Ədəbi tənqidimizin çağdaş durumu

və yaradıcılıq problemləri

Azad ədəbi atmosferin, söz, fikir sərbəstliyinin olmadığı şəraitdə bədii düşüncənin geniş vüsət kəsb etməsi mümkün deyil. Tabeçiliyində olduğumuz sovet hakimiyyəti dövründə bunun acı nəticələrini hiss etdik. Bu hökmfərmanlığa son qoyulan müstəqillik dönəmi ilk növbədə onunla əlamətdardır ki, ideoloji təzyiq və buxovlardan azaddır, onun bədii-estetik təhlillə məşğul olması qarşısında heç bir maneə yoxdur. Ədəbi tənqidin müstəqillik qazandığımız dövrdəki səciyyəsini göstərmək, keçdiyi tarixi mərhələnin kəsir və məziyyətlərinin dərkini vermək, onun bədii mətnlərə hansı yeni dəyərləndirmə prinsipi ilə yanaşdığını meydana çıxarmaq xüsusi önəm kəsb edən məsələdir. Müasir ədəbi tənqidin çətinlikləri, onun hansı təbəddülatlara məruz qalması, nəzəri-estetik fikrin hansı yeni təmayüllərdən çıxış etməsini öyrənməyə ehtiyac var. Bu məqsədlə "Ədəbiyyat qəzeti"nin müzakirə saatında ədəbi tənqidimizin çağdaş durumu və yaradıcılıq problemlərindən bəhs etməyə qərar verdik. Beləliklə, müzakirəyə qoşulurlar: Akademik Nizami Cəfərov, prof. Vaqif Yusifli, prof. Nizaməddin Şəmsizadə, prof. Cavanşir Yusifli, f.ü.e.d. Məti Osmanoğlu, f.ü.f.d., "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan və f.ü.f.d. Elnarə Akimova (moderator).

Əvvəli ötən sayımızda

Azər Turan: - Bir Məmməd Cəfər həm Azərbaycan romantizmşünaslığının əsasını qoyur. Həm səmədvurğunşünaslığın əsasını qoyur. Həm də rus ədəbiyyatı barədə üçcildlik araşdırma yazıb Azərbaycan rusşünaslığının əsasını qoyurdu. Eyni zamanda, bir Məmməd Cəfər Azərbaycan poeziyasında böyük bir epoxanın, bütöv bir dövrün ədəbi prosesini davamlı izləyir və bu barədə yazır. Həm də Nizami barədə kitab yazırdı. Füzulu haqqında "Füzuli düşünür" əsərini yazırdı. Cavid barədə ilk monoqrafiyanı yazırdı. Hələ üstəlik özünün bədii yaradıcılıq nümunələri də vardı.

Elnarə Akimova: - Azər müəllim, bəlkə ona görə bütün sferalarda eyni üstünlükdə çalışa bilirdi ki, sizin bayaq dediyiniz kimi, tənqidçi zövqünə malik idi və bu zövq onun içində etalon rolu oynayırdı?

Azər Turan: - Bəli, maraqlı olan budur ki, Məmməd Cəfər həm çağdaş ədəbi proseslə uğraşır, həm də klassik ədəbiyyatı tədqiq edirdi. Çağdaş tənqidçi erudisiyasına malik olmayan, hətta bəzilərinin yazdığı şeirlərdən anladığım qədərilə elementar poeziya zövqünə sahib olmayan bir ədəbiyyat tarixçisi Orta əsrlərdə yaradılmış hansısa ədəbi nümunəni necə tədqiq edə bilər? Bəzən görürsən ki, modern tənqidçi meyarlarına və zövqünə sahib olmayan bir alim qəzetimizə bir yazı göndərir. Orta əsrlərə məxsus hansısa bəsit, heç bir poetik anlam daşımayan bir əlyazmanı yeni tapıntı kimi təqdim edir. Yazını oxuyuram, görürəm ki, bu yazını yazan adamın tənqidçi təfəkkürü yoxdur. Yaşadığımız yüzillikdə belə filoloji çaşqınlıq xeyli gülünc görünür.

Nizami Cəfərov: - Bizdə yaxşı bir fikir var. Deyirlər ki, Həmid Araslı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində kimi tapıbsa, kimi çap edibsə, tərcümeyi-halını yazıbsa, ondan sonra tapılanlar ikinci dərəcəli şeylərdi. Maraqlı burasıdır ki, Həmid Araslı bu əlyazmaların hamısını oxuyub. Nəyi təqdim etməyibsə, deməli məsləhət görməyib. Bu da ədəbiyyata bir münasibətdi. Həmid Araslı ədəbiyyatı dərindən hiss edən adam olmasaydı, təbii ki, həmin ikinci dərəcəli mətnləri də təqdim edəcəkdi.

Azər Turan: - Digər tərəfdən, Avropanın ədəbiyyat nəzəriyyəsi kitablarında bu tipli tapıntıların dövriyyəyə buraxılması ilə bağlı məsələ belə qoyulur: Orta əsrlərin onuncu dərəcəli şairi tədqiqata layiqdirsə, öz çağının birinci dərəcəli şairləri də tədqiqata layiqdir. İyirminci əsrin ortalarından etibarən Avropa bu məsələni həll elədi. Yəni sübut olundu ki, ədəbiyyat tarixçisi yaşadığı dövrün ədəbiyyatını da dəyərləndirmək iqtidarında olmalıdır. Məgər bu gün olduğu kimi boz ədəbiyyat nümunələri Orta əsrlərdə də yaradılmayibmı? Onu tapıb ədəbiyyat tarixinə daxil etmək nə dərəcədə düzgündür? Avropa ədəbiyyat tarixçiləri bu gün artıq bunu etmir. Çünki ədəbiyyat tarixçiləri həm də ədəbi tənqidçilərdir. Demək ki, ədəbiyyat tarixçisində birinci növbədə tənqidçi professionallığı olmalıdır ki, tapdığının əyarını düzgün təyin edib onu ədəbi dövriyyəyə daxil edə bilsin. Yaxud çağdaş ədəbi prosesi dəyərləndirən tənqidçi də ədəbiyyatın bütün dövrləri barədə aydın təsəvvürə malik olmalıdır ki, bu gün yaranan ədəbi mətnin əyarını dəqiq təyin edə bilsin. Əks təqdirdə tənqidçi sıravi oxucudan heç fərqlənməz.

