Elçin yaradıcılığı akademik

Nizami Cəfərovun təfsirində

Artıq ikinci onildir ki, Nərgiz xanım Paşayevanın xalq yazıçısı Elçinin yaradıcılığı əsasında qələmə aldığı "İnsan bədii tədqiq obyekti kimi" (Bakı, 2004) monoqrafiyasından üzü bəri Elçinşünaslıq həm müasir ədəbiyyatımızın, həm də ədəbiyyatşünaslığımızın ayrıca bir sahəsi kimi intensiv gəlişir. Onlarla məqalə və aspektual araşdırmalar bir yana, lap son illərdə bir-birinin ardınca yazılan kitab və monoqrafiyalar: Qəzənfər Paşayevin "Elçin haqqında düşüncələrim" (Bakı, 2013), Əsəd Cahangirin "On üçüncü gecə" (Bakı, 2016), Nizami Tağısoyun "Elçinin "Baş" romanı struktur-funksional təhlil müstəvisində" (Bakı, 2017), habelə akademik Nizami Cəfərovun yenicə çapdan çıxmış "Elçin. Yazıçının yaradıcılıq yolu" kitabı da (Bakı, 2017) bunun bariz nümunəsidir. Xalq yazıçısı Elçin bu haqqı, şəksiz ki, geniş və universal yaradıcılığının gücü, sanbalı, əhatə və miqyası ilə qazanmışdır. Nizami Cəfərovun qeyd etdiyi kimi: artıq ötən əsrin səksəninci illərindən ədəbiyyatımızın "yeni klassikləri" mərtəbəsinə yüksəlmiş və "XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərinə Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassiki kimi daxil olmuşdur". Bu gün Elçin haqqında yazmaq, şəksiz ki, həm də elə müasir Azərbaycan ədəbiyyatından yazmaq deməkdir...

Akademik Nizami Cəfərov son zamanlarda müasir ədəbiyyatımız barəsində çox yazır (təkcə "Ədəbiyyat qəzeti"nin hər sayına baxmaq kifayətdir ki, buna əmin olasan); o cümlədən Hüseynbala Mirələmov, Afaq Məsud haqqında monoqrafiyalarından sonra "Elçin. Yazıçının yaradıcılıq yolu" əsəri akademikin çağdaş ədəbi prosesə növbəti layiqli töhfəsidir.

Akademik Nizami Cəfərovun monoqrafiyaları bir qayda olaraq akademik kanonlardan uzaqdır. Monoqrafiya Elçin haqqında çoxsaylı əsərlər içərisində məhz onunla seçilir ki, yazıçının yaradıcılığını və yaradıcılıq yolunu bütövlükdə və bütövlüyü ilə (akademikin təbirincə desək: diaxron planda və sinxroniyada) ehtiva edir; Elçin yaradıcılığını ilk kitabından lap son əsərlərinə qədər vərəqləyir, təhlil və şərh edir, dəyərləndirir; tanış və tanış olmayan oxucuların ixtiyarına verir. Həm də bu zaman kənar kontekstləri kənara qoymağa çalışır, akademik vərdişlə ictimai-siyasi, tarixi-mədəni və yaxud ümumən ədəbiyyat kontekstindən Elçin yaradıcılığına yan almır; əksinə, başlıca hədəf olaraq mətnləri - Elçinin kitablarını, əsərlərini götürür, məhz tekstdən kontekstə boylanır, yazıçının içindən, iç dünyasından dövrə, mühitə, ədəbiyyata baxmağa səy edir. Bu qayda ilə Elçinin, demək olar ki, heç bir əsəri diqqətdən yayınmır, nəsr yaradıcılığı isə istisnasız, tamlıqda diqqət predmetinə çevrilir.

Məqsəd - klassiki yenidən, bugünün nəzərləri ilə oxumaq və oxutdurmaqdır. Yenə akademikin öz sözlərinə əsaslansaq: "Əlbəttə, hər hansı mükəmməl yaradıcılıq mətnini, eləcə də Elçin mətnini "dış" yox, "iç" strukturdan (daha dərin subyektiv və ya "intim" qatlardan) öyrənməyə cəhd etmək, ümumiyyətlə, qarşıya metodoloji baxımdan belə bir mübahisəli məqsəd qoymaq da bir iddiadır..." Amma qeyd edək ki, gözəl iddiadır! Buna biz Elçin mətninin aurasına düşərək, yarım əsrdən də artıq zaman məsafəsini dünəndən bugünə, tədricən dəf etdikcə əmin oluruq. Müəlliflə birgə, yazıçının əsərlərini təkrarən "oxuyur" və olur ki, bir daha oxumaq istəyirik.

