkdədir. Şairin "Vərəmli qız", "Bir rəsm qarşısında", "Küçük bir levha" kimi şeirləri melanxolik, həssas "Sərvət-i fünun" mövzuları ilə eyniyyət təşkil etməklə yanaşı, həm də "Sərvət-i fünun" atmosferini - "tablo şeir" (pitoreks) xüsusiyyətini də özündə əks etdirir. Bu xüsusiyyət "Sərvət-i fünun" şairlərindən Əbdülhəq Hamid, Rəcaizadə Mahmud Əkrəm, Tevfik Fikrət və Cənab Şəhabəddinin şeirlərində güclü bir şəkildə görülməkdədir, xüsusən də T.Fikrətlə Cənab Şəhabəddində. Çünki şeirdə sözlərlə rəsm çəkmə təmayülünə Fikrəti və digər "Sərvət-i fünun" sənətkarlarını sürükləyən, bu növ şeirin nəzəriyyəsini yaradan, əsərlərini Qərb örnəklərindən, xüsusən də fransız şairi Baudualeriedən alan Cənab Şəhabəddin olmuşdur. Hüseyn Cavidin də tablo şeirləri Cənab Şəhabəddinin şeirlərilə şəkil cəhətdən olmasa da, təsviri cəhətdən eyniyyət təşkil edir. Bu eyniyyəti yalnız fransız şairi Baudualerie, Fikrət, Cənab və Cavid yaradıcılığını qarşılaşdırmaqla görmək mümkündür, çünki yalnız müqayisəli; analoji, qohumluq və təsirlənmə bağlarının araşdırılması ilə ədəbiyyat nümunələrinin zaman və məkan içərisində bir-birinə uzaq və yaxın vəziyyətləri, ədəbi mətnlərin bir-birlərinə bənzər tərəfləri aşkara çıxarıla bilər.

Çox zaman mübahisə obyektinə çevrilən rəsm-şeir əlaqəsi haqqında indiyədək bir çox fikirlər irəli sürülmüş, birbaşa rəsm-şeir əlaqəsindən yaranan şeirlər üçün "vizual şeir", "tablo şeir", "portre şeir" kimi ədəbi termindən istifadə olunmuşdur. "Vizual" və ya "tablo şeir" adlandırılan: "oxucusunun gözü önündə bir insanın görüntüsünü canlandırma əyləmi olaraq ifadə edilən portret şeirlərdə, bəyənilən bəzi insanların fiziki, ya da ruhsal portretləri cızılır. Bir qism portret şeirlər xüsusi insanların ölümlərinə yazılmaqla yanaşı, bu cür mətnlərdə ölən insanın ən diqqətə dəyən xüsusiyyətləri, ən təəccüblü tərəfləri vurğulanır...

Portret şeir xüsusiyyətləri klassik ədəbiyyatda -qəsidələrdə görülsə də, "Divan ədəbiyyatında "qiyafətnamələr"i xatırladan bu bənzəyişi aşıq şeirindəki "Vücudnamə"lərdə də izləmək olur), Avropa ədəbiyyatı portret şeir nümunələri ilə daha zəngindir, xüsusilə də Fransa ədəbiyyatı və qaynağını Baudelairedən alan modern şeir. Lanson Baudelairenin şeirlərini fransız və dünya şeirində bir çox şairi bəsləyən "gur bir nəhrə" bənzədir. "Baudelairedən və simvolizmdən qaynaqlanan" "bu nəhir iki fərqli qola bölünür. Yollardan biri Mallarme ilə Valeriyyə; digəri Rimbaud ilə sürrüalizmə götürür." Bu şairlər şeiri səslərdən yaranan musiqi-ahəng olaraq görürlər: "Baudelaire modern dünyanın səslərini öz ruhunda qavramağa və musiqi təlqini ilə bunları açıqlamağa çalışır. Bu yol, saf lirizmin yoludur... Rimbaudnun və Mallarmenin kəşf edəcəyi yoldur."

Avropada modern şeirin yaradıcısı sayılan Baudelaire 1821-ci ildə Parisdə dünyaya gəlib. Erkən yaşda atasını itirən Baudelairenin uşaqlığı çox əziyyətlə keçib...