Nizami Cəfərov: - Biz bu məsələyə ədəbiyyat nəzəriyyəsimi deyək, bilmirəm. İndiki gənc nəsil, 90-cı illərdə, ikimininci illərdə meydana çıxan bu gənc nəslin tənqidçiləri nəzəriyyəni bizdən yaxşı bilirlər. Niyə yaxşı bilirlər? Çünki bunların düşüncəsində nəzəriyyə həm də törəyən bir şeydi. Bunlar bir məsələ üzərində durmurlar. Məsələn, mənim üçün çox çətindir tutaq ki, deyəm, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında məsələn, on beş milli cərəyan var. Amma məsələn, Elnarə Akimovanın, yaxud digər çağdaş tənqidçilərin yazdıqlarını oxuyuram, görürəm ki, nə isə fərqli şeylər var. Amma mənim üçün ədəbiyyat bütövdü. Həm də nə düz deyirsiniz ki, tənqidçilik ədəbiyyatşünaslıqdan, ədəbiyyat tarixçiliyindən fərqli olaraq zövqə bağlıdır. Zövq burda mütləq iştirak etməlidir. Hətta mən gənclərin yazılarını oxuyandan sonra deyirəm ki, bax, mən bunu ayrı cür deyərdim. Amma məhz onları oxuyandan sonra deyirəm. Belə bölünmələr var. Məsələn, deyək ki, Araz Dadaşzadə heç şübhəsiz, çox geniş informasiyalı, ensiklopedik düşüncəli ədəbiyyatşünas idi. Araz Dadaşzadənin Molla Pənah Vaqif haqqındakı monoqrafiyasını oxuyuram, görürəm ki, Araz Dadaşzadə Vaqifi dərk eləmir, hiss eləmir. Vaqifdən başqa klassik ədəbiyyat haqqında ümumiyyətlə, ədəbiyyatşünaslıq, o dövrün klassik intellekti haqqında nə varsa təzahür etdirir. Onun içində Vaqif yoxdur. Onun üçün də ədəbiyyatdan yazan, indi tənqidçilik deyəndə tənqiddən yazan tənqid tənqid eləməli deyil ki təkcə. Tənqidi münasibət də, analitik münasibət də, hətta deyəsən Ədəbiyyat İnstitutu son zamanlar ədəbi tənqid və ədəbi təhlil qoyub indeksini. Onu da o gün İsa Həbibbəyli izah elədi. Sözün arxasındakı söz bizdə nədi, söz istər-istəməz bizdə birbaşa assosisasiya yaradır. Odur ki dəqiqləşdirmə lazımdır.

Cavanşir Yusifli: - Terminoloji deyil. Məsələn, kritika bilirsən nədir? Türklər eleştiri deyir. "Tənqid" məsələnin mahiyyətini tam vermir.

Nizami Cəfərov: - Tənqid də yayğın deyil. Çox məhduddur. Ədəbiyyatşünaslıqda müasir dövrə qədər üslub, üslubun da arxasında təfəkkür dayanır. Belə bölünürdü. Elmi üslub, bədii üslub, publisistik üslub. Bu gün ictimai şüur artıq elədir ki, publisistik üslubu önə çəkib. Niyə? Bu gün Azərbaycan dilində ki, ədəbiyyat yaranır, bədii ədəbiyyat, bizim dilimizə o enerjini vermir, nəinki publisistik üslub. Halbuki əsrlər boyu Azərbaycan dili ona görə mövcud olub ki, bədii ədəbiyyat olub. Bu gün bədii ədəbiyyat Azərbaycan dilinə publisistika qədər enerji vermir. Və ədəbiyyatın özü də publisistikləşir. Yəni onu da etiraf edək, bu gün hər hansı romanda publisitika olmasa oxunmayacaq. Publisistləşmə, tənqidçiyə imkan verir ki, məsələn, siz yazırsınız, o cərəyanları çox genişləndirirsiz, mən hiss edirəm ki, o çox zaman tənqidçi təfəkkürünüzün məhsuludur. Ədəbiyyat o dərəcədə material vermir. Niyə. Çünki dünya proseslərinə biz qoşuluruq, görürük var və düşünürük bizdə də olmalıdır. İndi o da vacibdir ki, nəyin yeri boşdur. Dünyada insanın təfəkküründə bu var, bizdə niyə olmamalıdır. Hər halda mən düşünürəm ki, tənqid də publisistikləşir.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Bilirsiniz, Nizami müəllim, bu həm də onunla bağlıdır ki, bədiiliyə münasibət dəyişir. Bədiiliyə bir klassik münasibət var. Görünür, bu qloballaşma dediyimiz, mənim üçün bu ad əhəmiyyət kəsb eləmir, bu dünyada gedən ictimai-tarixi dəyişmələr, insanın bu tarixi dəyişmələrin içərisində keçdiyi elə bil ki, bir tunel, bir yol, artıq onu o bədiiliyə çəkmir. Bədiiliyə münasibət dəyişir. Özü də, bu prosesi təkcə oxucu, tənqidçi keçmir ki. Həm də yazıçı özü keçir. Və yazıçı gəlib nəhayətdə bu qənaətə çıxır ki, əvvəlki kimi bədii görünmək indi dəbdə deyil. Bunu istəmirlər. Zaman istəmir. Tarix istəmir. Amma necə görünmək, bəs bədiiliyin yeni forması nədir? Onun hazır variantı publisistikada var. Əl atır publisistikaya, asanlıqla canını bədiilik əzabından qurtarır.

Azər Turan: - Əslində Cavanşir Yusifli Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında çox gərəkli bir iş görür. Yəni altmışıncı illər fransız ədəbiyyatşünaslığında irəli sürülən yolla gedir, həmin prinsipləri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına tətbiq edir.

Məti Osmanoğlu: - Həm tətbiq edir, həm də çox lazımlı mənbələri dilimizə tərcümə edir.

Azər Turan: - Yaxud Nizami müəllim Ferdinand de Sossürün "Ümumi dilçilik kursu" əsərini tərcümə etdi. Bunlar olmadan, bu nəzəriyyələr, elmi görüşlər ədəbi-tənqidi düşüncəyə və dövriyyəyə daxil olmadan dünya ilə ayaqlaşmaq mümkün olmayacaq. Nizaməddin müəllim, dünyada heç nə dəyişmir. Hər şey inkişaf edir. Sadəcə, bizdə ona qoşulmaq tənbəlliyi var. Əgər bu gün Azərbaycan tənqidçisi Rolan Bartı oxumayıbsa, Levi Strossu oxumayıbsa, o dünya tənqidçisi ola bilməyəcək.

Nizami Cəfərov: - Azər müəllim, bir məsələ də var. Məsələn, mənim üçün maraqlıdır ki, peşəkar ədəbiyyatşünasla yanaşı, bizim ədəbiyyatımızı bilən peşəkar bir dinşünas, ilahiyyatçı da olsun. Çünki mənim bildiyim populyar ədəbiyyatşünas obrazının təfəkküründə din yoxdur. Dünya ədəbiyyatı dinsiz mümkün deyil.

Azər Turan: - Nizami müəllim, sözləriniz Tomas Eliotun fikirlərini xatırlatdı. Eliot yazırdı ki, ədəbi tənqid böyük ölçüdə bəlli bir din və əxlaq baxımından ələ alınmalıdır, daha açıq söyləmək gərəkirsə, bəlli bir din və əxlaq fəlsəfəsi ədəbi dəyərləndirməni tamamlamalıdır... Din və əxlaq şüuru olan adamlar istər oxucu olsun, istər tənqidçi, öz dünyagörüşləri və dəyərləri kontekstində oxuduqlarını dəyərləndirməlidir...

Elnarə Akimova: - Qorxmaz Quliyev "Amerikan ədəbiyyatşünaslığında cərəyanlar" kitabında Avropada 30-40-cı illər ədəbi prosesinin mənzərəsini təqdim edir və bildirir ki, həmin dövrdə Avropada bir-biri ilə sinxron olaraq müxtəlif tənqid məktəbləri yaranıb. Yeni tənqid, impressionist tənqid, mifoloji tənqid. Tutaq ki, impressionist tənqidin əsasında pozitivist fəlsəfə dururdu. Yeni tənqid isə onu inkar edirdi. Deyirdi ki, ədəbiyyat təbiət qanunlarına əsaslanmalı deyil. Tənqid bədii-estetik səciyyəni verməlidir daha çox. Mifoloji tənqid isə deyirdi ki mifologiyanın özü ayrıca ədəbiyyatdır. Bunu biz elm kontekstində şərh etməməliyik. Yəni bir-birinə oppozisiya qura-qura bir sıra tənqid məktəbləri yaranırdı. Bəlkə bizdə 90-cı illərdə ona görə boşluq yarandı ki, necə ki, roman sahəsində boşluq yaranmışdı, birdən-birə o partiya direktivləri əsasındakı romançılıqda bir boşluq yarandı, həmin tənqid məktəbləri də bu üzdən olmadı. Yəni partiyalı ədəbiyyat olduğu kimi, partiyalı tənqid də özündən sonra böyük bir boşluq qoyub getdi.

