Əbədiyyət karvanı

Azərbaycan dili haqqında publisistik düşüncələr

Əvvəli ötən sayımızda

Professor Nəsir Məmmədov "Mirzə Fətəli Axundovun dili" mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazıb uğurla müdafiə edərək elmi fəaliyyətinə dil tarixi sahəsində başlasa da, otuz il müddətində Azərbaycan Dövlət Universitetində, ondan əvvəl isə müxtəlif ali məktəblərdə "Dilçiliyə giriş" fənninin yeganə tədrisçi və tədqiqatçısı olmuş, bu sahənin ağır elmi-pedaqoji yükünü şərəflə daşımışdır. Onun "Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri əsasları" monoqrafiyası, "Dilçiliyin əsasları", sonralar professor Ağamusa Axundovla birlikdə yazdığı "Dilçiliyə giriş" kitabları öz elmi-pedaqoji dəyəri ilə bu gün də Azərbaycan dilçiliyinin uğurlarından sayılır. O, fədakar alim, ustad müəllim, böyük vətəndaş idi. Yaratdığı əsərlərdə Azərbaycan dilinin nəbzi döyünürdü. Ümumi həcmi 130 çap vərəqindən artıq olan bu əsərlərin hər biri dilimizə, xalqımıza sonsuz sevgi, tükənməz ehtiramla yazılmışdı. Mühazirələrində Qərbin böyük dilçi-filosoflarından, xüsusilə, Sössür və Leybnisdən tez-tez sitatlar gətirirdi; məsələn, "Mənə mükəmməl dil verin, sizə mükəmməl mədəniyyət verim" - bunu dahi alman filosofu Leybnis sanki bizim Azərbaycan dili haqqında deyib - həyəcanlı jestlərlə söyləyirdi və bizi inandırır, heyrətləndirirdi. On illər boyu dərs dediyi minlərlə tələbəyə, müəllimə, yüzlərlə nüfuzlu ziyalıya, yetişdirdiyi onlarla alimlə beləcə qəlbindən işıq, nur verirdi, onları gərgin, həyəcanlı enerji axınlarına qoşur, bir anda möcüzə yaradırdı əməkdar müəllim, professor Nəsir Məmmədov...

O böyük müəllimlərin yolunu şərəflə davam və inkişaf etdirən, Azərbaycan dili və dilçiliyinin keşiyində ləyaqətlə dayanan alimlərimiz dünən olduğu kimi, bu gün də var. Bu məqamda onlardan biri, akademik Nizami Cəfərov haqqında bir neçə kəlmə deməsəm günah olar.

7. Müasir sənətdə darıxan dil

və ya böyük əsərlər intizarında

Bu gün Azərbaycan dilçiliyi və ədəbiyyatşünaslığını Nizami Cəfərovsuz təsəvvür etmək mümkün deyil. O, ədəbiyyatımızın ilk və ən böyük Nizamisindən sonra dilçiliyimizin ən böyük Nizamisidir. Bu yarızarafat-yarıgerçək yazdığım cümlənin həqiqətinə və ədalətinə tam səmimi olaraq inanıram. Və bu inam azı on illik yaxın, praktik müşahidələrimin nəticəsidir. Məsələ ondadır ki, Nizami Cəfərov on ildən artıq müddətdə Azərbaycan Televiziyasının "Azərbaycan dili" elmi-publisistik proqramının aparıcısı olub. Mənim rəhbərlik etdiyim "Ədəbi-dram verilişləri" baş redaksiyasında hazırlanan, hərəsi 45 dəqiqə həcmində olmaqla 300-dən artıq sayı efirə gedən həmin möhtəşəm telesilsilənin hər buraxılışında Nizaminin alim və vətəndaş böyüklüyünün, onun çox geniş elmi təfəkkür miqyaslarının şahidi olmuşam.

Akademik Nizami Cəfərov elə alimlər cərgəsinə mənsubdur ki, onların elmi əsərlərində, çıxışlarında, hətta adi söhbətlərində müasir Azərbaycan, bütövlükdə türkologiyanın, türk-oğuz dilçiliyi və ədəbiyyatşünaslığının elmi-nəzəri idrak miqyasları görünür, təfəkkür hüdudları müəyyən olunur. O, təxminən, 1500 illik ədəbi düşüncə, bədii şüur hərəkəti yollarımızın ağ səhifələrini yazmaqla, unudulan, bəzən də gizli-aşkar imperiya niyyətləri ilə unutdurulan mübarizə və qələbələrini yenidən yada salmaqla, əsas strateji hədəfləri xatırlamaq və xatırlatmaqla, dilimizin və dilçiliyimizin etnogenetik tarixi yaddaş enerjisini oyatmaq və bu günə nəql, transformasiya etməklə, beləliklə, fundamental milli maarifçilik, məhz anti-assimilyasiya missiyasını həyata keçirməklə məşğuldur. Bu, təxminən 950 il əvvəl Mahmud Kaşğari və Yusif Balasaqunlunun, sonralar Mirzə Fətəli Axundzadə və Mirzə Kazımbəyin, daha sonra Əli bəy Hüseynzadə və Bəkir Çobanzadələrin, Muxtar Hüseynzadə və Tofiq Hacıyevlərin... getdiyi həmin yoldur.