Elçin yaradıcılığının öz daxili ritmi, ahəngi və hərəkət istiqaməti var; akademik Nərgiz Paşayevanın birdəfəlik müəyyənləşdirdiyi kimi, üç mərhələdə ehtiva olunur: 1) 1960-cı illərin sonu, 70-ci illər, 80-ci illərin əvvəlləri - məşhur hekayələrinin; 2) 1980-ci illər - klassik romanlarının və 3) müasir mərhələ - dramaturq Elçin dominant olmaqla yeni hekayə, povest və romanlarının yazıldığı illər və hər mərhələdə daxili ahəngini saxlamaqla Elçin yaradıcılığı yeni keyfiyyətlər qazanır, yeni pilləyə yüksəlir. Nizami Cəfərov müəyyən əlavələr və dərinləşmələrlə məhz həmin oriyentiri əsas götürür. Kitabda Elçin yaradıcılığı üç mərhələ, üç fəsildə təqdim, təhlil və şərh olunur.

1) Altmışlardan yetmişlərə; 2) Səksənlərdən doxsanlara; və 3) Klassikin müasirliyi.

"Altmışlardan yetmişlərə" fəsli onunla fərqlənir ki, yalnız 1960-cı illərin sonlarında Elçinin "Dəyişmə", "Qatar. Pikasso. Latur. 1968", "Beş qəpiklik motosikl", "Zireh", "Qırmızı ayı balası" və s. kimi "ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdiyi" hekayələrinə deyil, habelə hələ kifayət qədər diqqətdə olmadığı, amma bir nasir olaraq artıq istedadını görükdürdüyü ilkin yaradıcılığına, "Min gecədən biri", "Açıq pəncərə", "Sos" kitablarına daxil olan hekayə və povestlərinə də təkrarən diqqət yönəldir; kifayət qədər təfərrüatlı, aydın, səlis məntiqi şərhlərlə yazıçının necə və nədən formalaşdığını, yaradıcılığının hansı cəhətləri ilə bugün də cəzbedici olduğu və sonradan məşhur yeni Azərbaycan nəsrinin təşəkkülündə iştirak etdiyini üzə çıxarır. Akademikin öz sözləri ilə desək: "böyük çayların (nəhrlərin) haradan, hansı təbii imkan və potensialla başladığı"nı təhlil predmetinə çevirir. Bu, gənc yazıçının o zamankı sosrealizm ədəbiyyatının diqqətindən kənarda qalan İnsan fərdi, İnsan mövzusuna həssaslığı, hiss-həyəcanı, emosionallığı, eyni zamanda analitik təfəkkürü və Nərgiz xanımın da qeydə aldığı kimi, zərif ironiyasıdır. Sözsüz ki, ədəbiyyatımızda bu gün də hökmfərma olan Elçin mövqeyi, Elçin intonasiyası Elçin üslubundan daha əvvəl gəlir.

Daha sonra fəsildə məlum 60-cıların məlum missiyaları: Elçinin "Gümüşü, narıncı..." və s. bir-birinin ardınca nəşr olunan kitablarındakı hekayələri, məşhur "Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Bu dünyadan qatarlar gedər", "Bir görüşün tarixçəsi", "Talvar", "Poçt şöbəsində xəyal", "Toyuğun diri qalması", "Şuşaya duman gəlir", "Dolça", "Yaxın, uzaq Türkiyə" və bir çox digər 70-ci illər əsərləri əsasında şərh və təsbit olunur. Həm də elə bir yöndən ki, sanki ilk dəfədir; və bəlkə nostalji, ya bəlkə də elə sərt və oyaq gerçəklik duyğusu ilə o dünyanın adamlarını lap yaxında, yaxınımızda, yaxınımız kimi qavrayırıq. Ünsiyyət baş tutur və akademikin ardınca, bir daha inanırıq ki: "Altmışıncılar özlərinin kim olduqlarını, ədəbiyyata hansı missiya ilə gəldiklərini (məhz) yetmişinci illərdə təsdiq etdilər"...