Nizami Cəfərov: - Amma tənqid üslubları bizdə olub. Məsələn, Əkbər Ağayev tənqidi. Məmməd Cəfər tənqidi. Pənah Xəlilov tənqidi. Seyfulla Əsədullayev tənqidi. Asif Əfəndiyev tənqidi. Yaşar Qarayev tənqidi. Elçin tənqidi. Anar tənqidi. Akif Hüseynov tənqidi. Vaqif Yusifli tənqidi.

Azər Turan: - Cəfər Cəfərov tənqidi, Məsud Əlioğlu tənqidi, Gülrux Əlibəyli tənqidi...

Nizami Cəfərov: - Bunlar olub. Var. Biz deyə bilmərik ki, bizdə tənqid şəxsiyyətləri olmayıb. Amma cərəyanlar məsələsində çox şübhəli görünür. Bizdə tənqidçilərin arasında müxtəlif mükalimələr gedib. Məsələn, Asif Əfəndiyev - Əkbər Ağayev arasında.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Yaxud Əziz Mirəhmədov - Yaşar Qarayev.

Elnarə Akimova: - Aydın Məmmədovun Anar və Əkrəm Əylisli ilə söhbəti də zənnimcə, ən gözəl yaradıcılıq söhbətlərinə nümunədir.

Nizami Cəfərov: - Bəli. Amma indi baxırsan ki, ilkin element qoyulur, münasibət müəyyənləşir. Sonra arxası təhqirə keçir. Elə bil ki, beyin əzələsi möhkəm deyil.

Vaqif Yusifli: - İndi həm də esse janrına müraciət edənlər çoxalıb sanki. Amma diqqətçəkən fərqli imza azdı.

Azər Turan: - Ədəbi tənqidimiz yalnız çağdaş ədəbi proseslə bağlı yazılarla kifayətlənməməlidir, məncə. Daha vacib məsələlər var ki, doktrina kimi onun konsepsiyaları işlənib hazırlanmalıdır. Tənqidçilər özləri də bu məsələyə hədsiz diqqətli olmalıdır. Məsələn, Nizaməddin müəllimin 1987-ci ildə yazıb çap etdirdiyi "Unudulmuşlar haqqında uvertüra" məqaləsi əslində konseptual bir əsər idi. Anarın "Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr", Nizami müəllim, sizin "Azərbaycanşünaslığa giriş", Nizaməddin müəllimin "Azərbaycançılıq", Sona Vəliyevanın "Milli dövlətçilik hərəkatının yüksəlişi və Xalq Cümhuriyyəti dövründə azərbaycançılıq ideyası" kimi əsərləri Azərbaycan ədəbi tənqidinin düşüncə arealından kənarda qalmamalıdır.

Nizami Cəfərov: - Bəli, biz 90-cı illərdə ordan başlamağı qərara aldıq. Çünki mənbəyimiz ora idi.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Bizim istinadımız Azərbaycan ədəbiyyatı olub. Biz o düşüncələri Azərbaycan ədəbiyyatnın içindən çıxarmışıq.

Azər Turan: - Əfsus ki, tənqid məsələsində biz Axundovdan birbaşa sovet dövrü ədəbi tənqidinə adlayırıq. Halbuki hələ sovet dönəmindən qabaq Azərbaycanda ədəbi tənqidin yeni aspektləri meydana çıxmışdı.

Elnarə Akimova: - Bu günə adlasaq necə, tənqidin mənzərəsi necə görünür?

Cavanşir Yusifli: - Ədəbi tənqidin çox da uzaq olmayan keçmişindən bu gününə gəldikdə mənzərə dəyişir, bizim haqqında danışdığımız təbəddülatlar, həm də bir az ictimai şərait, bir az da sırf sənətkarlıq məsələləri ilə bağlı təbəddülatlar müəyyən dərəcədə qəlizləşir həm də. Zahirən bu belə təəssürat yaratmasa da. İndi bayaq da qeyd etdiyimiz kimi, yazılan bədii əsərlərə dərhal reaksiya verilir. Çünki qəzet-jurnallar, ədəbi yönümlü portalların sayı çoxdu. Daha çox isə bu əsərlərin özləri, ədəbi aləmdə və ictimai həyatda baş verən hadisələr bunu tələb edir. O başqa məsələ ki, əksər hallarda reaksiyalar adekvat olmur, bədii nümunələrin kompleks şəkildə təhlili o yazılarda az əksini tapır.

Elnarə Akimova: - Yəni, demək istəyirsiniz ki, tənqid bədii əsərlərin estetik mahiyyətini tam olaraq açıqlaya bilmir?

Cavanşir Yusifli: - Bəli, şübhəsiz. Tənqid janrlarının çoxalması, bu janrlarda yazıların qələmə alınması yaxşıdır. Ancaq bədii əsər estetik hadisə kimi öyrənilmədikcə bu səylər ani effekt doğuracaq, bir az səs-küy yayılacaq və nəticəsi olmayacaqdır. İstərdim konkret tənqidçilərin simasında bu məsələni izah edim. İndi bu sahədə ən fəal görünən İradə xanımdır - İradə Musayeva. İradə xanımın tənqidi məqalələrdən ibarət kitabı da çıxdı. Sonra Tehran Əlişanoğlu. Onun məsul redaktorluğu ilə "Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı" ikicildliyi işıq üzü gördü, xeyli təqdir və tənqidi reaksiyalar səsləndirildi. Vaqif Yusifli, Elnarə Akimova, Rüstəm Kamal, Əsəd Cahangir, Nərgiz Cabbarlı, Mətanət Vahid, Ülvi Babasoy və sair. Bu adlarını çəkdiyim şəxslərin üslubları, yazı tərzləri və elə fəallıqları da eyni dərəcədə deyildir. Rüstəm Kamal haqqında yazdığı bədii əsərləri müxtəlif, çox rəngli həyati, fəlsəfi, psixoloji assosiasiyalar əsasında dəyərləndirir. Onun yanaşdığı əsər hökmən bu assosiasiyalarla müəyyən bucaqda kəsişməlidir, bu isə yuxarıda da dediyim ki, bədii əsəri "davam etdirmək" keyfiyyətinə dəlalət edir.

Elnarə Akimova: - Sizcə, bu müsbət cəhətdirmi? Bədii əsəri bütün komponentləri ilə birgə təhlil üçün kifayət edirmi?

Cavanşir Yusifli: - Bütün mövcud üsullar bir yerdə tətbiq edilsə belə, bədii düşüncəni tam analiz etmək olmaz. Davam edək. Əsəd əhatəli yazılar yazır, onun qələmində adi resenziya tipli yazı belə uzanır, əsərin "kölgəsinin" düşdüyü hər şey bu yazıda əskini tapmalıdır. Əsəd ciddi və qədim mənbələrə istinad etməlidir. Təhlilin əhatəsini o qədər geniş götürür ki, bəzən bədii əsər bu çərçivədə qismən görünür. Məti Osmanoğlu...

Elnarə Akimova: - Maraqlıdır, Məti müəllimin iştirakıyla bunları dinləmək.