O, öz yolunun yaradıcısı və sahibidir; bunu istər elmi əsərlərində, istər bədii, siyasi publisistikasında izləmək, hər addımbaşı təsdiq etmək mümkündür. Məncə, bədii əsərlərdən fərqli olaraq, elmdə, dilçilik və ədəbiyyatşünaslıqda öz yolunu yaratmaq, özünəməxsus elmi-intellektual yazı tərzini, öz üslubunu tapmaq, formalaşdırmaq xeyli çətin məsələdir. Bəlkə buna görədir ki, bizim milli dilçilik və ədəbiyyatşünaslığımızda öz elmi üslubu olan alimlərimiz o qədər də çox deyil, hətta deyərdim ki, barmaqla sayılacaq dərəcədə azdır. Və Nizami Cəfərov o seçilən azlardan biridir. Onun elmi üslubunda detallar və panoram baxış bütöv vəhdətdə birləşir, ədəbi, ruhi təxəyyül və ciddi rasional təfəkkür qovuşur, intellekt, istedad və zəhmət əl-ələ, çiyin-çiyinə addımlayır (hətta bəzən "dar ayaqda" bu üç nəhəngin bir-birinin köməyinə gəldiyinə şahid olursan), analitik dərinliklə sintetik bütövlük qeyri-adi idrak harmoniyası yaradır. Elmi və ya publisistik hədəfin dəqiq nişana alınması, alim-müəllif niyyətinin düz mənzil başına çatması üçün mötərizədə sinonim cərgə effektindən, analitik paralelizmdən istifadə edilməsi, ağırtaxta təfəkkür məqamlarında qəfil yumor ecazı ilə mətnə xoş bir yüngüllük gətirilməsi, bütövlükdə hissetmə ilə dərketmənin qoşa qanad möcüzəsi Nizami Cəfərovun elmi və publisistik üslubunun xarakterik əlamətlərindəndir.

Nizami Cəfərov müasir elmi-praktik dilçilik və ədəbiyyatşünaslığımızda nizam yaradan alimlərimizdəndir. O, "xaos və kosmos", "Tarixin tərcümeyi-halı", "Keçən günlərin dastanı", "Yeni zaman... Yeni lider... Və millətin təbəssümü" miqyaslarında düşünür və düşündürür, keçmiş və çağdaş, milli və bəşəri, millətçi və tolerant, türkçü və multikultural dəyərlərin təmas xəttində, elmi-intellektual müzakirələr və mübahisələr marafonunda, polemika meydanında həqiqət axtarır və axtardığını tapır. Artıq dediyim kimi, bu gün də davam edən "Azərbaycan dili" elmi-publisistik proqramında (hərəsi 45 dəqiqə olmaqla 300-dən artıq televeriliş!) bütün bunları əyani şəkildə izləmişəm, müşahidə etmişəm, Nizami Cəfərovun zəhmət, intellekt və istedadına, fenomenal milli düşüncə, elmi idrak fədakarlığına, onun böyük dilçilik, vətənçilik, millətçilik mücadiləsinə şahid olmuşam. Və heç vaxt üzünə deməsəm də, həmişə səmimi bir fəxarət duyğusuyla düşünmüşəm ki, keçmiş tələbə tanışım və köhnəlməyən köhnə dostum böyük dilçi, fədakar vətənçi, sağlam millətçi, həqiqi azərbaycançıdır.

Bu yerdə dahi dövlət və siyasət xadimi, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin tarixi sözləri düşür yadıma: "Çox məmnunam ki, mənim təşəbbüsümlə Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi artıq fəaliyyət göstərir... Mən çox böyük bir professoru həmin mərkəzə başqan təyin etdim. O, bizim Parlamentin millət vəkilidir..." Bu, professor, millət vəkili Nizami Cəfərova verilən tarixi qiymət idi.

Və Nizami Cəfərovun az qala zərb-məsələ dönən sözlərini xatırlayıram: "Millətçi olmasan, nə ədəbiyyatçı olarsan, nə də tarixçi"; "Ziyalı üsyançı yox, təkamülçü olmalıdır"; "Güclü olmaq güclü şəxsiyyətdən başlayır"; "...böyük ədəbiyyatın böyük idealları, böyük qəhrəmanları olmalıdır"; "...böyük elm, sənət əsəri, hər şeydən əvvəl böyük dil əsəridir"; "...Millət özünə dönəndə güclü olur - özü kimi..."