Yaşadığı dövrdə modern Parisin metropol yaşantısı üzərinə inşa etdiyi ədəbiyyatın və tənqidi yazıları ilə modernist estetikanın xəbərçisi sayılan Baudelairenin "Kötülük çiçəkləri" və "Paris sıxıntısı"nda toplanan şeirləri Rimbauddan, Mallarmeyə, Yahya Kamal, Cahit Sıtkı Tarancıya qədər bir çox şairin yaradıcılığına dərindən təsir edib. Onun kitabları XX əsr ədəbiyyatının ən təsirli "bələdçiləri" olub. Şairin klassik ənənəyə, suveren çağdaş zehniyyətlərə qarşı üsyanı və reallığa qarşı gəldiyi obrazı zamanında şeirlərinin qadağan olunması ilə nəticələnib. C.Baudelairedəki bu etiraz və obraz, sonradan Fransada modern şeirin təməllərində olan avanqard sənət və ədəbiyyatı yaradıb. Ədəbiyyat tarixinə bu qaydanı gətirən Baudelairenin Türk şeirinə böyük təsiri olub. Hilmi Uçan bu təsirndən bəhs edərək yazır: "Hər şairimiz bir az Baudelaireçi olmaqla suçlanmışdır. Baudelairenin "Le Spleen de Paris" adlı nəsir - şeir şəklində yazılmış olan kitabının sonunda "Epilogue" adlı bir şeiri vardır. Bu şeir paytaxt Parisi təsvir edən bir şeirdir. Tevfik Fikrətin "Sis" adlı şeiri, Yahya Kamalın "Sis"ə bir qarşılıq olaraq yazdığı "Sisdə söyləniş" şeirləri də paytaxt İstanbulu təsvir edir. Bu şəhər təsvirləri çərçivəsində ortaya bir baxış açısı, bir dünyagörüşü qoyulur." Hilmi Uçanın adını çəkdiyi bu şairlərə; Tevfik Fikrət, Yahya Kamal və Baudelarieyə Hüseyn Cavid də və İstanbulu təsvir edən "Uçurum" əsərini də əlavə edə bilərik.

Türk şeirinin yaşayan əfsanələrindən olan Tevfik Fikrətlə tanışlığı Cavid yaradıcılığına Fikrətanə mövzu və üslub, Avropa ədəbiyyatından gəlmə sonet növü və pitoreks sənətini gətirmişdi. Sonet və portret şeir biçimində şeirlər yazan Cavidin "Çəkinmə, Gül!.." və "Bən istərim ki…", "Vərəmli qız", "Hər yer səfalı, nəşəli", "Uyuyor", "Bir rəsm qarşısında", "Küçük bir levha", "Şeir məftunu", "Son baharda", "Dəniz pərisi" kimi şeirləri bunun gözəl örnəkləridir. Cavidin bu şeirlərində rastlandığımız pitoresk sənətinin xüsusiyyətləri Fikrət və Cənab Şəhabəddin şeirlərindən qaynaqlanır. Bu səbəbdən, "Cavidin tablo şeirləri Cənab Şəhabəddinin şeirləriylə şəkil yönündən olmasa belə, təsviri anlatmaq xüsusiyyətləri yönündən bənzərliklər göstərməkdədir." Üslubu daha çox təsvir ağırlıqlı olan Cavid sifətlərdən sıx-sıx istifadə edərək tablo şeir xüsusiyyətlərinə uyğun şeirlər yazıb. Şeirlərinin ən mühim mövzularından olan təbiət Cavid üçün gizli bir xəzinə, kainat isə əzəli bir kitab kimidir. Belə ki, təbiətlə iç-içə olan və təbiəti cənnət qədər gözəl və möcüzəli görən, təbiətin gözəlliyi ilə fərəhlənməkdə olan şair, həm də təbiətdə ədəbi bir səfa tapmaqdadır.

Şairin "Bən istərim ki..." soneti formal bir yenilik arayışı olaraq dəyərləndirilə bilər:

Bən istərim ki, gözəllər, bütün gözəlliklər

Uzaq-uzaq, pək uzaq bir üfüqdə əylənsin.

Uzaq və incə təbəssümlərilə şamü səhər

Həyata nuri-səfa sərpərək çiçəklənsin.

Uzaqda var əbədiyyət ki, başqa nemətdir.

Cihanı cənnətə təşbih edər də bir şair,

Gözəl bir afəti bəzən mələk sanır, sevinir,

Fəqət səadəti - aldanma, pək müvəqqətdir!