Cavanşir Yusifli: - Məti müəllim öz yazılarında ədəbiyyat tarixi faktları ilə cari prosesin detallarını birləşdirməyə çalışır. Onun üçün faktların düzgünlüyünün yoxlanılması əsasdır. Ancaq 80-ci illərdən sonra onun bir balaca fəaliyyətsizliyi, dayanması, yeni yazılarının müasir düşüncə ilə qovuşmasına mane olur.

Elnarə Akimova: - Hər halda Məti müəllim prosesə fəal müdaxilə etməyi bacaran azsaylı tənqidçilərimizdəndir. İndi çoxlarının yaxasını kənara çəkdiyi bir vaxtda Məti Osmanoğlunun filoloji təhlilinin əhəmiyyəti böyükdür. Burda ikən soruşum, bəs qardaşınız Vaqif müəllim?

Cavanşir Yusifli: - Çox xeyirxahdır.

Elnarə Akimova: - İradə Musayeva necə?

Cavanşir Yusifli: - İradə xanım enerjilidir. Sərt tənqid "cəbbəxanası" onun şəxsində, ikinci nəfəsində bütün gücü ilə özünü göstərir. İradə xanım ədəbiyyatla bağlı hər şeyə, bütün hadisələrə münasibət bildirmək istəyir, bəzən bu münasibət qeyri-elmi və qeyri-filoloji səslənir, ancaq tənqidi pafosu o qədər iti və "aqressivdir" ki, bəzi məqamlarda aşırı tendensiyalı olmasını özü də hiss etmir. İndi bu an bizdə gedən proseslər, zənnimcə gələcəkdə ədəbi prosesə müsbət təsir edəcək. O qədər gözəl mətnlər, filoloji tədqiqatlar tərcümə və müzakirə edilir ki, onlardakı enerji hökmən yaxın zamanda öz təsirini göstərəcəkdir. Həmin gələcəkdən bu günümüzə baxanda hansı hissləri keçirəcəyik? Hər halda, illər boyu qələm çalan tənqidçilərin əməyi öz bəhrəsini verəcəkdir.

Elnarə Akimova: - Bəs bu gün yazılan əsərlərə çevik müdaxilə etmək səriştəsi nə yerdədir Cavanşir müəllim? Məsələn, burda bir qism tənqidçi adları sadalandı. Bir qismini də əlavə etmək olar hələ. Rəhim Əliyev, Qurban Bayramov, Şirindil Alışanlı. Yəni çağımızda yaşayan, fəaliyyət göstərən tənqidçi imzalar. Amma nədən bu qədər şəxslə - azmı, çoxmu, bilmirəm, ədəbi tənqidin prosesdə mövqeyi önə keçmir?

Cavanşir Yusifli: - Əvvəla, Rəhim Əliyev. Özü də etiraf edir ki, artıq tənqidlə məşğul olmur. Şirindil Alışanlı da elə. Sırf ədəbiyyatşünasdır. Gələk sizin suala, Elnarə xanım. Bunun bir sıra səbəbləri var. Əvvəla, onu deyək: tənqidə bugünkü münasibəti elə onun özü formalaşdırıb, belə deyək, davranışı və keyfiyyət göstəriciləri ilə. Ancaq burada mən sizin sualdakı bir ifadəyə də münasibət bildirmək istəyirəm: çevik müdaxilə. Məncə, tənqid ümumiyyətlə, müdaxilə etməməlidir. Tənqidin prosesdəki mövqeyinin önə çəkildiyi dövr bitdi. Problem də bu nöqtədə yaşanır: nə etməli, geri qayıdıb çılpaq konstatasiyalar, yaxud inkarlarla "müdaxilə" etmək, yoxsa prosesə elə yanaşmaq ki, əsər ən müxtəlif bucaqlardan görünə bilsin. Prosesin özündə də vəziyyət elə bu şəkildədir: fərqli düşüncə, çox fərqli gedişlər qəbul edilmir. Demək istəyirəm ki, bu təkcə tənqidin öhdəliyinə daxil olan bir məsələ deyildir. Yəni, tənqid də elə ədəbi prosesin bir parçasıdır. Arada elə proseslər getdi ki, onların səbəb olduğu "dağıntılar" üsluba sirayət elədi, çox gözəl şeirlər yazan bir müəllif çox primitiv poetik səviyyə sularında üzməyə, daha doğrusu, boğulmağa başladı. Ancaq nəzərə alın ki, həmin müəlliflər mətn və yazıda elə hey sükutdan bəhs edirlər. Ancaq susa bilmirlər. Eyni proses tənqid və filoloji fikirdə də özünü göstərdi - budur, filoloq qış yuxusundan ayılır və elə şeylər yazır ki, sanki onun düşüncəsindən bütöv bir dövr silinib. Yaxud mətnlərdən ifrat bədii tərzdə bəhs etmək, güllər, dekorasiyalar, naxışlar, butalar və sair.

Elnarə Akimova: - Zənnimcə, tənqidin mövqeyinin, sanbalının zəifliyinə səbəb əksər hallarda elə tənqidin özü olur. Layiq olmayan kitablara yazılan ön sözlər, tərifnamələr, onlara bəh-bəhlə yazılan resenziyalar, şişirdilmiş fiqurlara etirazın olmaması... və s. Bunu hansısa yazar edəndə o qədər qıcıq doğurmur, nədən ki, alışmışıq artıq, əsər haqda dost yanaşmalarına. Tənqid buna gedəndə isə barışmaq çətin olur. Özü də bunu bəzən elə tənqidçilər edir ki, müsahibələrində, problem məqalələrində obyektiv elmi-nəzəri qanunauyğunluqlardan çıxış etməyin vacibliyini irəli sürürlər.

Cavanşir Yusifli: - Biz bu problemdən qismən bəhs etdik. Bəzi nüansları əlavə etmək qalır. Sovet dövründə bir-iki müəllif vardı, bu işdə maraqlı idilər. Ancaq o dövr bitdi və "paradiqma" dəyişdi. İndi tənqidçilər əsəri göydə tutur və "voleybol" (yaxud basketbol) oynayırlar. Bu faktları hamı bilir. Bu sahədə ixtisaslaşan qələm əhli var. Yəni, illər boyu gedən proseslərin nəticəsidir bu. Ancaq bu səbəb deyil, nəticədir, yaxud nəticələrdən biridir. Əsas problem nədir? Biz onu axtarmalıyıq. Bu söhbət əsnasında belə bir tezis səsləndirdik ki, bizdə dünya ədəbi prosesinə inteqrasiya mənasında müəyyən kəsintilər var, biz haqqında yazdığımız əsərləri bu inteqrasiya kontekstində dəyərləndirməyə çalışırıq. Ancaq alınırmı? Bu suala birmənalı müsbət cavab vermək çətindir. Məsələn, Coysdan danışırıq. Onu, deyək ki, Xaqani ilə müqayisə edirik. Ancaq Coys qalsın bir tərəfdə, Xaqanini necə bilirik? Onu tərcümədə oxuyuruq, yoxsa yazdığı dildə? Əlimizə çatan tərcümələrdə Xaqani nə dərəcədə mövcuddur? Filoloji tərcümələr qanedicidirmi? Müasir, modern qiyafəli tənqidçinin bu "cahanşümul" mövzulara meyil etməsi vacibdir, ancaq bir mövzuda onlarla xəyal qırıqlığı yaşanarsa, nəticəsini özünüz düşünün.

