Payız fonunda bir şairin portreti
Xaqani Qayıblı
Oğlum
Qorqud telefonla Tartuda bir evin şəklini çəkib mənə
göndərmişdi. Şəklin altında "Xaqani əminin evidir" yazmışdı. Pəncərədən
süzülən solğun
işıq payız gecəsində əriyib qəmli fon
yaratmışdı. İstər-istəməz
Xaqani Qayıblının
sevdiyim bir şeirini xatırladım:
Qəfil
haqladı dağları,
Pilə
kimiymiş dağ qarı.…
Boylandım arxaca sarı,
Köçümdə payız sevinir.
Qürbət oldu, mən oldum,
İçimdə payız sevinir.
Xaqani Qayıblının
şeirlərini oxuyanda
bu qənaətə gəlirsən ki, onun ömür mövsümündə sanki
"bahar" olmayıb. Sanki baharı gənclik metaforası kimi yaşamayıb, nə də baharın gəlişinə təbiət
hadisəsi kimi sevinməyib. Payız (son bahar)
onun əzəli və son sevdasıdır.
İstənilən şeirindən payız
boylanır.
Qəribliyin təşbehi-metaforası tərəkəmə ruhunun
yaddaşından gəlir:
"…Kədər arxaçlayıb
bəbəklərimdə". Həyatın hər üzünü görmüş
ixtiyar, müdrik tərəkəmə kişisi
ömür karvanını
dəvədə sürünən
payız dumanına bənzədə bilər:
Bir gün
duman dərələrə
çöyşüyən kimi
köçümü salarammı…
Qəribliyi insan kimi yaşamalı
olsa da, ağrısını şair
kimi, "qərib şairlərin sözlərini
bağrına basıb"
duyur. Bir kökdən törəmiş
bu sözlərin məna sırası onun həyatında və poeziyasında tamam gerçəkləşibdi:
qərb - qürbət-qərib
(Estoniya) qürub…
Xaqani Qayıblı
fəhmi ilə anlayır ki, qürbətdə şeir
qətiyyən masa arxasında yazılmaz. Şeir qəribin
içindən oxuya-oxuya
çıxmalıdır.
Qəriblik hər şeyin mənasını (formasını,
məzmununu, ölçüsünü,
rəngini…) dəyişir. Müdrik
Məmməd Araz deyirdi:
Qərib
evinin qapısı
Yaşmaqlı - həyalı olarmış.
Qərib
olan yerdə
Telefonu da lal olarmış.
Qərib olan Azərbaycan şairi Xaqani Qayıblı qoşmasını,
gəraylısını bayatı-oxşama
üstündə oxuması
qəribliyin havasından
gəlir.
Göz yaşın axıb durular,…
Önündə yollar ayrılar.…
Baxma, kürəyim qovrular,
Mən geri dönən deyiləm.
Mən həmişə şairləri
ömrün mənasına
münasibətə görə
təsnif etmişəm:
yəni ömrün
"bu üzü"nü
və "o biri üzü"nü görə
bilənlər. Xaqani "ömrün
o biri üzünü"
görənlərdəndir. Bəlkə də ona görə
də bu dünyanın parıltısına,
var-dövlətinə heç
vaxt aldanmadı.
Uca könüllü bu şairin bütün sualları və nidaları ömrün
"o biri tərəfinə"
ünvanlanır. Kövrək xatirələri də, ruhlara müraciətləri
nədənsə "ora"
ilə bağlı olur.
Burax məni, gedim, anam,
Bu ömrün anrı
üzünə.
Yaxud:
Bu ömrümdə şair oldum,
O ömrümdə, görən,
nəydim.
Hərdən mənə elə gəlir ki, Xaqani özü də ruh kimi
gəzib-dolaşır. Səsi
ya Qaraçöpdən,
Tiflisdən gəlir, ya İstanbulda, Tartuda, Brüsseldə olduğunu bildirir, ya da Gəncəyə,
Bakıya toya gəldiyini xəbər verir…
Yol var-addıma tamarzı,
Yol var-çox
tünlükdü, oğlum.
Hər şeirin altında ruhunun konkret və dəqiq "məkan - zaman qeydiyyatı" var: Qaraçöp, Tartu, Tallin,
Brüssel, Erciyes yaylası, Ankara, Laukna… Şeir harda qeydiyyata alınıbsa, əslində
şairin "vətəni"
də oradır.