Monoqrafiyanın "Səksənlərdən doxsanlara" fəsli onunla yadda qalır ki, yalnız "bu mürəkkəb dövrün özü qədər mürəkkəb siyasi-ideoloji mənzərəsinin, sosial-mənəvi təbəddülatlarının, insan iztirablarının ədəbi salnaməsini yaradan Azərbaycan yazıçıları içərisində Elçinin xüsusi yeri"ni, akademikin dəqiqləşdirdiyi kimi: "həm keyfiyyət, həm də kəmiyyətcə fərqli" yerini göstərməklə qalmır. Bunu akademik "80-ci illərin ilk hekayələri olan "Bülbülün nağılı" və "Baladadaşın toy hamamı", daha sonra "Ayaqqabı", "Hotel Bristol", "Hönkürtü", "Parisdə avtomobil qəzası", "Beş dəqiqə və əbədiyyət" və s. hekayələrinin şahidliyi ilə, Elçin hekayələrinin yetkin və mükəmməl poetikası zəminində edir.

Akademik İsa Həbibbəyli yazır: "Elçinin povestləri sanki onun hekayə yaradıcılığının davamı, yaxud simvolik yekunu, məşhur romanlarının isə ərəfəsi, təməli, başlanğıcıdır... Və Elçinin roman janrına müraciət etməsi onun bədii nəsrin bütün inkişaf "formasiya"larından qanunauyğun təkamül prosesləri vasitəsilə keçdiyini aydın surətdə göstərir..." İsa Həbibbəylidən istinad alaraq, Nizami Cəfərov 1980-ci illəri "Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının Elçin yaradıcılığının romanlar mərhələsi" adlandırdığını diqqətə çatdırır. Amma roman söhbətini akademik, ədəbiyyatşünas və tənqidçilərin bugünəqədərki çoxsaylı təfsirlərinə rəğmən, birbaşa - yazıçının öz sözlərinə isnadən: "Mahmud və Məryəm" - gənc, "Ağ dəvə" - orta yaşlı, "Ölüm hökmü" - ahıllıq romanı" olmaqla, fəlsəfi ovqatda şərh edir; bu dəfə əks istiqamətdə: tarixin, yaxın dünənin və bugünün - yəni 80-ci illərin yozumu olaraq mənalandırır. Və belə bir metaforik qənaətə gəlir ki: "bu halda Elçinin roman yaradıcılığı bütöv bir ömrün təbii mərhələlərini on ilə keçmişdir". Nizami Cəfərov Elçinin romanlarını bəzəksiz-düzəksiz, indiyə qədər rastlaşdığımız hər növ əlavə yozumların fövqündə, yazıçıya və mətnə ən yaxın məsafədən şərh edə bilir; elə orijinallığı da, məncə, bundadır.

Üstəlik, "Səksənlərdən doxsanlara" fəslinin mabədi olaraq, vurğuladığımız kimi, heç də 1980-ci illər sərhədində qalmır, yazıçının habelə 90-cı illər yaradıcılığını - absurd hekayələri ("Doqquz yeni hekayə") və absurd-pyeslərini də ("Ah, Paris, Paris", "Salam, mən sənin dayınam", "Dəlixanadan dəli qaçıb və yaxud mənim sevimli dəlim") həmin fəlsəfi-mənəvi ovqatda, "Ölüm hökmü"nün ictimai-siyasi quruluşa, epoxaya və ədəbiyyata çıxardığı qərarlar işığında oxuyur.