Azər Turan: - Xaqani ilə müqayisələrin verilməsi əsərlə bağlı çoxcəhətli rakursu meydana qoyur həm də. Mən də "Uliss" və "Siyasəti-fürusət" əsərləri arasında oxşar səslənən məqamlardan bəhs etmişdim. Bütün bunlar adı çəkilən müəlliflərlə bağlı yeni tədqiqatların başlanğıcını qoyur.

Elnarə Akimova: - Coysdan söz düşmüşkən, mən "Uliss"lə bağlı İradə xanımın silsilə yazılarını təqdir edirəm. İlk növbədə buna görə: meydanda əsərin tərcüməsi yoxdur, ikinci əsərlə bağlı qorxu mifi dolaşmaqda idi. İradə xanım bu boşluğun üzərindəki örtüyü götürdü. Digər tərəfdən, əsərlə bağlı Azərbaycan oxucusunda müəyyən qənaət hasil oldu. Bu cür yazıların davamlı olmasına ehtiyac var indi... Belə bir suala da cavab verməyinizi istəyirəm. Bu gün, modern tənqid prosesində hansı komponent iştirak edir?

Cavanşir Yusifli: - Müasir, modern tənqid prosesində iki xarakterik cəhət - komponent iştirak edir. Birincisi, sovet dövründən, deyək ki, Mehdi Hüseyn "aktivindən" qalma sərt və qaba tənqiddir. İkincisi, filoloji təmayüllü tənqid. Qəribəsi budur ki, hər iki komponent bəzən eyni tənqid mətnində iştirak edir və laübalı təəssürat yaradır.

Elnarə Akimova: - Bəs bütün bunları necə ümumiləşdirmək olar?

Cavanşir Yusifli: - Məncə, bir böyük qüsur özünü göstərir, onu yuxarıda deyəsən, xatırlatdıq. Həyat hər an dəyişir, oxucu, müəllif, düşüncə, həm də filoloji düşüncənin dinamikası dəyişir. Ancaq bizim tənqid və ədəbiyyatşünaslıq keçmişə çəkilmək, keçmişin arxivlərini canlandırmaq marağına ilişib qalır. Tənqidi təfəkkür məhduddur, hər iki təsadüfdə - istər köhnə, keçmiş üslublar yazılan, istərsə də, esse qəlibində yazılan tənqidi yazılarda. Və bir metodsuzluq sindromu hökm sürür. Çünki ideya yoxdur. Əsəri qabağına qoyub deklamasiya oxumaq eşqi bəzən sürdükcə sürür. Paradiqma dəyişib, bu dəyişməyə münasibətdə tənqidimizin təfəkkürü dəyişmədi. Faktlardan birini deyim. Ədəbiyyat təkcə ağ kağız üzərində artifakt kimi mövcud deyildir, o, daha çox fiziki tekstlə oxucu idrakı arasında baş tutan əməliyyatdır. Burada oxu da yazı kimi yaradıcı prosesdir. Əsas sual budur: mətnin şərhində oxucunun idrakında nələr baş verir? Hər bir mətn onun şərhinə müvafiq çərçivəni də formalaşdırır. Yəni, artıq məna "yoxdur", mənalar yalnız oxucunun mətni oxuduğu andan yaranmağa başlayır. Yəni, iki şəxsin eyni bir mətni oxumasından fərqli mənalar yarana bilər. Bir mətni illər keçəndən sonra ikinci dəfə oxusan ilk oxudan fərqli yaşantılar keçirə bilərsən. Dövr, mühit, sosioloji və başqa şərtlərin dəyişməsi də buna güclü təsir edir. Bizim tənqiddə tənqidçinin qarşısında bir böyük boşluq var, ünvanladığı suallar orada itib-batır.

Nizami Cəfərov: - Bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Tutaq ki, yazıçı yazır. Bir az yüksək də ola bilər. Bir az aşağı da. Amma ideyaya baxırsan ki, maraqlıdır. Mən tənqidçi kimi onu təhlil etməkdən çəkinirəm. Çünki yazıçı onu gizlədə bilib. Yazıçı sonra onu müxtəlif formalarda izah edib özünü müdafiə edə bilər. Mən məcburam birbaşa tarana gedim. Sonra qəribədir, yazıçı qalır qıraqda. Yazıçı deyir, yox mən elə şey deməmişəm.

Cavanşir Yusfli: - Və haqqı da var.

Nizami Cəfərov: - Bəli, haqqı da var. Amma sən sonra məcbursan ki, ideoloji səviyyədə müəyyən şeylərə cavab verəsən. Ona görə də elə bilirəm ki, tənqidçinin bu gün vəzifəsi daha ağırdı, daha çətindi. Bir ara belə şeylərlə də qarşılaşdıq. Yazıçılar dedi ki, bizə tənqid lazım deyil. Mənən biz yazdığımızla yaşayırıq. Mənim haqqımda deyilən tənqidin də, tərifin də mənim üçün əhəmiyyəti yoxdur. Amma eyni zamanda belə bir məsələ də ortaya çıxır ki, mənim haqqımda yazın mən populyarlaşım. Çünki hər bir yazıçı üçün belə deyim, çox naqis bir şeydir ki, yazıçının bir romanı çıxıb və haqqında heç nə deyilməyib. Yaxud belə söhbətlərlə də rastlaşmışıq. Kimsə deyir ki, mən otuz ildir yazıram. Amma haqqımda bir kəlmə də deyən yoxdur ki, yaxşı yazıram, yoxsa pis yazıram və özüm də bilmirəm ki, yaxşı yazıram, yoxsa pis yazıram. Bir də tənqidçilərin bir üstün cəhəti də var və bəzən bundan sui-istifadə də eləyirlər. Məsələn, biz müxtəlif yazıçılarla görüşürük, yoldaşılıq edirik, söhbət edirik, məclislərdə otururuq. Məişət cəhətdən bir-birimizlə çox yaxın oluruq və həmin yazıçını mən artıq oxumuram. Çünki təfəkkürünün səviyyəsi mənə məlumdur, bilirəm yazdığı da nədir, hətta belə deyək, artıq ədəbiyyat məsələsi yox, şəxsi münasibət məsələni həll eləyir. Mən onun tərəfdarıyam ki, yazıçı yazdığı əsəri çap olunmamış zövqünə inandığı tənqidçilərə versin. Tənqidçi məncə, orda obyektiv olur. Amma yazıçılar bir-birinə əsərlərini vermirlər. Şairlər bir-birinə əsərlərini əvvəldən vermirlər. Bu bütün dünyada belədir.

Cavanşir Yusifli: - Amma Nizami müəllim, istisnalar da var. Məsələn, mən çox görüşürəm həmin dediyiniz adamlarla və indi vəziyyət mənə elə gəlir ki, yaxşılığa doğru dəyişib. Misal üçün elə adamlar var ki, sosial şəbəkədə yazırlar ki, mən bir roman yazıram, ya bir əsər üzərində işləyirəm və istərdim ki, siz bunu oxuyasınız. Tanıyır, bilir ki, üzə görə heç nə olmaz. Sonra, məsəlçün, mənim ən çox xoşuma gələn təcrübələrdən biri də odur ki, şairlər var müxtəlif yaşlarda. Görüşürük-filan. Dar bir məclis olur. Az adamdan ibarət və ən gözəl şeylərdən biri də odur ki, oturub öz şeirlərini oxuyur. Və mən də düşünürəm ki, əgər bu insan yüz nəfərin, iki yüz nəfərin qarşısında bunu durub oxusa, onun özünə də pis təsir edər. Çünki bu ənənə bizdə bir az formalaşmayıb. Amma mənə oxuyur. Mənim dostuma oxuyur. Tutaq ki, burda alınmayan keçidləri də görürük. Hətta bir neçə dəfə deyirsən oxu... Həmin görüşün o unudulmaz zövqündən başqa həm də bizim üçün bir ənənə yaradır ki, bu şeylər açıq olmalıdır. Məsələn, bir faktı deyim. Mən bir çox adamları tənqid eləmişəm, düşmənçlik dərəcəsinə gəlib çatıb. Amma məsələn, Elçin Hüseynbəyli var. Mən onu tənqid eləmişəm və biz heç vaxt düşmən olmamışıq. Görürsən ki, bu insan kimi tamdır. Deyir ki, nə olsun ki, sən tənqid eləmisən. Mən elə hesab eləmirəm. Amma mən duyduğumu yazmışam. Bunu da tutaq ki, başqa baxımdan yaralamaq fikrim olmayıb.