Onun "Bəxtiyar Vahabzadə", "Anar", "Elçin", "Afaq Məsud", "Zəlimxan Yaqub", "Hidayət", "Yunus Oğuz - düşüncə yazıçısı" kitablarında ədəbiyyatımızın uğurlarına, problem və perspektivlərinə elmi-analitik qiymət verilir, "Varislik: Nəriman Nərimanovdan Heydər Əliyevə", "Heydər Əliyevdən İlham Əliyevə", "Yeni zaman... Yeni lider... Və millətin təbəssümü" kimi ciddi siyasi-publisistik əsərlərində zamanın, müasir müstəqillik dövrünün nəbzi döyünür, görkəmli akademiklər İqrar Əliyevə, Ağamusa Axundova, Vasim Məmmədəliyevə, başqa elm-sənət adamlarına "Açıq məktublar"ında milli ədəbi-mədəni-elmi mühitimizin tarixi və bu günü ön plana çəkilərək xalqa və bütün dünyaya təqdim olunur, bütövlükdə beş cildlik "Seçilmiş əsərləri"ndə Azərbaycan həqiqətləri fundamental səviyyədə, konseptual taktiki və strateji hədəflər, olmuş, olan və olacaqlar miqyaslarında şərh və bəyan edilir. Akademik Nizami Cəfərov yazır: "Şair, yazıçı, elm adamı, xüsusilə bu gün ana dili qarşısında onun publisistik müdafiəsi üçün o qədər də böyük məsuliyyət daşımır (yəni Azərbaycanda elə bir azərbaycanlı varmı ki, ana dilinə nifrət eləsin və əgər varsa, onda ana dilinə qarşı məhəbbət oyatmaq absurd deyilmi?!), ancaq şair, yazıçı, elm adamı bu gün ana dilli təfəkkür qarşısında, sözün həm həqiqi, həm də məcazi mənasında məsuliyyət daşıyır, - böyük elm, sənət əsəri, hər şeydən əvvəl, böyük dil əsəridir və etiraf edək ki, bizim potensial qüdrəti olan dilimiz çox hallarda şair, yazıçı və elm adamlarımızın əsərlərində darıxır, boğulur və inanmaq olmur ki, M.P.Vaqifin, C.Məmmədquluzadənin, yaxud F.Köçərlinin dili mədəni ömrünün son günlərini yaşayır". Bu, böyük dilçinin öz dili qarşısında əzablı düşüncələrinin, arzu və ümidlərinin və təslim olmayan inam və inadının mənəvi mənzərəsidir.

***

Mən bilmirəm ki, Azərbaycan dilinin ilk sözü, ilk cümləsi nə olub, nə vaxt yaranıb; bilinən həqiqət odur ki, o ilk söz, ilk cümlə ilə tariximizin, taleyimizin, ümumxalq kimliyimizin, ümummillət varlığımızın, etnogenetik ruhumuzun ən qədim və ən böyük yolu başlayıb...

Sən tariximizin, taleyimizin, varlığımızın, ruhumuzun o ən qədim, ən böyük yolunun əbədiyyət karvanısan, Azərbaycan dili! Sən ilkin səslərdən, sözlərdən, cümlələrdən başlayıb Orxon-Yenisey yazılarına, Dədə Qorqud eposuna, Füzuli "Leyli və Məcnun"una, Vaqif qoşmalarına, Mirzə Fətəli komediyalarına, Mirzə Cəlil faciələrinə, Sabir satiralarına gələn yolun, ən qədim köklərdən ən uca çağdaş budaqlara qalxan möcüzənin canlı heykəlisən, əbədi dirilik bulağısan. Peyğəmbər adaşı Məhəmməd Füzuli "Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl" - deyir, "Edə hər saət səni ol uyqudan bidar söz" inamıyla sənə, sənin əbədi diriliyinə üz tuturdu. Sənə, sənin müqəddəs varlığına, əbədi diriliyinə üz tuturam, Azərbaycan dili, ver bizə ehya ki...

P.S. Jurnalistlər evinin yeddinci mərtəbəsinin pəncərəsindən qədim Tetis okeanının varisi Quzğun-Oğuzhun dənizinin işıq zəmisi kimi dalğalanan üfüqləri gözlərimə gülür.Okean övladı dəniz həyəcanlı bir hiss, möhtəşəm bir təlatüm, sevdalı bir intizarla Qərbdə batan günəşin Şərqdə doğuşunu salamlayır. Və gömgöy sulardan boylanan qan-qırmızı günəşin gülgün baxışlarını içə-içə dahi bir şairin vətən coğrafiyasına dönən bir misrasının möcüzəli qövsi-quzehi ruhumun göylərində dil açır: Mən doğuldum atəşlə suyun öpüşdüyü bir ölkədə...

Sadıq Elcanlı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 18 noyabr.- S.13.