Cavidin şeirlərində "Sərvət-i fünun"dan, məxsus da Tevfik Fikrətdən gələn mövzu, forma və uslub bənzərliyinin olması təbiidir. Onun əsərlərindəki xəyal-həqiqət çatışması, "Vərəmli qız"da istifadə etdiyi kəlmələr, "Bir rəsm qarşısında", "Küçük bir levha"dakı melanxoli, xüsusilə də, "tablo şeir" - pitoreks xüsusiyyəti "Sərvət-i fünun" atmosferini hiss etdirir (bu xüsusiyyət "Sərvət-i fünun"çulardan Əbdülhəq Hamid, Rəcaizadə Mahmud Əkrəm, Tevfik Fikrət və Cənab Şəhabəddində də özünü göstərməkdədir). Əslində, şeirdə sözlərlə rəsm çəkmə təmayülünü Qərb örnəklərindən alan Cənab Şəhabəddindir. Cənabda bu, sözlə rəsm çəkmə hələ Avropaya getməmişdən əvvəl nəşr etdirdiyi "Tamat" adlı kitabında özünü göstərir. Cənab Şəhabəddin "Yatıyor" adlı mənzuməsində yatmış gözəli təsvir edərək yazır:

"Dilber yatıyor, ne ülviyyane,

Saçlar dağınıq, yanakta tel tel.

Dalğın uyuyor, tebessüm etmiş,

Kudret sanırım tecessüm etmiş."

Cənabın "Yatıyor" şeirindəki ab-havanı Cavidin "Rəqs" şeirində izləmək mümkündür:

"Titrək, dağınıq, şuxü füsnkar,

Qumral, sarışın, dalğalı saçlar.

Ənzari tamaşagərə yollar

Mənsur olaraq bir yığın əşar.

Gahi olub əzvaqilə sərşar,

Pürxəndə edər hər ləbi-səhhar

Parlaq və bəyaz incilər işar."

"Sərvət-i fünun"dan gələn ab - havaya - pitoresk sənətinin xüsusiyyətlərinə Cavid şeirlərində sıx-sıx rast gəlirik. Şair üçün gizli bir xəzinə olmuş təbiət Cavid şeirinin ən mühim mövzularından olub. Təbiətlə iç-içə olan və təbiəti cənnət qədər gözəl və möcüzəli görən, təbiətin gözəlliyi ilə fərəhlənməkdə olan şair həm də təbiətdə ədəbi bir səfa tapmaqdadır. Şeirlərində ("Hər yer səfalı nəşəli") təbiətin gözəlliklərindən bəhs edən, əsl cənnətin "Vüsal-i yar", "Didar-i yar" olduğunu dilə gətirən şair yazır:

"Seyr eylədikcə bən şu gözəl kainatı, həp

Ruhum uçar, uçar, əbədi bir səfa duyar.

Cənnət qədər bu mənzərə möcüznüma... fəqət

Həp bisəmər, deyilsə nəsibim visali-yar.

Didari-yar, iştə odur cənnətim bənim."

Qeyd edək ki, yalnız şeirlərində deyil, Cavidin bütün əsərlərində füsunkar təbiət özünün bir parçası ilə çıxış edir. Çiçəklər, çinar, sərv, bağça, ağaclıq, xiyaban, gül dəmətləri romantik sənətkarın pyeslərində təbiətin "səlahiyyətli səfirləri" kimidir. Çünki Fikrət kimi, rəssam-şairlik Cavidin də boyuna biçilib. Hər iki şairin əsrarəngiz lirikasına nəzər salanda buna qənaət gətirməmək mümkün deyil. Hər ikisinin də yazdığı şeirlərdə təbiətin gözəl mənzərələrini yaratması bir rəssam gözü ilə görülüb, şair qələmi ilə yazılmış "ictimai-psixoloji lövhə"lərdir. Məsələn, Tevfik Fikrət "Mavi dəniz" şeirində yazır:

"Saf ve rekaid... hani akşamkı

tağayyur heyecan?

Bir çoçuk ruhu kadar pür-nisyan

Bir çoçuk ruhu kadar şimdi münevver, lekesiz,

Uyuyor Mavi deniz".

Türk ədəbiyyatına ilk dəfə Fikrətin "Mavi dəniz"i ilə mövzu olan dəniz ədəbiyyatımızda Cavidin "Dəniz tamaşası" şeirinə mövzu olur:

"Günəş gürub ediyor;

göy mühitimiz gömgöy…

Göz işlədikcə könül uçmaq üzrə çırpınıyor.

Günəş gürub ediyor;

göy fəza, dəniz gömgöy…

Uzaqda, yalnız ufuqlarda var bir aləmi-nur."