Nizami Cəfərov: - Bir təhlükə də var. Qlobal təhlükə. Necə baxırsınız? Bəzi tənqidçilər tənqidçi kimi məşhur olandan sonra keçirlər bədii yaradıcılığa və mənim müşahidələrimə görə bədii əsər yazmaq əvəzinə daha çox bədii əsər ətrafında elə bir mühit yaradırlar ki, çünki bunun əlində artıq tənqidçilikdən ibarət silah var. Və özünü o qədər təbliğ eləyir ki, çox biabırçı bir vəziyyət əmələ gəlir. Özü üçün deyil, özü bilər, ədəbiyyatımız üçün. Tənqidçinin, ədəbiyyatşünasın xüsusi mövqe qazanandan sonra bədii yaradıcılıqla məşğul olmasını mən çox ciddi bir qüsur hesab edirəm.

Elnarə Akimova: - Tənqidçiyə uğursuz şair, ya nasir kimi yanaşanlar var onsuz da.

Nizami Cəfərov: - Uğursuzluğu əvvəldən olub. Amma barışa bilmir içində.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Nizami, sənin dediyin variant qoca vaxtı sevməyə bənzəyir.

Azər Turan: - Amma Tomas Eliot həm tənqidçi, həm də şair idi. Şairliyi də, tənqidçiliyi də bənzəriz idi.

Elnarə Akimova: - Cavanşir müəllim bayaq toxundu tənqidçi-yazıçı münasibətlərinə. Bəlkə tənqidçini müasir ədəbi prosesdən perikdirən elə yazıçının tənqidçiyə münasibətidir.

Məti Osmanoğlu: - Heç şübhəsiz o faktor da var...

Cavanşir Yusifli: - Məni ən çox maraqlandıran fikirlərin toqquşmasıdır, mübahisələrin yaranmasıdır. Çünki bu təsadüfdə həqiqət meydana çıxa bilər bəlkə. Elə bil ki, səthin, axının bir az aşağısından baxanda bu cəmiyyətdə iyirmi beş ildir, otuz ildir gedən proseslərə diqqət yetirəndə görürük ki, əldə ediləndən daha çox insan bəzən çox şeylər əldə etmək istəyir. Çünki biz buna məcburuq. Amma insan çox şeyləri əldə edəndə çox aşıntılara məruz qalır. Bax, bu təbii bir şeydir. Fikir verin, ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqid sahəsində nə qədər bu kimi olaylar baş verib. Bizdə nə qədər həmin müstəqillik dövründə sufilər, post sufilər yarandı. Ki, mən sufiyəm, nə bilim-filan. Bu, həm də mənəvi deqradasiyanın bir əlaməti idi ki, insan öz oxundan, öz kontekstindən çıxanda, öz dəyərləri kontekstindən çıxanda gedir, məsələn, hardasa bir sığınacaq yeri axtarır. Bayaq söhbət getdi, bizdə niyə tənqid cərəyanları yaranmır. Mənə elə gəlir ki, bundan heç narahat da olmağa, əndişələnməyə də dəyməz. Məsələn, klassik dövrü yadınıza salın. Təzkirələr yazılırdı. Nə bilim, nəzəriyyələr ortaya qoyulurdu. Dünya istənilən zamanda qapalı deyil. İnformasiya o tərəfdən bu tərəfdən, müxtəlif istiqamətlərdən axışıb bir-birini tapır. Və qərblilər, digər qitələrdə yaşayanlar Avropada elə bil ki, bunlardan dərhal bəhrələniblər və bunları başqa biçimdə meydana çıxartdılar. O ki qaldı bizdə niyə yaranmadı. Bizdə Vaqif Səmədoğlunun bir sözü var, deyir ki, biz nələrəsə həmişə gecikirik. Şeirdən, poeziyadan söhbət gedəndə öz atası haqqında deyirdi. Məsələn Səməd Vurğun olsa-olsa XVIII əsrin şairidir. Əlbəttə ki, bu metafora idi. Bunu bir fakt kimi götürüb doğrudan da demək olmaz ki, Səməd Vurğun XVIII əsrin şairidir. Ancaq məncə, bu "gecikmə" məsələsi epitetdən o yana getmir. Qorxmaz müəllimin yaxşı bir sözü var: nisbilik nəzəriyyəsi universal xarakterlidir, hamı üçündür, ancaq ədəbiyyatda istənilən izm və ya kateqoriya ölkədən-ölkəyə keçdikcə spesifiklik qazanır. Bizim mədəniyyətə gəlincə, ədəbi janrların inteqrasiyası Axundov əsrindən başlayır, mədəniyyətlər arası dialoq elə bir forma alır ki, sən heç nəyə gecikmirsən, nəyisə özün üçün ayrıca "istehsal" etmirsən, məsələn, Böyük Britaniyada postmodernizm digər Avropa ölkələrindən gec yarandı, bu isə, belə deyək, əlavə gücdür, artıq keçilmiş yolu nəzərdə tutmaqla, məlum estetik bazaya yeni nüanslar əlavə etmək şansı yaranır. Bax, tənqid, ədəbiyyatşünaslıq bununla da məşğul olmalıdır; kimsə 10-15 yazı yazır və sübut etməyə çalışır ki, bizdə modernizm və post-modernizm olmayıb, yoxdur, ancaq soruşanda nədir modernizm, çaşır...

Nizami Cəfərov: - O cür baxışlar mən bilən yaxşı şeydir.

Cavanşir Yusifli: - Bu bir şairin münasibətidir. Ədəbiyyatünaslıq kateqoriyalarından, çərçivəsindən çıxıb baxanda daha maraqlı faktlar meydana çıxır.

Nizami Cəfərov: - Amma onu da yalnız Səməd Vurğuna demək olar. Başqalarına demək olmaz. Çünki Səməd Vurğunun müdafiə imkanları güclüdür (gülüşmə).

Cavanşir Yusifli: - Tənqidin nəzərə çarpan qüsurlarından biri ciddi ədəbiyyatşünaslıqla əlaqəsinin get-gedə itməsidir. Tənqidin düşüncə məkanı genişlənir, dünyada və qismən bizdə. Ancaq baza kasıbdır, tənqidi yazıların çoxu ideyasız, konsepsiyasızdır, təhlil elədiyi əsərə əlavə kimi görsənir, həm də artıq yük kimi. Tomas Sternz Eliotu yadınıza salın. Yeni amerikan-ingilis tənqidi onun adıyla bağlıdır. Bir şairin yazdığı, yaratdığı tənqid bu gün də aktualdır. Məsələn, o deyirdi ki, şair ilk ağlına gələn fikirlərdən, səthdə sürüşən, cövlan edən hisslərdən vaz keçməlidir.