Bir cəhətə də diqqət çəkmək istərdim. Bu gün Elçin mətninin daha geniş üfüqlərini hiss etdirmək üçün Nizami Cəfərov maraqlı bir priyoma əl atır; monoqrafiyada təkcə yazıçının əsərlərinə şərh verməklə kifayətlənmir, həm də çox zaman təhlillərinə vaxtilə Elçinin kitablarına yazılmış ön sözlərindən (necə deyərlər, mətn haqqında mətnlərdən) start verir. Bu sırada istisnasız XX əsr ədəbi fikrimizin korifeylərini görürük. Elçinin "Bu dünyadan qatarlar gedər" kitabı (1974) Yaşar Qarayevin, "Bir görüşün tarixçəsi" kitabı (1977) akademik Məmməd Cəfərin, "Povestlər" kitabı (1979) xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun, "Bülbülün nağılı" kitabı (1983) ədəbiyyatşünas Əziz Mirəhmədovun, iki cildlik "Seçilmiş əsərləri" (1987) tənqidçi Nadir Cabbarovun, "Ölüm hökmü" (1989) şair İsa İsmayılzadənin məqalələri ilə açılır. Siyahını davam etdirmək də olar; məqsədim ayrıdır. Təbii ki, Elçinin ilk kitabları "ön söz"süz işıq üzü görüb; bu, gənc yazıçının özünü-bəyanatıdır. Sonrakı kitablara yazılan ön sözlərə isnadlar həm də Elçin imzasının çağdaş ədəbiyyata, ədəbi mühitə nə qədər sirayətinin, hər dəfə dairəni necə genişləndirdiyinin ölçüsü və göstəricisidir. Monoqrafiyadakı digər, və mənim fikrimcə, müəllifin məxsusi və seçimli istinadlarını: "Elçinin müəllimi, elmi rəhbəri olmuş professor Mir Cəlal"dan, akademiklər Məmməd Arif Dadaşzadə, Bəkir Nəbiyev, İsa Həbibbəyli, Nərgiz Paşayevadan və bir çox başqa sitatları da nəzərə alanda, Nizami Cəfərovun Elçinin yaradıcılıq yolu ilə birgə, hardasa Elçinşünaslığın təşəkkülünə də mühüm bir amil kimi diqqət yönəltdiyini görürük. Belə ki, ədibin hələ "2013-cü ildə nəşr edilmiş "Biblioqrafiya"sına" əsasən həmin miqyas bu gün daha böyük olub, "müxtəlif millətlərə mənsub 500-dən artıq tədqiqatçı-müəllifin müxtəlif dillərdə yazılmış minlərlə əsərləri" ilə ölçülür.

"Klassikin müasirliyi" fəsli, mənim fikrimcə, monoqrafiyada ən maraqlı və aktual məqamı nişan verir. Necə eyni zamanda klassik və müasir olmaq olar. Bir anlığa məsələn, 1920-1930-cu illər ədəbi prosesi ilə analogiya aparsaq, həmin dövrdə ədəbiyyatın sözünü gənc Mikayıl Müşfiqlə, Səməd Vurğunla bahəm ulu Cavid də söyləyirdi; Hüseyn Cavid bu zaman ədəbiyyatın klassiki idi. Eynən bu gün ədəbiyyatımızda Müstəqilliyin sözünü gənc imzalardan da çox Elçin deyir, zamanın gəlişən tendensiyalarına ədəbiyyatda cavab axtarır. Mənimcə, akademik Nizami Cəfərov "klassikin müasirliyi"nin həm tipologiyasını, həm də gəlişmə trayektoriyasını dürüst şərh edir...

Nə olsun ki, Qarabağ müharibəsi bugünün reallığıdır, ədəbiyyatımızda Qarabağ ağrıları təzədir, sağalmayan yara kimidir; Qarabağ mövzusu ki, təzə deyil. Elçin "Qarabağ şikəstəsi", "Bayraqdar", "Sarı gəlin", "Araba", "Pera Palas otelində", "Kaşeyin taleyi", "Kölgə", "Qəbiristanlıq əhvalatı", "Missiya", "Çingiz xanın daşları", "İntihar" və s. kimi 2000-ci illərdən belə qələmə aldığı hekayə və povestlərində, "Baş" romanında müstəqillik sözünü həm Qarabağ qəhrəmanlarının, həm Abşeron obrazlarının, həm də ümumən bütünlükdə yaradıcılığına mənsub doğma tipajlarının taleyində axtarır, aqibətində izləyir. Hər növ mədəni və mütərəqqi sıçrayışlarımıza rəğmən, mühiti və qəhrəmanlarını sarmış mənəvi böhran havasından baş açmağa, içlərindəki insanı xilas edib, gün işığına çıxarmağa çalışır. Bu, fəlsəfi dekadansdır.