Üslub ehtibarı ilə Fikrətin eynisi olan, hər iki şeirdə sanki insanın gözü önünə şair əliylə işlənmiş, maviliyini gördüyümüz, pıçıltılarını duyar kimi olduğumuz bir dəniz tablosu sərilib. Verdiyimiz nümunələr - Cavidin "Dəniz tamaşası" şeiri ilə Fikrətin "Uyuyor mavi dəniz"i tablo-şeirin ən gözəl örnəkləridir, deyə bilərik. Sənət anlayışları üst-üstə düşən, "sənət sənət üçündür" nəzəriyyəsi ilə yazıb-yaradan bu sənətkarların; Fikrətin "La Dans Serpantin"i ilə Cavidin "Rəqs" şeirində sənət qarşısında duyulan təəssüratların şeir yolu ilə təqdim edilməsi diqqət çəkicidir. İzlədiyi bir rəqsi şeirləşdirən Fikrət gözlə görülən bir gözəlliyi şeirinə mövzu seçməklə möhtəşəm bir "vizual-tablo şeir" yaradır:

" Sanat sarı, mor, penbe, yeşil, kırmızı, mavi

Elvan-ı zıyaiyyeye bir kudret-i cevlan

Bahşeylerek; hepsi per?ler gibi mahf?,

Mahfi ve sükunetli adımlarla şitaban

Etrafını birden sarıyorlar; o semai.

Bir t?de-i ezhar-ı muhayyel gibi lerzan,

Lerzan ü perişan dönüyor Bir şeb-i safi

Tenvir ediyor sanki bir avize-i raksan".

Gördüyü real bir mənzərəni şeirə gətirən Fikrət kimi, Cavid də şeirində röya və gerçək dilemması ilə görüntünü şeirləşdirib:

"Ruhum yine lebriz-i saadet…

Ya Rab, bu ne tufan-i letafet!?

Gökten yere inmiş gibi cennet,

Yer yer saçılır nur-i meserret.

Hep kol kola pürşevk ü şetaret

Raks etmede - azade-i sanat-

Ervah-i latif-i melekkiyyet

Envare bürünmüş kibi her yer,

Aheng-i meserretle gülümser;

Bin naz ile her çehre-i dilber

Arz etmede bir neşe-i diğer;

Gözlər, hələ gözlər, hələ gözlər!"

Ümumiyyətlə, Hüseyn Caviddə öz qaynaqlarını türk romantizmindən alan məsələlər çoxdur. Caviddə Əbdülhəq Hamid şeirlərindəki fəlsəfi düşüncə, üslub və romantik xüsusiyyətlər, üslubundakı təzadlı ifadə tərzi, Namiq Kamalın zülm və haqsızlığa üsyanı, vətən və hürriyyət aşiqliyi, sosial mövzulara çox yer verməsi, millətin dərdinə tərcüman olması, Tevfik Fikrətin isə dil, şəkil və üslubu görülməkdədir. Cavid kainatın mənasını eşq və sevgi, həyatın əsasının isə elm olduğunu müdafiə edən Fikrətin humanist və bəşəri tərəflərindən də təsirlənmiş, "Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir" - deyərək Fikrətlə eyni düşüncələri paylaşmışdır. Bunu yalnız Hüseyn Cavidin yaradıcılığına aid etmək doğru deyil, çünki bu təsirlənmə o dövrün romantik şairlərinin hamısında hiss olunmaqdadır. Hətta Cavidin müəllimi Rza Tevfikin şeirlərində də Hamidin, Fikrətin təsiri ilə yazılan şeirlər var, xüsusən də, yaradıcılığının birinci dövründə əruz vəznində təbiət mövzusunda yazdığı şeirlərində Tevfik Fikrətin dərin təsiri hiss olunur. Bu şeirlərdə Rza Tevfik sözlə təbiətin gözəlliyinin portretini yaradır. Təbiətin sözlə portretini yaradan şair "Meal-i tabiat" şeirində müxtəlif təsvirlərindən; dağlar, səma, ilğım, göy cisimləri (ecram-i bi hisab), torpaq və s. istifadə etdiyi bu şeirdə "Təbiətdir şəriət" - fikrini paylaşan Əbdülhəq Hamidə çox yaxındır.

Bütün bunlar göstərir ki, keçən əsrin əvvəllərində fransız ədəbiyyatının təsiri altında olan "Sərvəti-fünun" ədəbiyyatının Türk ədəbiyyatında əhəmiyyətli bir yeri olmuşdur. Və "Sərvət-i fünun"un türk ziyalılarında olduğu kimi, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında türk təfəkkürü ilə düşünən və yazan Hüseyn Caviddə də böyük izlər buraxmışdı. Türkiyəyə "Sərvət-i fünün" dərgisi vasitəsi ilə girmiş Qərb şeir ənənələrinin romantik şair Hüseyn Cavidlə Azərbaycan ədəbiyyatına gətirilməsi Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum dramın yaranması, sonet və portret, tablo şeirlərin yazılması ilə nəticələnmişdir.

Lütviyyə Əsgərzadə

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 11 noyabr.- S.12-13.