Nizami Cəfərov: - Bir məsələni də yadımdaykən deyim. Mənə elə gəlir ki, ədəbi tənqidin bu dünyada qalması üçün onun bir-iki vəzifəsi var ki, onu görməlidir. Onun biri də, Elçin çox işlədirdi onu, müasir, cari ədəbi təsərrüfat-filan, onun ilbəil statistikasını tənqid bilməlidir. Nə yaranıbsa, ədəbi orqanlarımızda, ordan kənarda nə qalıbsa. Məsələn, Vaqif Yusifli yazıb bölgələrdəki ədəbiyyat barədə.

Elnarə Akimova: - Bütün sahələrə dair ədəbi proseslə bağlı Ədəbiyyat İnstitutunda hər il keçirilən "Ötən ilin ədəbi yekunları" adlı elmi-yaradıcılıq müşavirəsində ətraflı məlumat verilir. Bu yaxınlarda yeri gəlmişkən, artıq dördüncü ədəbi proses məcmuəsi çap olundu.

Nizami Cəfərov: - Bu olduqca vacibdir. Mən onlarla tanış oluram mütəmadi. Dünya institutlarında da bu var. Hansı əsərlər işləndi? Əsərlərin həcmi artır, ya daralır. Lirika üstünlük təşkil edir, ya fəlsəfilik, ya epik vüsət? Tənqidçi mühiti, tənqidlə məşğul olan müəssisə bunun statistikasını o qədər dəqiq bilməlidir ki, məsələn, ideologiya nə dərəcədə təsir edə bilir, gender problemi nə dərəcədə təsir eləyir. Yaxud təsərrüfat problemi nə dərəcədə təsir edə bilər. Azərbaycana müdaxilə nə dərəcədə təsir edə bilər. Azərbaycanın əleyhinə kənarda nə qədər əsər yazılıb. Tənqidçinin hər cəhətdə bir milli missiyası var. Tənqidçi bunu eləməlidir.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Həm də tənqidin özünü də qiymətləndirmək lazımdır.

Nizami Cəfərov: - Bəli. Tənqidin özündə nələr getdi, cərəyanlaşma nə vəziyyətdədir.

Vaqif Yusifli: - Bunu kim etməlidir. Cavan tənqidçi nəsli yetişmir.

Nizami Cəfərov: - Bunu ədəbiyyatla məşğul olan hər bir dairə edə bilər, məncə. Həm də prosesin nəbzini tutmaq mənasında. Məsələn, bunu açıq demək lazımdır ki, bu gün Azər Turanın redaktoru olduğu "Ədəbiyyat qəzeti" bir mərhələ yaratdı. Ədəbiyyatı o sönmüş vəziyyətdən çıxartdı. Dünya ədəbiyyatını çap elədi. Umberto Ekonu, Rolan Bartı çap elədi. Hər nömrədə dünya səviyyəsində ədəbiyyat nədir sualına cavab verilir. Digər tərəfdən, "Ədəbiyyat qəzeti" mümkün qədər zəif əsəri çap eləmir. Çünki ədəbiyyat təsərrüfatı anlayışının formalaşması üçün ən böyük göstəricilərdən biri odur ki, ədəbi orqan pis əsər çap eləməsin. Və bu qəzetə baxıb keyfiyyətli əsərlərin tam bir statistikasını aparmaq olar. Bu işin bir hissəsini "Ədəbiyyat qəzeti" görür. Müəyyən səviyyədə bu işi tutaq ki Ədəbiyyat İnstitutu gördü. Nəhəng bir kitab çap elədi: Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı ikicildliyi. Hər şey də müzakirə olunur. Özü də bu gün istəyirsən dahi ol, nə olursan-ol, müzakirəsiz heç nə qəbul olunmur. Müzakirə üçün də mütləq şəkildə obyektin statistikası ortada olmalıdır. Və ona görə də bu gün bəlkə də tənqidçi obrazımız o səviyyədə yüksək deyil, amma tənqid prosesi gedir. Kifayət qədər ciddi müzakirələr gedir.

Məti Osmanoğlu: - Mənə də elə gəlir ki, tənqidi fəallaşdırmağın optimal üsullarından biri ədəbi nəşrlərin təşəbbüskarlığıdır. Nəşrlər tənqidçidən, yaxud ədəbiyyatşünasdan nə istədiyini bilməlidir. Bu baxımdan, "Ədəbiyyat qəzeti" ədəbi tənqidi fəallaşdırmaq üçün maraqlı təşəbbüslər göstərir. Bu təcrübə əvvəl də var idi. Səksəninci illərdə Nizami Cəfərov "Ədəbiyyat qəzeti"ndə, Vaqif Yusifli "Azərbaycan" jurnalında, mən "Ulduz" jurnalında müzakirələr, ədəbiyyat adamları arasında söhbətlər, sorğular təşkil edirdik. O müzakirələrdə fikir və mövqe müxtəlifliyi ortaya çıxırdı. İndi "Ədəbiyyat qəzeti"nin də çox maraqlı layihələrindən biri olan "Tənqid və mətn"də bir hekayə haqqında bir neçə rəy verilir. Məsələn, sonuncu nömrədə - üçümüz də burdayıq deyə misal gətirirəm - Cavanşir Yusiflinin, Elnarə xanımın və mənim Mübariz Örənin "Balıq gülüşü" hekayəsi barədə yazılarımız çap olunub. Eyni hekayə haqqında üç nəfərin yazdıqları tamam fərqli şeylərdir. Janrına görə, bədii mətnə və ədəbiyyata yanaşmaya görə də fərqlidir. Bunun özü də, mənə elə gəlir ki, çox maraqlı hadisədir.

Nizami Cəfərov: - Məsələn, hansı xüsusi elitar bir ədəbi mühitdən ədəbiyyatçı çıxıb? Hamımız əziyyətlə gəlmişik. Hamımız döyülmüşük də. Söyülmüşük də. Amma biz də döymüşük, biz də söymüşük. Bu, istər-istəməz belədir. İndi gənclik də çətinlik çəkir. Adi bir şey. Vaxtilə Moskva, Leninqrad türkoloji məktəbləri var idi. Bu gün həmin məktəblər yoxdu. Bu gün onun əvəzində türk dili tərcüməçiləri var. Hamısı da Türkiyədə bizneslə məşğuldur. İndi həyatın özünü tənqidçi nəzərə almalıdır. Ədəbiyyat tarixçisi bunu çox da nəzərə almır. Mətn var, qoyur qabağına, mətni işləyir. Amma bizim üçün mətn həm ədəbiyyatın özüdür, həm ədəbi təsərrüfat prosesidir, həm onu yaradan cəmiyyətin vəziyyətidir, düşüncələridir. Bax, bunu götürməliyik və çalışmalıyıq ki, yetişsin.

Məti Osmanoğlu: - Nizami müəllimin qaldırdığı məsələ dövlət əhəmiyyətli böyük məsələdir. Bunun həlli sadəcə bir tənqidçinin, beş ədəbiyyatşünasın vəzifəsi deyil. Bunun həllindən ötrü atılan addımların arxasında düşünülmüş bir doktrina olmalıdır və o doktrinanı həyata keçirməkdən ötrü konkret bir mexanizm işləməlidir. Bunun bir yanı da maddi amillərə gəlib çıxır. Yəni təşkilati cəhətdən akademiyanın bir idarəsi, ya Bakı Dövlət Universiteti məşğul ola bilər. Amma kiminsə entuziazmı ilə bunu həll etmək mümkün deyil. O ki qaldı türklərə, türklər bu dəqiqə kütləvi şəkildə dünya ədəbiyyatşünaslığının və linqvistikasının üzdə olan elmi əsərlərini türk dilinə tərcümə edirlər. Ancaq bunun arxasında, hiss olunur ki artıq Türkiyə dövlətinin düşünülmüş bir siyasəti, bir təhsil doktrinası var...