Nizami Cəfərov dünənin nostaljisindən müharibə və ölüm ("qəbiristanlıq") havasınacan, "missiya"dan "intihar" həddinəcən izləməklə Elçin qəhrəmanlarının məhz həyat sevgisi, Elçin hekayələrinin isə həyatı təsdiq pafosu üzərində israr edir; müxtəlif fakturalı mətnlərin fəlsəfi qayə zəminində birikdiyini üzə çıxarır. "Baş" romanını "yalnız Azərbaycan deyil, ümumən dünya ədəbiyyatında hadisə" kimi dəyərləndirərək, "böyük yazıçı-mütəfəkkirin Tarixi zədələmədən, hadisələrin mürəkkəb dinamik sistemini bütün təbiiliyi ilə alaraq ona müasir (modern!) sosial-fəlsəfi təfəkkür səviyyəsindən baxmaq təcrübəsi"nə önəm verir; belə ki, "bu baxış nə qədər tarixidirsə, bir o qədər də müasirdir".

Yüz ildir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı modernizm ağrılarını yaşayır və zamanın tələblərinə adekvat cavablar axtarır. Nə olsun ki, absurd - XX əsr Qərb teatrına xas hadisədir; 2000-ci illərdə Elçin 1990-cı illərdən başlayan teatr fəaliyyətini davam etdirərək, "Qatil", "Taun yaşayır", "Ağ dəvə", "Şekspir", "Arılar arasında", "Cəhənnəm sakinləri", "Teleskop", "Sənətkarın taleyi" və s. pyeslərində həmin hadisəni milli yaradıcılıq aktına çevirməklə, akademikin teatrşünas Məryəm Əlizadəyə istinadən yazdığı kimi: "öz dramaturji yaradıcılığıyla dövrün çağırışına adekvat cavab vermiş oldu".

Amma mənimcə, yazıçı zəngin yaradıcılığının ruhundan doğan mükəmməl "Nağıllar"ı ilə dünya ədəbiyyatını zənginləşdirərkən, daha da qüdrətlidir. Şərq müdrikliyi və milli folklor xəzinəsindən qopub gələn "nağıllar" əsl kəşfdir və mündəricə yetkinliyi ilə də, ifadə plastikası etibarilə də Elçin yaradıcılığına çox yapışır. Nağılları ayrı-ayrılıqda, fikir dərinliyi və ürək genişliyi ilə şərh edən akademik Nizami Cəfərov bu qənaətində də tam haqlıdır ki: "Böyük yazıçının bir neçə il ərzində bir-birinin ardınca bu qədər gözəl "nağıllar" yazmasına da yalnız peşəkar yaradıcılıq işi kimi baxmaq doğru olmazdı. Bu da bir cür "sirri-Xuda" idi..." Həqiqətən də, nağıllar "ümumən dünya ədəbiyyatının eyni janrdakı (yazıçı nağılları) ən dəyərli əsərlərilə müqayisə oluna biləsi" şedevrlərdir.

"Klassikin müasirliyi"ni şərh edərkən, akademik Nizami Cəfərov Elçin mətni ilə yanaşı, həmçinin "Elçin üslubu", "Elçin cümləsi", "Elçin janrı" kimi anlayışlara da aydınlıq gətirir, "yazıçının yaradıcılıq genotipologiyasının üzvi tərkib hissələri"nə varmaqla Elçinşünaslıqda yeni-yeni ərazilər fəth edir.

Klassiki dərk etmək üçün tarix lazımdır; klassik haqqında söz zaman keçdikcə yerini alır. Akademik Nizami Cəfərovun cəsarəti və uğurudur ki, "Elçin. Yazıçının yaradıcılıq yolu" monoqrafiyasında klassikə bugündən nəzər yetirmiş və müşahidə etdiklərini qələmə almışdır. Klassik məhz o deməkdir ki, mətnlərinə səyahət bir dəfə başlayır və heç zaman bitmir. Əbədiyyətə aparan "yazıçının yaradıcılıq yolu", güman ki, elə burdan keçir.

Tehran Əlişanoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 18 noyabr.- S.10-11.