"Vətən" - ruhumuzun qutsal məqamıdır.
Böyük rus şairi F.Tutçev kimi, o da şeirlərini "yollarda" yazır. Özü
ilə söhbətləşə-söhbətləşə
yola nərdivan salır: Tver-Pskov qatarı, Rəpina
- Tartu, Riqa-Tiflis uçağı,
Tartu-Tallin-Fiya-Tiflis, Riqa-Frankfurt uçağı…
"Ömrü gözütox"
(əgər belə demək mümkünsə)
yaşamaq hər kişinin və hər şairin işi deyil. O, ömrünə
hörmət qazandırmağın
mənasını dəqiq
bilir.
O quşun, o daşın ömrü - yetiyim,
O daşın, o quşun dərdi - bəsimdir.
O quşun azadlıq eşqi - diləyim,
O daşın taleyi kürdü - bəsimdir.
Bu şeirdəki epifora
(o quşun… o daşın…)
və rədifin təkrarı (bəsimdir)
zikretmə məqamı
kimidir - mistik effekti ilə bizi öz ömrünə
inandırır.
Xaqani Qayıblı
mənim tanıdığım
nadir şəxslərdəndir ki, kişilik onun şairlik ləyaqətinin bir çövhəridir. Aşağıdakı
ibrətli kəlamları
Qaraçöpdə yazması
da heç də təsadüf deyil:
Kişi
dərd yanından varıb gedəmməz,
Dərd
kişi belini ikiqat eylər!
O, canının ağrısını,
canının yaddaşını
sözə danışa
bilir, qımqımıya
çevirə bilir. Canının xatirə ağrısını
qürbətdə - Tartuda
yaza bilir.
Qəfil
bir yağmur başlaya -
torpaq kəndimiz qoxuya,
Mən havalanam!
Yaxud:
Canım
vardı bir öpüşdən təntiyən,…
harda qaldı o günlərim, a Dünya!
Amma harda olsa da, yenə
Qaraçöp yaylağını
unutmur. Yaylaq şən olsun
deyə, Avıllar dağında, Xanımçıxan
yaylağında külfəti,
dostları yığıb
toy-büsat qurur.
Ata ocağında ev tikir.
Çıxar gədikləri - diz
ağrı çəkməz,
Baxar üfüqlərə
- göz ağrı çəkməz.
Bəlkə o, ölümdən çox
danışmaqla ömrün
sonunu düşünməklə
həyatı xatırlamaq
istəyir. Canının ağrısı onu "son nöqtə"yə
baxmağa vadar edir. Bu zaman
xatirənin etnoqrafik detalları da metafizik məna kəsb edir.
Və məni
adam kimi yaşamağa qoymaz
səndən qalanlar!
Oğrun
istəklərini
qaranlığında boğan
axşamdı,
Mehi ürəyini titrədən,
doqqazlardan qoyunları
qabağına qatan,
quzuları mələşən
səhərdi,
hülqumumda ilişib
qalan
uda bilmədiyim
acı bir qəhərdi
səndən qalanlar!
Şeirləri doğmalarını itirdiyi
günlərin salnaməsidir. Atasının xatirəsinə həsr etdiyi şeir belə də adlanır - "Atamı itirdiyim gün". Şeirlərində əlinin yetmədiyi,
ününün çatmadığı
nəsnələrin səsi,
anasına söyləyə
bilmədiyi sözün
hulqumunda ilişib qalmış qəhəri
yuvalayır.
Qarşılasa,
Anam məni həyətmizdə
tut ağacına
çatar-çatmaz
sinəsini yumruqlayaraq
"ölöm, qavağında ölöm"
- desə,
dünya dağılarmı?
Görüşlərimizin birində sevgili oğlu Şərif - Turandan "şikayət etdi". Dedi ki, Estoniyanın dəniz qoxulu gecələrindən,
buludlu, tutqun səhərlərindən bezən
uşaq günəş
işığının həsrətindədir.
Tartudan nə vaxt köçüb
gedəcəkləri günü
soruşur. İşıq isə göbəyinin kəsildiyi yerdədir, ata-anasının ruhunun dolaşdığı məkandadır.
Rüstəm KAMAL
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 25
noyabr.- S.29.