Tənqidin yazıçı ilə oxucu arasındakı yeri məsələsinə gəldikdə isə reallıqların dəyişdiyini görürük. Bu gün oxucu ilə mətn arasında, oxucu ilə yazıçı arasında çox ciddi əlaqələndiricidən biri də sosial şəbəkələrdir. Sosial şəbəkələrin, internet mediasının təsir dairəsi indi çox genişdir. Tutaq ki, mənim əhatəmdə beş minə yaxın adam var. Yəni mən nə material paylaşsam, beş min adamın ya telefonunda, ya kompyüterində açılır. Bu beş minin üç minini qoyaq kənara. İki min olsun. Bu, "Ədəbiyyat qəzeti"nin tirajından artıq edir. Bu gün bədii ədəbiyyatın sosial şəbəkədə təqdimatından da, mənə elə gəlir ki, çox şey asılıdır və orada piar faktoru daha fəal işləyir.

Cavanşir Yusifli: - Məsələn, sosial şəbəkələr kanalları açır, genişləndirir. Amma mənfi şeylərə də geniş meydan verir. Tutaq ki, tənqidçillərdən biri Nizami Gəncəvinin yazdığı poemaların janrı ilə bağlı yazı yazıb paylaşır. O məsələlər haqqında ki, artıq sovet dövründə monoqrafiyalar yazılıb, o məsələlər haqqında burda bir sual işarəsi də yoxdur. Həmin şeyləri təzə bir məsələ kimi təqdim edirlər və buna nə qədər bəh-bəh deyənlər olur. Başdan-ayağa konyunkturadır. Sosial şəbəkələrin imkanları genişləndikcə tənqidin funksiyası azalır. Elə bil ki, yükündən azad olduqca mənasızlaşır.

Başqa bir problem - əyalətçilik. Bu gün Coysu da oxuya bilərsən, hər gün xaricdə bir roman çap elətdirə bilərsən. Bunların lazım olması aydındır. Şərtdir. Ancaq xaricdə çap edilən əyalət sadəcə kəmiyyət baxımından göz deşə bilər. Biz elə bil abidələr yaratmaqla, həm də sitayiş ediləsi abidələr ucaltmaqla məşğuluq. Ədəbi portallar var. Daha çox qıcıq yaratmaqla və daha çox tərcüməçiliklə məşğuldular. Onların tərkibində ədəbi layihələr var: ədəbiyyatımızın dünəni, dünya ədəbiyyatı, modernizm və sair. Görünür proses daha sürəklə getməlidir.

Məsələ nədir? Tənqidçi dünya ədəbi prosesini hiss etməli, təhlil elədiyi, haqqında yazdığı əsərlə bu prosesin aşkar-gizli əlaqələrini çözə bilməlidir. Məhz bu halda gələcəkdə mükəmməl bədii əsərlərin yaranacağına ümid eləmək olar. Yoxsa, məsələn, Əkbər Ağayevin, ya başqa birisinin əsərlərini tənqid eləmək nə böyük qəhrəmanlıqdı ki. Tənqid üsulub baxımından yeni texnologiyaları özü kəşf etməlidir. Ədəbiyyat, xüsusən poeziya öz hücrəsindən çıxıb bazar-meydanları gəzəndə əyalətçilik tüğyan edəcək... Yəni, hücrəsində oturub da istənilən hadisəni son sapına qədər göstərə bilər.

Nizami Cəfərov: - O da maraqlıdır, məncə. Rəngarənglik olur. Boğmaq olmur ki. İndi sən deyəcəksən ki, Səməd Vurğun haqqında niyə belə söz deyirsən? Qoy desin də.

Məti Osmanoğlu: - Onu neytrallaşdırmaq üçün ağıllı bir yanaşma olmalıdır.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Mən bir maarif işçisinə dedim ki, sosial şəbəkələrin, saytların hesabına bizdə kitabdan uzaqlaşma prosesi gedir. O dedi ki, müəllim, indi siz də belə fikirləşirsiz? Biz indi planşet paylayırıq şagirdlərə. Bütün dünya ölkələrində həmin texnologiyalardan öz mədəni səviyyələrini sivil vəziyyətə çatdırmaq üçün istifadə edirlər. Amma bizdə bir-birini söymək üçün istifadə edirlər. Bu da böyük bir bəladır. Ümumiyyətlə, mən hesab edirəm ki, ədəbiyyatın problemi həmişə bədiilik, fəlsəfilik və əxlaqi problemlər olub.

Elnarə Akimova: - Cavanşir müəllim, bir halda ki, ədəbi tənqidin predmeti müasir ədəbiyyatdır, o zaman bir suala fikir bildirək. Müasir ədəbiyyatımız bu gün hansı səviyyəni ifadə edir?

Cavanşir Yusifli: - Öz yaradıcılığına ciddi yanaşan yazıçılar, şairlər var ki, onların yaradıcılığını oxuyursan, təhlil edirsən. Elə yazıçılar da var ki, onlardan yazmayanda deyir ki, tənqid yoxdur. Biz "Sim-sim" portalında Şərif Ağayarın romanını müzakirə elədik. Sonra Saday Budaqlının çox maraqlı bir kitabını müzakirə elədik. Müasir ədəbiyyatın istiqamətləri var. Bəzən bayaq dediyimiz kimi, müasir gerçəkliyin dinamikasını əks etdirməkdən yayınırlar, müəyyən modelləri şablon kimi götürürlər. Müasir ədəbiyyatla tənqidin münasibətləri müəyyən mənada dinamikdir. Müəyyən məsələləri istisna etməklə, bayaq adını çəkdiyim müzakirələr, elə bugünkü müzakirənin özü... Məsələn, mən "Ədəbiyyat qəzeti"ndə heç vaxt çap olunmazdım. Məni Azər Turan məcbur elədi.

Nizami Cəfərov: - Mən də bu qədər çap olunmazdım. Amma dinamik ədəbi proses hiss olunur deyə adam kənarda qalmaq istəmir.

Cavanşir Yusifli: - Müasir ədəbiyyatın istiqamətləri var. Düzdür onlar xətt kimi bəzən ortadan qırılır. Bəzən bayaq dediyim kimi, müasir gerçəkliyin dinamikasını əks etdirməkdən yayınırlar, qaçırlar. Bilirsənmi, bir şeyi yaratmaq üçün unutmaq lazımdır hər şeyi.

Məti Osmanoğlu: - Bir həqiqət var ki, ədəbiyyatın heç bir maraqlı hadisəsi tənqidin gözündən yayınmayıb, yəqin ki, indən belə də yaxşı əsər tənqidi düşüncənin təhlil predmetindən kənarda qalmayacaq.

Elnarə Akimova: - Məncə, bu məqamda söhbətə yekun vuraq. Əks halda söhbət çoxşaxəli olacaq. Hərcənd bura qədər də çoxşaxəlikdən qaça bilmədik. Olsun ki, bu, ədəbiyyatın inkişaf qanunauyğunluğundan doğan haldı. Biz nə qədər cariliyə köklənməyə çalışsaq da, tənqid tariximizin mərhələlərindən yan adlaya bilmədik. Gələcək perspektiv müəyyənləşdirmək üçün bu amilin də öz rolu var görünür.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 14 oktyabr. – S. 6-9.